Aniq va tabiiy fanlar metodikasi kafedrasi

ATOM TUZILISHINI PLANETAR MODELI

Atom tuzilishining planetar modelini inliz fizigi E.Rezerford tomonidan 1911 yili taklif qilindi. Rezerford -zarrachalar (3-rasm) bilan ingichka metall plastinkani bombardimon qilish natijasida quyidagi xodisani kuzatdi: -nurlarning ko’pchilik qismi o’z yo’nalishini o’zgartirmay, ozgina qismi o’z yo’nalishini o’zgartirib metall plastinkadan o’tib ketadi va faqat ayrimlari o’z yo’nalishidan orqaga qaytadi. Bu tajribaga asoslanib Rezerford quyidagi natijaga keldi. Elektronning massasi juda kichik bo’lganligi uchun atomning butun massasi (99.17%) yadroga joylashgan. Atom yadrosining diametri -10^-14 , 10^-13 sm ga teng.

3-rasm. Rezerford tajribasi

Rezerford yuqoridagi tajribaga asoslanib atom tuzilishining planetar modelini taklif qildi, ya'ni atomning markazida massasi taxminan atom massasiga teng bo’lgan, musbat zaryadlangan yadro bo’lib, uning atrofida quyosh sistemasidagi plenetalar kabi elektronlar harakat qiladi. O’z yo’nalishini o’zgartirgan va orqaga qaytgan zarrachalar sonini xisoblab va hamda qaytish burchagini xisoblab, yadro zaryadini topish mumkin. Rezerford shu usuldan foydalanib yadro zaryadi atom massasining yarmiga tengligini ko’rsatdi.

Elementning davriy sistemadagi tartib nomeri ko’pchilik elementlar uchun atom massasining yarmiga teng. Demak, atomdagi elektronlar soni elementning davriy sistemadagi tartib nomeriga, elementning tartib nomeri esa shu elementlar atomi yadrosining musbat zaryadiga tengdir.
Bu masalani 1913 yilda G.Mozli boshqacha yo’l bilan xal qildi. G.Mozli kalsiydan (Ca=20) ruxgacha (Zn=30) bo’lgan 11 elementning rentgen spektrini sistemali tekshirib, bu elementlardan har qaysisining rentgen spektridagi K-seriyasi bir-biriga yaqin joylashgan ikkita chiziq K_ va K_ dan iborat ekanligini kuzatdi (4 rasm).
Agar elementning rentgen spektrlari davriy sistemadagi tartib nomerlariga qarab joylashtirilsa, har bir seriya chiziqlari to’lkin uzunliklarining kamayishi tomoniga ma'lum qonuniyat bilan suriladi. 4-rasmda bir elementdan 2- elementga o’tganda elementlar tartib nomerining ortib borishi K_ va K_ chiziqlari chap tomonga qarab, ya'ni to’lkin uzunligining kamayish tomoniga qarab siljishi ko’rsatilgan. Siljish kattaligi titandan vanadiyga o’tganda qancha katta bo’lsa, vanadiydan xromga o’tganda ham xuddi o’shancha bo’ladi, demak, elementning tartib nomeri bitta ortsa har safar bir xilda siljish ro’y beradi.