Anguage and literature
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Oqila TO‘RAQULOVA
, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘qituvchisi ANALITIK TAFAKKUR VA KITOBXONLIK MADANIYATI Mutolaa madaniyati – o‘quvchilarda kitob o‘qishga qiziqishni shakllantirish, badiiy asarlarni tahlil etish va xu- losa chiqarish, axloqiy-estetik ideallarni shakllantirishga qaratilgan yaxlit jarayondir. Kitobxonlik tor ma’noda kitob o‘qishni bildirsa, keng ma’noda tanlab, his qilib o‘qish, ang- lash, fikr bildirish tushunchalarini o‘z ichiga oladi. U badi - iy adabiyotdan oziqlanadi, adabiy tanqid va pedagogika ko‘magida yuksala boradi. 1 Insoniyatning jaholatga qarshi birinchi muqovalangan isyoni kitobdir. Razolat va tubanlikka qarshi insoniyat bino etgan ilk istehkom ham kitob sanaladi. Yoshlarni kitob o‘qishga qiziqtirish, ularda analitik tafakkurni rivojlantirish orqali axborot iste’moli madaniyatini shakllantirishda ki- tobning o‘rni beqiyos. O‘quvchilarda, avvalo, “g‘oyaviy im- munitet”ni oshirish, ularni ommaviy madaniyatning salbiy oqibatlaridan himoya qilish, sog‘lom turmush madaniyatini rivojlantirish, kasb-hunarga yo‘naltirishga doir chora-tad- birlar tizimini rivojlantirish hamda analitik tafakkurni rivoj- lantirish orqali “axborot iste’moli” madaniyatini tarkib topti- rish darkor. Analitik tafakkur nima? Analitik tafakkur tizimli tahliliy tafakkur hisoblanadi. Axborotni tushunish, eslab qolish, xulosa chiqarish va qaror qabul qilish jarayonida analitik ko‘nikmalar muhim rol o‘ynaydi. Bugungi globallashuv zamonida yoshlarning qalbi va ongini egallash uchun misli ko‘rilmagan darajada kurash bormoqda. Bunday xatar ta’sirini, avvalo, axborot sohasi- da ko‘rish mumkin. Axborot oqimi kirib bormagan biron-bir manzilni topish qiyin. Bir so‘z bilan aytganda, qayerdaki energiya manbayi bo‘lsa, u yerda axborot bor. Xolis va haqqoniy axborotni tarqatish, o‘quvchining unga bo‘lgan ehtiyojini qondirish bugungi kunda dolzarb masala hisob- lanadi. Zamonaviy sharoitda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal taraqqiy etishi va Internet tar- mog‘idan ma’lumotlar olish imkoniyatining kengayishi o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etishi bilan birga, ta’lim-tarbiya jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi ayrim muammolarni yuzaga kel- tirmoqda. Inson ko‘p kitob o‘qisa, fikr doirasi tiniqlashib bora - di. O‘qish madaniyatini shakllantirish asosida “kitobxonlik madaniyati” rivojlanadi. Kitobxonlik madaniyati fan da- rajasiga ko‘tarilishi uchun kitob mutolaasini targ‘ib etish, muntazam kitob o‘qishga odatlanish, o‘qish uchun kitobni to‘g‘ri tanlay olish, voqelik bilan muloqotga kirishish aso- sida o‘z-o‘zini anglashga erishish o‘ta muhim sanaladi. O‘qish madaniyati keng qamrovli tushuncha bo‘lib, kitobga qiziqish va uni sevish, adabiyot bilan kengroq tanishish, kitob bilan ishlash haqidagi maxsus bilimga ega bo‘lish- ni taqozo etadi. O‘quvchilar har qanday axborotga ongli, estetik munosabat bildira oladigan, undan to‘g‘ri foydala- nadigan darajaga yetishi uchun ko‘p kitob o‘qishi, kitobxon undan tegishli huzur va ruhiy qanoat tuyishi lozim. Buni ixcham tarzda estetik to‘yinish deb ifodalash mumkin. O‘quvchilarda mutolaa madaniyatini rivojlantirish tizimli tavsifga ega bo‘lib, mazkur jarayon motivatsion, tashkiliy, qadriyatga yo‘naltirilgan harakatlar ketma-ketligini o‘zida ifoda etadi. Mutolaa madaniyatining motivatsion bosqichida o‘quv- chilarda kitob o‘qishga qiziqishni uyg‘otish talab etiladi. Ada biy ta’lim jarayonida o‘quvchilarning o‘zi o‘qigan kitob- lar haqida so‘zlab, asar qahramonlarini hayotiy misollar orqali tasvirlab berishi muhim ahamiyat kasb etadi. Ada- biyot darslarining tashkiliy qismida o‘quvchilarning yoshi va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda turli janrdagi badiiy asarlarni tavsiya etish va kitobdagi qiziqar- li voqealardan parcha keltirib o‘tish lozim. O‘qituvchining ushbu yo‘nalishdagi faoliyati shu bilan yakunlanib qolmas- dan navbatdagi dars boshlanishida asar yuzasidan qisqa muhokama jarayonlarini o‘tkazib borish ham maqsadga muvofiq. Mazkur jarayonning tashkiliy bosqichida o‘quvchilarni kitob tanlashga o‘rgatish, og‘zaki va yozma matn bilan ish- lashga yo‘naltirish, o‘qish texnikasi, qoidalari bilan tanish- tirish, mutolaa uchun shart-sharoit yaratish kabi muhim vazifalarga e’tibor qaratish lozim. Ta’lim muassasalari- da “Kitobxonlik” to‘garaklari faoliyatini muntazam yo‘lga qo‘yish zarur. To‘garak rahbari o‘quvchilar tomonidan o‘qilgan kitoblar asosida turli musobaqa va tanlovlar, ijodiy kechalar, adiblar bilan uchrashuvlarni tashkil etib borishi lozim. Mutolaa madaniyatining qadriyatga yo‘naltirilgan uchin- chi bosqichi o‘quvchilarda ma’naviy merosga aksiologik ong va munosabatni qaror toptirishni talab etadi. Mazkur bosqichning muvaffaqiyati oila va maktabda o‘quvchilar tomonidan o‘qilgan kitoblarga qaydlar yozib borish uchun mutolaa kundaligini tutish bilan bog‘liq. O‘qilgan kitoblar- ning ma’no-mazmunini mutolaa kundaligida aks ettirish orqali o‘quvchilarning fikrlash doirasi, mulohaza qilish ko‘nikmasi va yozma nutqi rivojlantirib boriladi. Kunda- lik yuritganda, avvalo, muallif ism-sharifi, kitob sarlavhasi, mutolaa qilingan vaqti, mavzu-mundarijasi, asosiy qahra- monlari yozib boriladi. Adabiy ta’limda o‘quvchilarda analitik tafakkurni rivoj- lantirish orqali axborot iste’moli madaniyatini shakllanti- rish uchun mutolaa madaniyatini rivojlantirish, dars jara- yonida tahlilga, badiiy tarjimaga alohida e’tibor qaratish, ta’limning an’anaviy hamda innovatsion shakl, metod va vositalarining uyg‘unligini ta’minlash, kitob o‘qishni hayotiy ehtiyojga aylantirishga erishish lozim. O‘quvchilarda mu- tolaa madaniyatini rivojlantirishning motivatsion, tashkiliy, qadriyatga yo‘naltirilgan tizimli tavsifi analitik tafakkurni rivojlantirish, axborot iste’moli madaniyatini shakllantirish- da muhim va asosiy omil hisoblanadi. 1 Safo Matjon . Kitob o‘qishni bilasizmi? – Тoshkent: O‘qituvchi, 1993. 4 -bet. 30 e-mail: til_adabiyot@umail.uz Tadqiqotlar Adabiyot ta’limida she’riy asarlarni tahlil qilishda, ko‘pincha, an’anaviy yo‘ldan borib, she’r janri, obrazi, qofiyasi, mavzu va g‘oyasi haqida so‘z yuritiladi. Biroq she’riy asar tahlili va tadqiqida negadir xronotop (vaqt va makon) masalasiga u qadar e’tibor berilmaydi. Aslida xronotop lirik kompozitsiyaning asosi sifatida asar janrini belgilovchi asosiy kategoriyalardan hisobla- nadi. Buning ustiga, “harakat makon va zamon birligini namoyon etuvchi sifatida mavjud” degan qarash ham ilgari surilgan. Demak, she’rda hamisha li rik kechinma harakati aniq vaqt va zamon bilan bog‘liq holda ifoda- lanadi. Buni quyidagi she’r misolida kuzatish mumkin: Osmon to‘lib Turnalar uchar, Muncha ma’yus turna unlari. Uchib ketar, turnalar emas, Haroratli, Yaxshi kunlarim. She’rda osmon (makon) va undagi “uchib ketayot- gan turnalar” xronotopi, avvalo, o‘tib borayotgan iliq va yaqinlashayotgan sovuq kunlar haqida xabar bersa, ik- kinchi o‘rinda ramziylik kasb etib, bearmon o‘tgan yosh- lik chog‘lari, qo‘ldan ketayotgan imkoniyatlar va yo‘qo- tilayotgan vaqtni ifodalaydi. Shoir kuzda hammamiz ko‘p bor kuzatgan turnalarning arg‘imchoq solib, issiq o‘lkalarga uchib ketishi hodisasiga o‘zining badiiy-este- tik tasavvurini joylay olgan. O‘z kechinmasini ana shu harakat bilan bog‘lar ekan “uchayotgan turnalar” xrono- topi orqali zamon va makonning o‘zaro almashinishini bir nuqtada tuta bilgan. Odatda she’riy asarlarni tahlil qilar ekanmiz, undagi voqelikni shoir subyektiv olamida yaratib, so‘ng matnga joylaganini, mutolaa jarayonida undagi olam ichki ola- mimizda qayta jonlanishini nazarda tutsak, asar o‘zi- ning aniq shakl va ko‘rinishiga kiradi. Mazkur nazariy qarashlarni esa quyidagi she’r tah- lilida kuzatish mumkin: Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|