Annotatsiya: Fan va texnologiyalar rivojlanib borayotgan davrda talabalarning ijtimoiy mas’uliyatlarini shakllantirishda e’tibor qaratilishi lozim bo’lgan qator munosabatlar maqolada keltirib o’tilgan. Kalit so’zlar

Talabalarda ijtimoiy mas’uliyatning shakllanishi
Nizomiy nomidagi Toshken Davlat Pedagogika Universiteti
3-kurs sirtqi yo’nalish Pedagogika va Psixologiya
yo’nalishi talabasi Ismoilova Lobarning
Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya
fanidan tayyorlagan
MAQOLASI
Annotatsiya: Fan va texnologiyalar rivojlanib borayotgan davrda talabalarning ijtimoiy mas’uliyatlarini shakllantirishda e’tibor qaratilishi lozim bo’lgan qator munosabatlar maqolada keltirib o’tilgan.
Kalit so’zlar: mas’uliyat, motivatorlik ishi, zamonaviy texnologiyalar, psixologiya, tajribalar, shaxslar aro munosabatlar, xorijiy tajribalar.
Talabalik davri - bu inson hayotining yoshlikdan kamolotga o‘tish davri. O‘smirlik (“talaba”) yoshi, o‘smirlik - bu mustaqil, kattalar hayotining boshlanishi. O‘smirlik davrida quyidagi yosh davrlari ajratiladi: 16-17 yosh - erta yoshlik, 17- 20 yosh - yoshlikning o‘zi, 20-21 yosh - kech yoshlik. Bu yosh davrlarining o‘ziga xos xususiyatlari bor, lekin ayni paytda ular ko‘plab umumiy xususiyatlarga ega. B. G. Ananev, N. V. Kuzmina, A. A. Rean, V. I. Slobodchikov, V. A. Slastenin, Ye. I. Stepanova va boshqa bir qator tadqiqotchilarning tadqiqotlarida talabalarning shaxslararo munosabatlari, birinchidan, yosh bilan bog‘liq deb aytishga imkon beradigan muhim empirik va nazariy materiallar to‘plangan ushbu ijtimoiy guruhning xususiyatlari, ikkinchidan, uning o‘ziga xos faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari qayd etilgan. Universitetda kasbiy tayyorgarlik kelajakdagi mutaxassisni o‘quv, ilmiy-tadqiqot va madaniy faoliyat kabi faoliyat turlariga jalb qilish asosida amalga oshiriladi. O‘quv faoliyati kelajakdagi mutaxassislarni tayyorlash jarayonida eng ko‘p vaqt sarflaydigan talabaning asosiy faoliyati hisoblanadi. Ilmiy-tadqiqot faoliyati turli ilmiy jamoalar va birlashmalar ishida ishtirok etish jarayonida amalga oshiriladi. Ijtimoiy ish talabalarning shaxslararo o‘zaro munosabatlarni o‘rnatish sohasidagi ijtimoiy tajribasini sezilarli darajada boyitishga, ularda ijobiy shaxsiy xususiyatlarni shakllantirishga imkon beradi. Universitetda o‘qish davrida talabalar o‘zlarini estetik va bo‘sh vaqtlarida ham namoyon etadilar, ular ijobiy yo‘naltirilgan bo‘lsa, yoshlarning shaxsiy va kasbiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, ularning shaxslararo o‘zaro ta’sirining mazmunini sezilarli darajada boyitishi mumkin. Universitetda tahsil olayotgan yoshlarning milliy, ijtimoiy-iqtisodiy tarkibining xilmaxilligi, o‘ziga xos intellektual, ijodiy salohiyati, kasbiy va umumiy madaniy qiziqishlari va qadriyat yo‘nalishlari rivojlanishi va boshqalar talabalar muhitini juda xilma-xil qiladi. Ushbu xilma-xillik yoshlarning kognitiv faolligi darajasida, ularning mehnat munosabatlarini o‘rnatishga yo‘naltirilganligi, shuningdek ular tomonidan qurilgan shaxslararo o‘zaro munosabatlarning sifat va mazmunli holatida namoyon bo‘ladi. Talabalarning shaxslar bilan munosabatga kirishishlarida va o’z huquq va majburiyatlarini anglab yetishlarida ustozlar jamoasining o’rni katta va beqiyosdir. Qonunda belgilab qo’yilgan har bir shaxsning o’z majburiyatlari mavjud bo’lib yoshlarga huquqiy tarbiya berish oiladan boshlanishi zarur.Ko‘p omillar orasida - iqtisodiy, siyosiy, madaniy va boshqalar - talabalarning shaxslararo munosabatlarini qurish va rivojlantirish uchun universitet doirasida shakllangan muhit juda muhimdir. Ta’lim muhiti shaxsga ta’sir qiluvchi bir qator tarkibiy bo‘linmalarni o‘z ichiga oladi. G.A. Kovalyov talqinida u quyidagilardan iborat: 1) jismoniy muhit (universitet binosining arxitekturasi, unda joylashgan o‘quv binolarining hajmi va boshqalar); 2) insoniy omillar (o‘quvchilarning shaxsiy, status-rol, yoshi, milliy va boshqa xususiyatlari); 3) o‘quv dasturlari (o‘qitish uslubi, monitoring va baholash xususiyatlari va boshqalar). Ta’lim muhitining barcha ko‘rsatilgan tarkibiy bo‘linmalarining o‘quvchilarning shaxslararo munosabatlariga ta’siri kuzatilganiga qaramay, psixologiyada inson omili ularni qurishda yetakchi hisoblanadi. Bo‘lajak mutaxassis shaxsi shakllanadigan birinchi va asosiy hujayra bo‘lgan talabalar akademik guruhi. Talabalar guruhi – ob’ektiv mavjud qonunlar, muloqot qonunlari asosida rivojlanadigan murakkab va xilma-xil ijtimoiy hodisa. Talaba shaxsiga kuchli ijtimoiylashtiruvchi ta’sir o‘quvchi muhitining o‘zi, shaxsga tegishli bo‘lgan talabalar guruhining xususiyatlari va boshqa mos referent guruhlarining xususiyatlari tomonidan amalga oshiriladi. Talabalar guruhida shaxslararo, hissiy va ishbilarmonlik munosabatlarini shakllantirish, shakllantirish va o‘zgartirish, guruh rollarini taqsimlash va yetakchilarni rag‘batlantirish va boshqalarning dinamik jarayonlari mavjud. Bu barcha guruh jarayonlari o‘quvchi shaxsiga, uning o‘quv faoliyati va kasbiy rivojlanishining muvaffaqiyatiga, xatti-harakatiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Talabalar guruhining yosh tarkibining bir xilligi (yoshdagi farq odatda 5 yoshdan oshmaydi) kabi xususiyatlar, qiziqishlar, maqsadlar, psixologik xususiyatlarning yosh o‘xshashligini aniqlaydi va guruhning birlashishiga yordam beradi. Talabalar guruhining asosiy faoliyati ilm olish bo‘lib, ta’limning uyg‘unligi omillari ishlab chiqarishga qaraganda zaifroqdir, shuning uchun ba’zan bir-biriga yaqin jamoa qo‘shilmaydi: har kim o‘z-o‘zidan. Talabalar guruhlari rasmiy va norasmiy liderlar tizimi orqali o‘zini o‘zi boshqarish asosida ishlaydi va o‘qituvchining muayyan nazorat harakatlariga bo‘ysunadi. Talabalar guruhida bunday ijtimoiy-psixologik hodisalar quyidagicha namoyon bo‘ladi: 1) “jamoaviy tajribalar va kayfiyatlar” - jamoaning jamoadagi, atrofdagi dunyodagi voqealarga hissiy munosabati; jamoaviy kayfiyat jamoa faoliyatini rag‘batlantirishi yoki zulm qilishi, nizolarga olib kelishi mumkin, optimistik, befarq yoki norozi kayfiyat bo‘lishi mumkin; 2) “jamoaviy fikrlar” - hukmlarning o‘xshashligi, jamoaviy hayot masalalari bo‘yicha qarashlar, guruh a’zolarining ayrim voqealari, harakatlarini tasdiqlash yoki tanqid qilish; 3) taqlid, taklif yoki konformizm hodisalari, raqobat fenomeni - o‘z faoliyati natijalariga hissiy jihatdan g‘ayratli, muvaffaqiyatga intiladigan odamlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir shakli. Shaxslararo munosabatlar, birinchi navbatda, talabalarni bir-biri bilan bog‘laydi. Universitet muhitida “talaba-talaba” tipidagi munosabatlar norasmiy aloqaning intensivligi, psixologik ehtiyojlarni qondirish, xarakter xususiyatlari va shaxsiy xususiyatlarini shakllantirish bilan tavsiflanadigan o‘zaro ta’sirning gorizontal darajasiga ishora qiladi. Talabalar o‘rtasidagi munosabatlar-bu professionallashtirishning o‘ziga xos vazifalari bilan singdirilgan tengdoshlar bilan o‘zaro munosabatlarning bir shakli. E. E. Sapogova ta’kidlaganidek, tengdoshlar bilan aloqa bir qator o‘ziga xos vazifalarni hal qiladi. Muallifning talqinida, bu, birinchi navbatda, kattalardan olish mumkin bo‘lmagan yoki biron sababga ko‘ra uyaladigan aniq ma’lumotlarning muhim kanalidir. Bundan tashqari, E. E. Sapogovaning so‘zlariga ko‘ra, kollej yoshidagi tengdoshlari bilan muloqot yoshlarning maqom va rollarni o‘zlashtirish, yangi ijtimoiy muhitda muloqot qobiliyatlari va muloqot uslublarini ishlab chiqish vositasi bo‘lib qolmoqda. Shuningdek, ushbu aloqa hissiy aloqaning bir turi bo‘lib, guruhning o‘z mansubligi, avtonomiyasi, hissiy farovonligi va barqarorligi to‘g’risida xabardor bo‘lishiga yordam beradi. Talabalarning shaxslararo munosabatlarining sifati asosan talabalar guruhining rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Ijtimoiy guruhlarning turlaridan biri bo‘lgan talabalar guruhi jamiyatning ob’ektiv mavjud qonunlariga muvofiq rivojlanadi, ammo takrorlanmas va o‘ziga xoslikka ega. Talabalar guruhining unda o‘rnatilgan shaxslararo munosabatlarga ta’sir qiladigan xususiyatlari orasida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
- bilim, ko‘nikma va kasbiy faoliyatga tayyorgarlikdan iborat maqsad;
- o‘qish asosiy faoliyat turi sifatida;
- mehnatning individual shakllari;
- “vertikal”munosabatlarning yetishmasligi;
Professor-o'qituvchi talabalar bilan muomala-munosabatlarida ma’lum ma’naviy-axloqiy qoidalar, talablarga rioya qilishi zarur. Ular qatoriga, jumladan, quyilagilar kiradi.
— muallimning muomala-munosabati talabalarga umuminsoniy va milliy - madaniy qadriyatlami singdirish vositasi bo‘lsin;
— muomala-munosabatlarning xarakteri uchun ma’naviy-axloqiy mas’uliyat professor-o'qituvchi zimmasiga tushadi;
— muallim o‘z xulqini, his - tuyg‘ulari, xatti-harakatlarini muttasil nazorat qilib, boshqarib borishi kerak;
— professor-o‘qituvchi barkamol inson sifatida, mutaxassis - olim sifatida o‘z obro‘yini oshiradigan xattiharakatlarnigina qilishi, tamagir bo'lmasligi lozim;
— professor - o‘qituvchining talabaga munosabati faqat rasmiy (ish yuzasidan) emas, balki do‘stona bo‘lishi ham lozim;
— talabaga nisbatan xush muomalali bo‘lish, uni kutubxonasi hurmatlash, undagi yaxshi sifatlami o‘stirish; talabaga bo‘lgan hurmatni unga nisbatan qo‘yiladigan adolatli talablar bilan chambarchas bog’lay olish kerak, buning uchun talabaning individual xususiyatlarini o‘rganish, bilish lozim;
— talabalarning xato fikr-mulohazalari, noo‘rin xattiharakatlariga bardoshli boMish, ta’na qilmaslik, pedagogik nazokat va odob bilan ularni to'g'ri yo‘lga boshlash zarur. Pedagogik jarayonning muhim shartlaridan biri — professor - o‘qituvchi bilan talabalar o ‘rtasidagi farq, uzoq - yaqinlik va do‘stona hamkorlik munosabatlarining birligidir. Odatda, oliy o‘quv yurtlari tajribasida bu sohada ikki xil xatolik ko‘zga tashlanadi. Ba’zi muallimlar o‘z obro‘sini saqlash yoki oshirish maqsadida, o‘zidagi ayrim shaxsiy nuqson yoki professional kamchilikni yashirish uchun o‘zlarini talabalardan chetroqqa tortib yuradilar. Ayrimlari esa, aksincha, talabalar bilan yaqin, bo‘lib obro‘ qozonish maqsadida ular bilan apoq-chapoq bo‘lib ketadilar, o‘zlarining yetakchilik rollarini ham unutib qo‘yadilar. Xullas, bu sohada oliy o‘quv yurtlarida o‘tkazilgan, jumladan, biz o‘tkazgan ilmiy-pedagogik tadqiqotlam ing natijalari, uzoq yillik kuzatish va tajriba shuni ko‘rsatib turibdiki, talabalar professor-o'qituvchida, avvalo, uning chuqur bilimdonligi, ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni qiziqarli o ‘tishi, yuksak pedagogik mahorati, prinsipialligi, mas’uliyatni sezishi, adolatliligi, oqilona talabchanligi, xushchaqchaqligi, sofdilligi, talabalarni hurm at qilishi kabi sifat-fazilatlarini qadrlaydilar. Professor-o‘qituvchi yoshlarning ustozi, chin do‘sti bo’lmog’i kerak. Professor - o‘qituvchi pedagog olim, jonkuyar murabbiy sifatida talabalarning yutug’idan xursand bo’lishi, ularning shodligini ham, tashvishlarini ham baham ko‘rishi, noo'rin xatti-harakatlaridan ranjishni ham bilishi lozim. Professor - o‘qituvchida haqiqiy insoniy his - tuyg'ularning, tabiiy xattiharakatlaming namoyon bo’lishi uni talabalardan uzoqlashtirmaydi, balki yaqinlashtiradi, ular o'rtasida to‘g‘ri munosabat, yaxshi muomalaning qaror topishiga yordam beradi. Talabalar bilan yaqin munosabatda, yaxshi muomalada bo’lish ularga tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishning muhim vositasidir.
Pedagog — olimlar pedagogik texnologiya sohasida oliy ta’lim uchun ham talabalar o‘quv-biluv faoliyatini tashkil etishning ilg‘or usullarini ishlab chiqmoqdalar. Masalan, amerakalik olim R.Gane va L.Briggslar pedagogik texnologiyada dars o‘tishning quyidagi shaklini taklif etganlar:
— talabalar diqqatini jamlash;
— talabalarga dars maqsadini yetkazish;
— kerakli bilimlarni esda qoldirish va amaliy ko‘nikmalarni egallash zarurligini uqdirish;
— talabada qiziqish uyg‘otib, faoliyatga, harakat qilishga undaydigan o‘quv materialini taqdim etish;
— talabaning javob harakatlarini ma’qullab, rag‘batlantirib borish;
— talaba o‘quv-biluv vazifasini o‘zlashtirganidan xabardor bo'lib borish;
— talabalarning fikrlash faoliyatini boshqarish, bilim va ko‘nikmalari mustahkamligini rag‘batlantirib borish. Dars o‘tishning bu texnologiyasi juz’iy o'quv maqsadlariga erishishga hamda fikrlashning mahsuldor darajasini rag‘batlantirishga xizmat qiladi. Ingliz olimi A.Romeshevskiy pedagogik texnologiyaning quyidagi variantini tavsiya etadi:
— tajribaga kerakli bilimlarnigina yetkazish;
— dastlab reproduktiv darajada bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish;
— talaba bajaradigan ish- harakatlarni yaxlit holda va qismlarga bo‘lib namoyish etish;
— ko‘nikma va malaka hosil qilishni soddalashtirish, ya’ni topshiriqni qismlarga ajratib bajartirish;
— talaba o‘quv-biluv topshirig'ini mustaqil bajarayotganidan m untazam xabardor bo‘lib, uni rag‘batlantirib borish;
— o‘quv-biluv vazifasini sekin-asta murakkablashtira borib, ta’limning mahsuldor, tadqiqiy bosqichiga o‘tish;
— ta’lim jarayonida xilma-xil muammoli vaziyatlami tashkil etish, nostandart o ‘quv vazifalarini bajartirish. Amerikalik olim F.S. Keller oliy o‘quv yurtlari talabaiari uchun pedagogik texnologiyaning individuallash tirilgan tizimini ishlab chiqdi. Keller usulining muhim belgilari qiyidagilar:
— o‘quv materiali mazmunini (oldin o‘tilgan qismining mazmunini ham) talaba to‘liq o‘zlashtirib olishiga erishish;
— har bir talaba o ‘zining bilim o‘zlashtirish tezligiga binoan alohida ishlashi kerak; — ma’ruzadan talabalarda motiv hosil qilish va umumiy yo‘naltirish uchungina faydalanish;
— o‘quv-biluv axborotlarini bayon qilish uchun nashr etilgan o‘quv qo‘llanmalaridan foydalanish;
— o‘quv-biluv materialining qismlarini talaba o ‘zlashtirib olganini aniqlashda yordamchi — assistent (aspirant, a’lochi, talaba)lar kuchidan foydalanish. Pedagogik texnologiyaning bu shaklida professor o‘qituvchi o‘quv kursini bir necha boMim (modul)larga ajratadi, odatda, ularning soni o‘quv materialining hajmiga qarab aniqlanadi, ular darslikdagi boblarga teng bo‘lishi ham mumkin. Har bir talabaga qanday o'qish uchun qo’llanma beriladi, unda bo‘lim (mavzu)ni o ‘rganish maqsadi ko‘rsatiladi, o‘quv ishining rna’lum shakl-usullari tavsiya etiladi, nazorat va o’z-o'zini nazorat uchun savollar majmui keltirilgan bo‘ladi. Ishlash tartibini, o‘qish-o‘rganish shakli talabaning o‘zi tanlaydi. O'zlashtirilgan bo'lim , mavzu bo‘yicha imtihondan oldin har bir talabani yordamchi assistent professor-o‘qituvchi ishlab chiqqan aniq talab — mezonlarga binoan «o‘tdi», «o'tm adu shakiida sinovdan oikazadi. Sinovdan o’tmagan talaba yordamchining tavsiyasiga binoan o‘quv materialini qo'shimcha ishlab chiqadi. Sinovdan o'tish keyingi bo'lim ni o‘rganish uchun o‘ziga xos ruxsatnoma hisoblanadi. M a’ruzalar soni juda kam (bir semestrda 6 tadan oshmaydi). Keller texnologiyasi (rejasi) AQSHdagi oliy o‘quv yurtlarida tabiiy-ilmiy fanlarni, shuningdek, ijtimoiy-gumanitar fanlarni o‘rganishda keng qo‘llaniladi. Pedagogik tajribalar Keller rejasi an ’anaviy ta’lim usuliga nisbatan samarali ekanini ko'rsatdi. Rossiya Federatsiyasida V.Guzeyev integral pedagogik texnologiya usulini ishlab chiqdi, uning asosiy qismlari, umumiy holda, quyidagilardan iborat:
—har bir ixtisoslik bo‘yicha ta’limning rejalashtirilgan (loyihalashtirilgan) natijalari ko‘p darajali diagnostik va amallar bo‘yicha bajariladigan o‘quv vazifalari shaklida taqdim etiladi;
— ta’lim jarayonining yirik tuzilmasi darslar bloki shaklida birlashtirilib, ta’lim mazmunining katta birligini tashkil etadi;
— jamoaviy o ‘qitish guruh faoliyatining monitoringi asosida tashkil etiladi, ta’limning har bir qadami oldingisining natijasiga binoan rejalashtiriladi;
— ta’lim jarayonini boshqarish va o‘qitish kompyuterlar vositasida amalga oshiriladi. Oliy ta ’lim jarayonida ilg‘or pedagogik texnologiyalar majmuidan faydalanish talabalarning bilim o‘zlashtirishida yuqori natijalarga olib keladi. Axborot texnologiyalaridan foydalanish ham shular jumlasiga kiradi. Axborot texnologiyalariga skaner texnikasida, Web sahifalarida ishlash, internet, Net Ware texnologiyalari kiradi. Ularni oliy ta ’lim jarayonida qo‘llash maqsadga muvofiq.
Xulosa
Talabalar bilan shug’ullanish ularning ijtimoiy munosabatlarini va ijtimoiy mas’uliyatlarni shakllantirishda oliy ta’lim tizimidagi ustozlarning o’rni katta. Hozir oliy ta’limda taxsil olayotgan talabalar kelajakda qaysidir sohaning yetuk mutaxassisi bo’lib yetishishlarida va o’z kasblariga mehr qo’yishlarida ularning roli katta. Dars jarayonlarini sifatli tashkil etishdan tashqari talabalarga psixologik tadqiqotlarni o’rgatish va ular ham ustoz bo’lganlarida o’quvchilar bilan qanday aloqa o’rnatish kerakligini tushuntirib boorish zarur. Mas’uliyatni bolaga yoshlik chog’laridanoq singdirib borish va ularning o’z burchlarini eslatib turish oilada ota-onaning vazifasi hisoblanadi. Oliy maktab talaba tafakkurini to ‘la shakllantiradigan maskan emas. Bu yerda yoshlar mustaqil ishlashga o‘rgatiladi. Siz manbalar bilan mustaqil ishlash malakasiga ega bo‘lsangiz, kitobni o‘qish bilan undagi asosiy g‘oyani anglab olsangiz va undagi axborotlarni tahlil qila bilsangiz, mana shuning o‘zi siz uchun juda muhim, qolganlarini siz amaliyotda egallay olasiz. Agar oliy maktabda fandagi bilimlarni, g‘oyalarni, nazariyalarni anglash', tushunish, uni amaliyotda qo‘llay olish usulini o‘rganib olgan bo’lsangiz, oliy maktab o‘z vazifasini bajargan bo‘ladi. Qolgan barcha ishlar o’zingizga bog’liq bo’lib qoladi. Shaxs hayoti davomida albatta yaqin-atrofdagilarga nisbatan va oilasiga, ishiga nisbatan mas’uliyatli bo’lishi lozim bu mas’uliyatni oshirishda va takomillashtirishda barcha ijtimoiy soha vakillari uzluksiz harakat qilishlari va zamon bilan hamnafas bo’lishlari lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1.Royter A.D., Torogeldiyeva B.M., Shorin S.S. va boshqalar. Insonparvarlik orqali – tinchlikka. Bishkek. 2000.
2.Simona Roberto, S.T.Gaziyeva, O.A.Ovcharenko va boshqalar. Inson va jamiyat kursi bo’yicha qo’shimcha o’quv qo’llanmasi yuzasidan o’qituvchilarga uslubiy ko’rsatmalar.-T.: G`.G`ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1999.
3.Simona Roberto, S.T.Gaziyeva, O.A.Ovcharenko va boshqalar. Inson va jamiyat kursi bo’yicha qo’shimcha o’quv qo’llanmasi.-T.: G`.G`ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1999.
4.S.S.Shorin, A.Xukumov, S.V.Sayapin va boshqalar. Xalqaro gumanitar huquq bo’yicha o’quv uslubiy materiallar.-T.: A.Qodiriy. 2003.
5.S.Mamashokirov, A.Hukumov, M.Lafasov va boshqalar. Shaxs va jamiyat. Nazariy masalalar amaliy mashg`ulotlar.-T.: “O’qituvchi” 2005.
6.Fuzailova G.S., Xukumov A., Shorin S.S. Shaxs va jamiyat. O’qituvchilar uchun uslubiy qo’llanma.-T.: TDPU. 2006
7.S.S.Shorin, A.Xukumov, S.V.Sayapin. Xalqaro insonparvarlik huquqi bo’yicha o’quv - uslubiy materiallar.-T.: A.Qodiriy. 2003.