Angren universiteti “ijtimoiy-gumanitar fanlar” kafedrasi “iqtisodiyot nazariyasi ” fanidan


 Tarmoqqa kirishda to‘siqlarning mavjudligi



Yüklə 0,88 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/20
tarix04.08.2023
ölçüsü0,88 Mb.
#138612
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   20
Monopoliyalar, ularning amal qilish va tartibga solish xususiyatlari0022

4. Tarmoqqa kirishda to‘siqlarning mavjudligi.
Sof monopolist uchun raqobatchilarning mavjud bo‘lmasligi tarmoqqa kirish 
uchun ma‘lum iqtisodiy, texnik, huquqiy va boshqa turdagi to‘siqlar qo‘yilishi 
bilan izohlanadi. Bu to‘siqlar quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: 
1) ishlab chiqarish miqyosining o‘sishi natijasidagi tejamning vujudga kelishi. 
Ba‘zi bir tarmoqlardagi zamonaviy texnologiyalar samarali ishlab chiqarishni 
ta‘minlash uchun yirik miqyosdagi korxonalar tashkil etilishini taqozo etadi. Ishlab 
chiqarish miqyosining o‘sish samarasi juda ahamiyatli bo‘lgan tarmoqda firma 
o‘rtacha xarajatlari egri chizigli ishlab chiqarish hajmining katta kesmasi davomida 
pasayib boradi. Bunday holda eng kam xarajat yoki eng past narxlarga erishish 
uchun firmalarning juda oz yoki yagona soni taqozo etiladi. 
Shunga ko‘ra yirik ishlab chiqaruvchilar tomonidan egallangan tarmoqda mayda 
ishlab chiqaruvchilarning samarali faoliyati uchun sharoit mavjud bo‘lmaydi, 
chunki ular yirik korxonalar tomonidan olinuvchi xarajatlardan tejamni 
ololmaydilar. Yirik ishlab chiqaruvchi sifatida tarmoqqa kirish esa amaliy jihatdan 
mumkin emas. 
2) jamoat foydalanishi korxonasi ko‘rinishidagi tabiiy monopoliyalar. 
Ba‘zi bir tarmoqlarda ishlab chiqarish miqyosining o‘sishi bilan shartlashgan tejam 
juda keskin namoyon bo‘lib, u yerda raqobatning mavjud bo‘lishi qiyin yoki 
umuman mumkin emas. Bunday tarmoqlar tabiiy monopoliyalar deb atalib, 
elektr va gaz ta‘minoti kompaniyalari, avtobus firmalari, kabel televideniyesi, suv 
ta‘minoti va aloqa korxonasi kabi ko‘plab jamoat foydalanishidagi korxonalar 
uning tarkibiga kiradi. Bunday tarmoqlarga odatda davlat tomonidan istisno 
tarzidagi imtiyozlar berib qo‘yiladi. Buning evaziga esa davlat bunday 
monopoliyalarning faoliyatini tartibga solib turish huquqini o‘zida saqlab qoladi. 
Bunday tarmoqlarda raqobat hosil qilish uchun bir necha firmalarni tashkil etish 



o‘zini oqlamaydi. Chunki, bu ijtimoiy mahsulotlarga bo‘lgan ehtiyojni muntazam 
ravishda qondirish uchun katta miqdordagi doimiy xarajatlar qilinishi lozim. 
Tarmoqda bir necha firmaning paydo bo‘lishi esa ularning har birining sotish 
hajmini kamaytirib yuboradi. Natijada ular o‘zining eng past o‘rtacha xarajatlari 
darajasiga qadar yetib bora olmaydilar. Firmalar o‘zlarining doimiy asbob-
uskunalaridan to‘liq foydalana olmasliklari oqibatida mahsulot 
birligiga bo‘lgan sarflar, shuningdek, muvofiq ravishda, ularning narxlari ham juda 
yuqori bo‘ladi. Mazkur tarmoqlarda raqobatni shakllantirishning mushkulligi, agar 
mahalliy telefon tarmog‘i misolida olib qaralsa, shaharda 5 ta telefon 
kompaniyasining mavjudligi boshqa odamlar bilan aloqa qilish uchun bita 
xonadonda 5 ta telefon, 5ta telefon ma‘lumotnomasi, 5 ta telefon bo‘yicha hisob-
kitoblar bo‘lishi zaruriyati orqali izohlanishi mumkin. 
Shuningdek, tabiiy monopoliyalar so‘ngi qo‘shilgan xarajatlarning past darajasiga 
ega bo‘lib, MR=MC qoidasiga ko‘ra ishlab chiqarishni kengaytirishni foydali deb 
hisoblaydilar. Shunga ko‘ra, agar tarmoqda bir necha firmalar paydo bo‘lgan 
taqdirda narx bo‘yicha raqobat juda keskin tus oladi. Oqibatida kuchsiz raqiblar 
xonavayron bo‘lib, saqlanib qolganlari esa o‘zaro birlashishga majbur bo‘ladilar. 
Rivojlanayotgan sof monopoliya o‘z tovarlariga yanada yuqori narxlarni belgilash 
orqali raqobat natijasida yuzaga kelgan zararlarni qoplashga hamda o‘zining 
bozordagi yangi hukmronlik holatidan foyda olishga urinishi mumkin. Bunday 
holatlarning oldini olish uchun odatda davlat biron-bir korxonaga istisno tarzidagi 
imtiyozni beradi. Evaziga esa monopolist faoliyatining geografik sohasini, uning 
tovarlari sifatini, narxlarini nazorat qilish huquqini o‘zida saqlab qoladi. Natijada 
tartibga solinuvchi yoki davlat tomonidan tashkillangan monopoliya vujudga 
keladi. 
3) patent va litsenziyalar ko‘rinishidagi oshkora to‘siqlar. 
Davlat tabiiy monopoliyalarga istisno tariqasidagi imtiyozlarni berish bilan 
birga ko‘pincha patent va litsenziyalar berish orqali tarmoqqa kirish uchun oshkora 
to‘siqlarni ham hosil qiladi. 
Patentlar kashfiyotchi uchun o‘z mahsulotini ma‘lum muddat davomida nazorat 



qilish huquqini beradi va uni monopol hokimiyat bilan ta‘minlaydi. Monopol 
hukmronlik mavqeiga o‘zining ilmiy-tadqiqot ishlari yoki boshqalarning 
patentlarini sotib olish orqali erishgan firmalar o‘zlarining bozordagi mavqelarini 
ham mustahkamlab, strategik holatni qo‘lga kiritadilar. 
Biron-bir tarmoqqa kirish yoki faoliyat turi bilan shug‘ullanish davlat tomonidan 
litsenziya berish orqali cheklanishi mumkin. 
4) xomashyoning muhim turlariga mulkchilikning o‘rnatilishi. 
Xususiy mulkchilik institutidan ham potentsial raqobatchilar uchun samarali to‘siq 
yaratish vositasi sifatida foydalanish mumkin. Ishlab chiqarish jarayonida 
zarur bo‘lgan xomashyoning egasi hisoblanuvchi firma raqobatdosh firmalarning 
paydo bo‘lishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. 
5) g‘irrom raqobat. 
Raqib firmalarni nohalol, g‘irrom usullar orqali ham bartaraf etish 
mumkin. Masalan: 
-o‘zgalar mahsulot belgilaridan foydalanish; 
-resurs yetkazib beruvchilar va banklarga tazyiq o‘tkazish; 
-o‘zga firma mutaxassislarini turli yo‘llar bilan o‘ziga ag‘darib olish; 
-raqiblarni xonavayron qiluvchi past narxlarni qo‘llash va h.k.




Yüklə 0,88 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   20




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin