Anatomiya 2014. indd
Yüklə 3,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mushaklar fiziologiyasi
Mushak to‘qima uchta fiziologik xususiyatga ega: qo‘zg‘aluv- chanlik – ta’sirotga qo‘zg‘alish bilan javob berish, o‘tkazuvchan - lik – qo‘zg‘alishni o‘tkazish va qisqaruvchanlik – qisqarish xusu- siya ti. Qisqarganda mushak kaltalashadi yoki unda kuchlanish pay- do bo‘ ladi. Skelet (ko‘ndalang targ‘il) mushaklari alohida ko‘p yadro- li ko‘n dalang targ‘il mushak tolalaridan iborat. Har bir mushak tolasi bo‘ylab ikki xil ipchalardan tashkil topgan miofilomenta (protofibrillar) deb ataluvchi o‘rtacha 2500 miofibrillar yota- di. Yo‘g‘on ipchalar miozin oqsili molekulalaridan, ingichkala- ri esa aktin molekulalaridan tuzilgan. Aktin ipchalari Z chiziq bo‘ylab birikib, ularning uchlari miozinli ipchalar orasiga kira- di. Mu shaklarning ko‘ndalang targ‘illigi aktinli (J) va miozin- li (A) disklarning yorug‘likni sindirish qobiliyatini turlichaligi- ga bog‘liq. Qoramtir miozinli disklar ikki marta sindirish xu- susiyatiga ega. Mushak qisqarganida miofilamentalar qisqarmaydi. Aktinli ip- chalar miozinli ipchalar orasida ular bo‘ylab sirpanganday surila- di. J disk qisqaradi, A disk esa o‘zgarmaydi. «Sirpanish» mushak tolasini kalsiy nasosini faollashtruvchi ta’sir potensialini chaqira- di va sarkoplaz mada Ca ++ konsentratsiyasi oshadi. Kalsiy miofila- mentlarning «sirpanish» mexanizmini, ya’ni mushaklar qisqarishi- ni ishga tushiradi. Qisqarish tugashi bilan kalsiy nasosi Ca ++ kon- sentratsiyasini kamaytiradi va miofibrillar bo‘shashadi. Mu shak qisqarishi kerakli energiya manbayi bo‘lib, «hujayrani universal yoqilg‘isi» deb ataladigan, adenozintrifosfatning (ATF) parchala- nish jarayoni xizmat qiladi. Organizmning skelet mushaklari markaziy nerv tizimining mo toneyronlaridan harakatlantiruvchi nervlar orqali kelayotgan impuls lar ta’siri ostida qo‘zg‘aladilar. Aksonlar mushakka kelib, mushak to la larida oxirgi motor tugunchalari bilan tugovchi ko‘p sonli tar moq larga bo‘linadi. Har bir motoneyron birnecha ming mushak tolalarini innervatiya qiladi. Motoneyron va u innirva- tsiya qiluvchi mu shak tolalari harakat birligi deb ataladi. Harakat 199 birligi bir butun bo‘lib ishlaydi, chunki barcha mushak tolalari bir vaqtda qisqaradi. Mu shak qancha nozik va aniq harakatni bajar- sa, harakat birligi shuncha mayda bo‘ladi. Shuning uchun harakat birligi oyoq mu shaklarida juda katta, qo‘l mushaklarida, ayniqsa, barmoq lar harakatini boshqaruvchi mushaklarda mayda bo‘ladi. Agar mushak o‘z qisqarishida qisqarsa va yuk ko‘tara olsa, bunday qisqarish izotonik qisqarish deb ataladi. Qisqarishning bu turi da mushak tonusi yoki kuchlanishi o‘zgarmaydi, ammo uzunligi o‘z garadi. Agar mushakning ikki uchini qotirib qo‘yib ta’sirlansa, unda kuchlanish paydo bo‘ladi, uzunligi esa o‘zgar- maydi. Qisqarishning bu turi izometrik qisqarish deb ataladi. Mushak qisqarganida, o‘zining og‘irligiga birnecha barobar katta yuk ko‘tarish qobiliyatiga ega. Mushak kuchi u ko‘tarishi mum kin bo‘l gan eng katta yuk bilan o‘lchanadi. Mushak kuchi mushak ni hosil qiluv chi mushak tolalari miqdori va ularning qa- linligiga bog‘liq. U fiziologik ko‘ndalang kesimga, y’ani mushak tarkibiga kiruvchi barcha mushak tolalarining ko‘ndalang kesimi yig‘indisiga to‘g‘ri proporsionaldir. Mushakning 1 sm fiziologik ko‘ndalang kesimiga tegishli mushak kuchi, mushakning absolyut kuchi deb ataladi. Odam mushagi uchun u 5–10 kg teng. Jismoniy shug‘ullanganda mu- shak tolalari qalinla shadi va unung energiya resurslari oshadi. Shu bilan bog‘liq ravishda mu shak kuchi ham oshadi. Yüklə 3,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|