Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti psixologiya kafedrasi

1.3. MULOQOTDA SOTSIAL NAZORAT VA IJTIMOIY QOIDALAR. 

Muloqot maqsadlari kishilarning birgalikdagi faoliyati ehtiyojlarini aks ettiradi. Bu hol

quruq safsatabozlikning, ya’ni fatik muloqotning, kommunikatsiya vositalarining birgina 
muloqot jarayonining o’zini hosil qilishdan iborat yagona maqsad yo’lida tuturuqsizlik bilan
foydalanilishini mustasno etmaydi. 
Kishilar muloqotga kirishar ekan, savol berish, buyruq, iltimos qilish, biror narsani 

tushuntirish bilan birga o’z oldiga boshqalarga ta’sir etish, shu narsani ularga tushuntirish

maqsadini qo’yadi. Muloqotning maqsadi kishilarning birgalikdagi faoliyatiga ehtiyojini aks 
ettiradi. Bunda muloqot shaxslararo o’zaro ta’sir sifatida namoyon bo’ladi, ya’ni kishilarning
birgalikdagi faoliyati jarayonida paydo bo’luvchi aloqa va o’zaro ta’sirlar yig’indisidir. 
Birgalikdagi faoliyat va muloqot ijtimoiy nazorat sharoitida ro’y beradi. Jamiyat ijtimoiy
normalar sifatida maxsus xulq-atvor namunalari tuzilishini ishlab chiqqan. Ijtimoiy normalar 
ko’lami nihoyat keng-mehnat intizomi harbiy burch va vatanparvarlik xushmuomalalik qoidalari
ana shular jumlasidandir. Ijtimoiy nazorat muloqotga kirishuvchilar bajaradigan rolning 
“repertuar”iga mos holda namoyon bo’ladi.
Psixologiyada “rolь” deganda ijtimoiy (sotsial) mavqeni egallab turuvchi har bir kishidan 

atrofdagilar kutadigan, normativ tomonidan ma’qullangan xulq-atvor namunasi tushuniladi.

(Yosh, mansab, jins va oiladagi, o’qituvchi va o’quvchi shifokor va bemor, katta kishi yoki bola, 
boshliq yoki xodim, ona yoki buvi, erkak yoki ayol, mehmon yoki mezbon rolida namoyon
bo’lishi mumkin). O’z navbatida har bir rolь o’ziga mos talablarga javob berishi kerak. 
Bir kishi turli muloqot vazifalarida turli rollarni bajarishi mumkin. Masalan, xizmat 

joyida direktor, kasal bo’lsa vrach ko’rsatmalariga itoat etuvchi bemor, oilada keksa ota -

onasining qobil farzandi, mehmondo’st oila boshlig’i bo’ladi. Turli rollarni bajaruvchi 
kishilarning o’zaro munosabati rolli kutishlari bilan boshqariladi. Xohlaydimi yoki yo’qmi
atrofdagilar undan ma’lum namunaga mos keluvchi xulq - atvorni kutadilar. Agar rolь yaxshi 
bajarilmasa ijtimoiy-nazorat tomonidan baholanadi, ozmi-ko’pmi cheklanishlar qilinadi.
Turli xil rollarni bajarayotgan kishilarning o’zaro birgalikdagi harakati rollar ehtimoli 

bilan boshqariladi. Rolning qanday bajarilishi sotsial nazorat ostida bo’ladi, ijtimoiy jihatdan

baholanadi, namunadan chetga chiqish esa qoralanadi. Jumladan, ota-onalar mehribon, 
xushmuomala, bolaning aybiga nisbatan shafqatliroq bo’lishlari kerak-bu rollar ehtimoliga mos
bo’lib tushadi va ijtimoiy jihatdan ma’qullanadi. Ammo atrofdagilarga ota-onaning 

---

10
xushmuomalaligi haddan oshib ketayotgani sezilib turadi va qoralanadi. Vaqti kelganda ota-ona 

bolaga nisbatan qattiqqo’l, talabchan bo’lishlari lozim. SHunday qilib, o’zaro birgalikda harakat

qilayotgan kishilar xulq-atvorining bir-birlaridan kutgan taxminlariga mosligi muloqot 
jarayonida muvaffaqiyatga erishishning zarur sharti hisoblanadi.
Kishining boshqalardan eshitishga yoki ularda ko’rishga tayyor bo’lgan narsani ulardan 

kutish mumkinligini bexato va aniq taxmin qilish qobiliyati, malakasi odob deyiladi. Odobsizlik-

bu muloqot jarayonida muloqotga kirishganlarning o’zaro birgalikdagi harakatlarining izdan 
chiqishiga olib keladigan va ba’zan mojaroli vaziyatlarni vujudga keltiradigan darajada buzilishi
demakdir. Odobsiz xulq-atvor nisbatan beg’araz tabiatga ega bo’ladi. Pedagogik odobning 
tegishli aloqa o’rnatish chog’ida tarbiyachiga in’om etadigan imkoniyatlaridan foydalanish
o’quvchining rivojlanishi uchun istiqbol yaratib bergan holda uning shaxsini shakllantirish 
jarayonini ancha qulay sharoitlarda amalga oshirish imkonini beradi.
Muloqotning bevosita muvaffaqiyatining sharti o’zaro ta’sir etuvchi kishilarning har 

biridan kutilayotgan harakatlarga mos keluvchi xulq - atvor namunasini qo’llanishidadir.

Kishining boshqalar undan nimani kutayotganini, nimani eshitishga va undan nimani ko’rishga 
tayyor ekanligini to’g’ri, aniq, xatosiz ko’chira olish qobiliyati takt deb ataladi.