Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

Yüklə 0,81 Mb. səhifə 47/52 tarix 02.11.2022 ölçüsü 0,81 Mb. #67142

249bbaf14d244688fa8eb7ce104c896e AHOLI GEOGRAFIYASI VA DEMOGRAFIYA ASOSLARI

Bu səhifədəki naviqasiya:

• “polifunk t sional”

Dunyo bo‘yicha	14	29	48
50

1. 
   Manbalar: Kopilov V.A. Geografiya naseleniya. Uchebnoe posobie. -M.: Marketing, 1999.-s.119. World Urbanization Prospects: The 2002 Revi-sion.-www. Un.org/. http://Population Reference Bureau. 2009 World Population Data Sheet
   

o‘rni. Makrodarajadagi o‘rin shaharlar rivojlanishida, yuqori bosqichlarga chiqishida alohida ahamiyatga ega. Biroq, bu o‘rin shaharlar taraqqiyotida ijobiy xususiyat kasb etmasa, ular hayot faoliyati o‘zgarishsiz qolaveradi. Ko‘plab kadimiy shaharlarning geografik o‘rni ular umrini belgilashga xizmat qilgan, desak xato bo‘lmaydi. Chunki, aynan shu geografik o‘rindagi noqulayliklar yer yuzidan ko‘plab shahar va shaharchalarning yo‘qolib ketishiga sabab bo‘lgan. N.N.Baranskiy shaharlarning iqtisodiy geografik o‘rni ular uchun muhim iqtisodiy ahamiyatga ega. Uni tabiiy geografik o‘rindan, ya’ni tabiiy ob’ektlarga nisbatan tutgan o‘rnidan farqlay bilish kerak. Chunki, dengiz qirg‘og‘i, tog‘ tizmalari shahar iqtisodiyotiga ta’sir etishi yoki etmasligi mumkin, deydi. Shaharlarning iqtisodiy geografik o‘rni (IGO‘) birqancha komponentlardan tashkil topadi. Bular esa o‘z navbatida yana bir necha elementlarga bo‘linib ketadi. Jumladan:

1.Shaharlarning tabiiy geografik o‘rni:

• 
  Tabiat zonalariga nisbatan o‘rni;
  
• 
  Tabiiy resurslarga nisbatan;
  

2.sanoat –geografik o‘rni:

• 
  xom ashyo manbalariga nisbatan, ya’ni elektro energiya, yoqilg‘i va hakozo;
  
• 
  qayta ishlash sanoti markazlariga nisbatan;
  

3. shaharlarning agro-geografik o‘rni:qishloq xo‘jaligi xom ashyosi ishlab chiqaradigan rayonlarga nisbatan;

• 
  oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi rayonlarga nisbatan;
  

4. transport-geografik o‘rni:

• 
  ichki muhim transport magistrallariga nisbatan;
  
• 
  xalqaro ahamiyatga ega transport tizimiga nisbatan;
  

5. 
   bozor-geografik o‘rni:
   

• 
  maxsulot tayyorlashga ixtisoslashgan tarmoq rayonlariga nisbatan;
  
• 
  ist’emol mollari bilan ta’minlaydigan rayonlarga nisbatan;
  

5. 
   geodemografik o‘rni:
   

• 
  aholi o‘sishi bilan bog‘liq rayonlarga nisbatan o‘rni;
  
• 
  fan, ta’lim va madaniyat markazlariga nisbatan
  

5. 
   siyosiy-geografik o‘rni6
   

• 
  mamlakat poytaxtiga nisbatan;
  
• 
  davlat chegaralariga nisbatan;
  

5. 
   harbiy-geografik o‘rni:
   

• 
  mudofaa ahamiyatiga ega ob’ektlarga nisbatan;
  
• 
  siyosiy (harbiy) konfilikt o‘choqlariga nisbatan.
  

Shaharlarning mazkur geografik o‘rinlari qulayligi ularning turli soha va tarmoqlar bo‘yicha rivojlanishiga imkon beradi. Har bir shahar uchun eng muhim geografik o‘rni bu transport tarmoqlariga nisbatan joylanishi bo‘lsa ham turli hududlarda IGO‘ ahamiyati bir-biridan ma’lum darajada farq qiladi.
Shaharlar hoh u yirik, hoh mayda bo‘lishidan qat’iy nazar har birining bajaradigan o‘z funktsiyasi bor. Shaharlarning funktsiyasi-aholining shahar hosil qiluvchi tarmoq va sohalardagi ishlab chiqarish faoliyati hisoblanadi. Shaharlarni shahar hosil qiluvchi funksiyasiga ko‘ra ikkita asosiy guruhga ajratish mumkin:

2. 
   Ishlab chiqarish (industrial)
   

1. 
   sanoat
   
2. 
   transport
   
3. 
   savdo-sotiq
   

3. 
   Noishlab chiqarish
   

1. 
   harbiy
   
2. 
   madaniy
   
3. 
   kurort
   

Shuningdek, ba’zi olimlar shaharlarni quyidagi funksional tiplarga ajratishni ma’qul ko‘radi.

0. 
   Siyosiy-ma’muriy markazlar, poytaxt shaharlar.
   
1. 
   Ko‘p funksiyali shaharlar-viloyat markazlari.
   
2. 
   Ko‘p tarmoqli yirik sanoat markazlari.
   
3. 
   Asosan bir yoki ikki sanoat tarmog‘iga ixtisoslashgan shaharlar.
   
4. 
   Transport markazlari.
   
5. 
   Agroindustrial shaharlar.
   
6. 
   Tuman markazlari.
   
7. 
   Rekreasiya shaharlari.
   
8. 
   Ilmu-fan markazlari, universitet shaharlari va x.k.
   
9. 
   Shaharlar mazkur yuqorida keltirilgan funksiyalari bo‘yicha bir-biridan ma’lum darajada farq qilishadi. Masalan, dunyoda AQShdagi Detroyt, Rossiyadagi Tolyatti shaharlari avtomobilsozlik, Fransiyadagi Dyunkerk, Ukrainadagi Odessa, Rossiyaning Vladivostok, Murmansk transport, ya’ni port shaharlar; Angliyadagi Kembridj, Germaniyaning Xaydelburg, Dubna o‘quv, ilmiy markazlar; Hindistonning Varanasi, Saudiya Arabistonining Makkasi diniy markazlar vazifasini bajarishi bilan ajralib turadi. Ko‘pgina shaharlar bitta emas, birqancha funktsiyani bajaradi, bunday shaharlar “polifunktsional” shaharlar hisoblanadi.
   

2-jadval

Yüklə 0,81 Mb.

Dostları ilə paylaş: