ARİstotel poetika “Ş Ə r q -q ə r b”

növdən olan> digər musiqi sənətlərində, m əsələn , siringəçalma sən ə- 

tində  istifadə olunur; harmoniyasız, yalnız ritmin köm əyi  ilə təqliddən 

bəzi  rəqqaslar öz  oyunlarında istifadə  edirlər.  Zira onlar,  məhz ifadəli 

ritmik hərəkətlərin vasitəsilə xarakterləri, əhvali-ruhiyyələri, əm əl və 

hərəkətləri  təcəssüm  etdirirlər;  istər  vəznsiz,  istərsə  bir  neçə  bəhri 

bir-biri  ilə birləşdirmək, yaxud onlardan hər hansı birini  işlətmək yolu 

ilə metrdən istifadə edən söz sənətinin isə h ələ  indiyə qədər müəyyən 

bir tərifi yoxdur. A xı biz nə Sofronun və Ksenarxın mimlərinə və Sok- 

ratın  mükalimələrinə,  nə  də  trimetrlər,  elegik v ə başqa bu kimi  şeirlər 

vasitəsilə  təqlid  edənlərin  yaratdıqlarına  eyni  bir  ümumi  ad  verə 

bilmərik;  yalnız  “yaratmaq”  anlayışmı metrlə bağlayan  adamlar b əzi- 

lərini  eleqiyaçılar,  digərlərini  epiklər  adlandırır  və  onları  təqlidin 

mahiyyətinə görə  deyil,  üm um iyyətlə, metrə  [vəznə]  görə  şair məqa- 

mına qaldırırlar.  Əgər tibb və ya fızikaya dair metrlə yazılmış hər hansı

23

bir  risaləni  nəşr  etsələr,  həmin  adamlar  onun  müəllifıni  adətən  şair 

adlandırırlar,  halbuki  Homerlə  Empedokl  arasında  əsərlərinin  metrlə 

[vəznlə]  yazılmasından başqa heç bir oxşarlıq yoxdur və buna görə də 

birincini haqlı olaraq şair, ikincini isə şairdən daha çox fisioloq [təbiətçi] 

adlandırmaq  ədalətlidir.  Eynilə,  əgər  biri,  Xeromon  “Kentavr”ı  hər 

cür  metrdən  alınmış  vəznlərin  [bəhrlərin]  qarışığmdan  ibarət  olan 

rapsodiyanı yaratdığı kimi, bütün vəznləri [bəhrləri] birləşdirərək müəy- 

yən  bir  əsər  nəşr  etsə,  onda  gərək  < o  da>  şair  adlansın.  Bu  barədə 

deyilənlər kifayətdir.

Lakin bəzi sənətlər də vardır ki, bütün bu deyilənlərin hamısından, 

yəni  ritmdən  də,  vəzndən  də,  melodiyadan  da  istifadə  edir;  m əsələn, 

difırambik poeziya, nomlar, tragediya və komediya belədir, bir-birindən 

isə onlar bununla fərqlənir ki, bir qismi bu vasitələrin hamısmdan bir- 

likdə,  digərləri  isə  onların  hərəsindən  özünün  ayrı-ayrı  hissələrində 

istifadə edir. Təqlidetmənin vasitələrinə görə sənətlər arasında mən bu 

fərqlərin  olduğunu zənn edirəm.

24

Madam ki təqlidçilər hamısı hərəket ve fealiyyet [adamlarını] təq - 

lid edir, bu adamlar isə mütleq ya yaxşı, ya da pis olurlar (zira xarakter, 

demek olar ki, hem işe bunlardan birinə m eyl edir v ə xaraktercə  insan- 

lar  ya  qebahetlerine,  ya  xeyirxahlıqlarına  görə  seçilirlər),  deməli,  ya 

özümüzden yaxşılarına,  ya pislerine,  ya  da  ki,  elə  özümüz kimilərinə 

teqlid elemek lazım gelir, nece ki, rəngkarlar m əhz b ele edirlər: m ə sə- 

len,  Poliqont -  yaxşı,  Pavson  -  pis,  Dionis  -   adi  adamları  təsvir  e lə - 

mişler.  Aydındır  ki,  yuxarıda  gösterilən  təqlid  sahələrinin  də  hər 

birində  bu  ferqler  olacaqdır  v e  beləliklə  d e,  təqlidin  predmetindən 

asılı olaraq, onlar teqlidin başqa növünə deyil, m ehz m üəyyən növünə 

daxil  olacaqdır:  axı  reqsde  de,  fleyta  v e  kifara  çalğısında  da  bu  kimi 

ferqler tezahür ede biler; bu veziyyet hem  nəsr v ə həm  də adi nəzm le 

olan  nitqe  də  aiddir:  m eselen,  Homer  yaxşı,  Kleofont  -   adi,  parodi- 

yanın ilk yaradıcısı fasoslu Hegemon və “Deliad”  m üellifı Nikoxar isə 

pis  adamların təsvirini  vermişlər.  Bu deyilənlər difiramblara v ə nom - 

lara  da  şamildir;  Arqant,  yaxud  Timofey  ve  Filoksen  “Kikloplar”da 

nece  teqlid etmişlerse,  bunlarda  da  o  cür teqlid  etmək  olar.  Eyni  ferq 

facie  ile  komediya  arasında  da  mövcuddur:  sonuncu  indi  mövcud 

olanlardan  daha  pis  adamları,  e w e lin c isi  ise  indi  mövcud  olanlardan 

daha yaxşı  adamları  təsvir etm eye çalışır.

25

Buna üçüncü bir fərq də əlavə  olunur ki,  o  da deyilən halların  hər 

birində  təqlidin  necə  olmasından  ibarətdir.  B elə  ki,  təqlidin  eyni  bir 

növündə eyni bir şeyi də cürbecür təqlid etmək olar, m əsələn, necə ki, 

Homer eləyir, yəni, əhvalatı özündən kənar hadisələr kimi nağıl etm ək- 

lə  təqlid  etmək  olar;  yaxud,  m əsələn ,  təqlid  edən  adam  özlüyündə 

qalıb,  öz  simasını dəyişm ədən təqlid edə  bilər,  ya da ki,  təsvir olunan 

bütün  şəxsləri  hərəkət  v ə  fəaliyyətdə  göstərməklə  təqlid  etmək  olar. 

B eləliklə,  bütün  mövcud  təqlid  növləri  öz  aralarında,  lap  əvvəlcəd ən  

dediyimiz  kimi,  m əhz  təqlidin  vasitəsinə,  
  v ə  tərzinə 

görə  üç  fərqlə  ayrılır,  elə  buna  görə  də  bir cəhətdən  Sofokl  Homerlə 

eyniyyət təşkil edə bilər, çünki hər ikisi ləyaqətli  adamları təsvir edir- 

lər,  digər  cəhətdən  isə  Aristofanla  eyniyyət  təşkil  edə  bilər,  çünki 

onların  ikisi  də  adamları  hərəkət  və  fəaliyyətdə,  həm  də  dramatik 

hərəkət  v ə  fəaliyyətdə  göstərirlər.  Bu  əsasa  görə  də  həmin  əsərlər, 

bəzilərinin iqrar etdikləri kimi, “dram” adlanır, çünki adamları hərəkət 

v ə  fəaliyyətdə təsvir edir.

Həmin  səbəbdən  dorilər  faciə  v ə  komediyanın  m ənşəcə  onlara 

mənsub  olduğunu iddia edirlər, komediyaya, yerli  olduqlarma və onun 

guya demokratiyanm onlarda təşəkkülü zamanı yarandığına görə maqe- 

ralılar,  Xionit və  Maqnetdən xeyli  əv vəl yaşayan  şair Epixramın  S ici- 

liyadan çıxdığına görə  isə  siciliyalılar sahib çıxmağa çalışırlar,  faciəyə 

isə  Peloponnes  dorilərinin  bəziləri  sahib  çıxmağa  çalışır  v ə  faciənin 

adının  onlarla  əlaqədar  olduğunu  buna  sübut  gətirirlər,  belə  ki,  ö zlə- 

rinin  dediklərinə  görə,  şəhərətrafı  qəsəbəcikləri  onlar  “komlar”,  afı- 

nalılar isə “demlər”  adlandırırlar, beləliklə də,  onlar deyirlər ki, kome- 

diyaçılara  verilən  ad  da  komadzeyn  [keflənmək]  felindən  deyildir, 

şəhər  əhlinin  qiymətləndirmədiyi  səyyar  [aktyorların]  komları  gəzib 

dolaşmalarından  götürülmüşdür;  eynilə,  “hərəkət etmək”  (“fəaliyyət- 

də  olmaq”)  anlayışı  dorilərdə  drarı,  afınalılarda  isə  -p r a tte y n   feli  ilə 

ifadə  olunur.

B eləliklə,  təqliddə  neçə  və  n ə  cür  fərqlər  olduğu  barədə  kifayət 

qədər danışıldı.

26

Z enn  etmək  olar  ki,  poeziya  sənetini  üm um iyyətlə  iki,  həm  də 

tebii  sebəb  doğurmuşdur.  Ə w e le n ,  təqlid  uşaqlıqdan  bütün  insanlara 

xasdır v ə onlar digər heyvanlardan bununla fərqlənirlər ki, təqlidə daha 

qabildirlər və ilk bilikleri de m ehz onun sayəsində əld ə edirlər;  ikinci, 

təqlid v ə  onun neticesi hamıya zövq verir.  Həqiqətən, baş verən hadi- 

səler  də  bunu sübut edir:  həyatda bize  iyrənc  görünən  şeylərin  təsvi- 

rinə baxarkən xoşumuz gəlir;  m əsələn,  iyrənc heyvanların və  meyitin 

təsviri.  Bunun  sebəbi  isə  ondadır ki, bilik qazanmaq nəinki  fılosoflar, 

eyni derəcədə başqa adamlar üçün də olduqca xoşdur, yalnız bir fərqlə 

ki,  bu  sonuncular  bilikleri  uzun  zaman  üçün  əld ə  etmirlər.  Mövcud 

şekillerə [onlar] m əmnuniyyətle baxırlar ki, çünki baxarkən öyrənə və 

düşüne  bilirlər  ki,  təklikde  [hansı  şey]  nədir,  m əsələn,  bu  -   fılandır. 

Əger  onlar,  evvellər  resmdəki  şeyləri  görm əmişlərsə,  şəkildə  təsvir 

olunan teqlidin özündən yox, şəklin işlənməsindən, yaxud rəngdən, ya 

da bu qebildən olan başqa bir səbebden zövq alacaqlar.

Teqlid də, harmoniya v ə ritm kimi, insan təbiətinə xas olduğundan 

(metrlerin  ise ritmlerin xüsusi  növleri  olduğu bəllidir),  h ələ  ən qədim 

zamanlardan hemin təbii qabiliyyətə malik olanlar onu tədriclə  inkişaf 

etdirerek,  improvizasiyadan  [esil] poeziyanı yaratmışlar.

Sonradan  poeziya  [şairlerin]  şəxsi  xarakter  xüsusiyyətlərinə  görə 

m üeyyen  m üxtelif şöbelere  bölünmüşdür:  belə  ki,  daha  ciddi  şairlər 

gözəl  em əlleri,  həm  de  özlerinə  bənzər  adamların  əm əllərini  təcəs- 

süm etm eklə meşğul olmuş, daha yüngülləri isə əvv əllər gülməli n əğ- 

m eler yazmaq yolu  ilə  yaramaz  adamların  əm əllərini  əks  etdirmişlər, 

halbuki o birileri [əw elin cilər] himn və m ədhiyyə yaradıcılığı ilə m əş- 

ğul olmuşlar. Homere kimi biz heç kesin belə bir poemasmın adını çəkə 

bilmerik, halbuki,  eslində,  şairlər çox olmuşdur,  bu isə yalnız Homer- 

den  başlayaraq mümkün  ola  bilmişdir,  onun  “Margit”i  v ə  ona  bənzər 

əserler  buna  misal  ola  biler.  Gülünc  metr  de  m ehz  elə,  gözlənildiyi 

kimi,  hem in  əserlerdə  yaranmışdır;  indiye  kimi  də  ona  yambik  metr 

deyilir,  çünki bir-birilərine  həmin metrlə gülmüşlər.  B eləliklə,  qədim 

şairlərin bezileri  qəhremani  şeir,  bəziləri yamb  yaradıcıları  olmuşlar.

27

Homer  ciddi  poeziya  növünün  ən  böyük  şairidir,  çünki  o  neinki 

şeri yaxşı qoşurdu, eyni zamanda dramatik təsvirlər yaradırdı, e lə c ə  de 

komediyanın  əsas  formasmı  birinci  dəfə  o  göstərmiş,  laqqırtım  deyil, 

gülm əlini  dramatik  cəhətdən  işləyib  mənalandırmışdır:  buna göre  de, 

“İliada”  v ə  “Odisseya”nm  faciəylə  əlaqəsi  necədirsə,  “Margit”in  de 

komediyaya  əlaqəsi  elədir.  Faciə  və  komediya  meydana  gəlende  isə, 

poeziyanm bu v ə ya digər növüne təbii m eyli olanlar yambla əsər y a z- 

madılar, komik yazıçılar oldular, epik əsər yazanlann əvəzində ise -  faciə 

yazanlar yetişdi,  çünki  poetik əsərlərin bu  axınncı  formaları ə w ə lin c i- 

lərə  görə  daha mənalıdır v ə  daha çox hörmətə  malikdir.

Burada, artıq faciənin [bütün]  şəkillərinin istər öz-özlüyündə,  ister 

teatra  nisbətlə  lazımi  inkişaf səviyyəsinə  çatıb-çatmadığını  nəzerden 

keçirməyin yeri deyildir. Lap başlanğıcdan improvizasiya yolu ilə yara- 

nan faciə  özü də,  komediya da  (birincisi,  difıramb banilərinin,  ikincisi 

isə, h ələ də bir çox şəhərlərdə işlənən fallik nəğm ə ustalarının yaradı- 

cılığmdan  nəşət  edərək)  özlərinə  aid  xüsusiyyətləri  tədriclə  inkişaf 

etdirmək yolu ilə yavaş-yavaş böyümüş və zənginləşmişdir. Xeyli d eyi- 

şikliklərə  məruz  qaldıqdan  sonra  faciə  özünün  lazımi  v ə  mükəmməl 

şəklinə  gəlib  çatmışdır.  Aktyorlara  gelincə,  ilk  dəfə  Esxil  onlann 

sayını birdən ikiyə qaldırmışdır; xorun partiyasını da o  azaltmış, dialo- 

qu  ön  plana çəkmişdir,  üç  aktyor  ve  dekorasiyanı  ise  ilk  dəfə  işledən 

Sofokl  olmuşdur.  Sonra,  mündəricəyə gəlincə,  cüzi miflərdən ve g ü l- 

m əli  ifadə  vasitələrindən  nəşət  edən  faciə,  təbəddülat  yolu ilə  satirik 

tamaşadan  doğduğuna  görə,  artıq  sonralar  m ü əzzəm   şöhrətine 

çatmışdır;  onun ölçüsü də tetrametrdən dönüb yambik [trimetr] olm uş- 

dur:  ə w e llə r   isə  tetrametrdən  istifadə  olunurdu,  çünki  poetik  esərin 

özü satirik idi və daha çox rəqs xarakteri daşıyırdı; amma elə ki, dialoq 

inkişaf elədi, təbiət özü ona münasib ölçü də verdi, belə ki, yamb ölçü - 

lərin  hamısından  daha  çox  canlı  danışıq  dilinə  yaxın  olanıdır.  Bunu  o 

da  sübut  eləyir ki,  biz  bir-birimizlə  söhbət esnasında yambı daha çox 

v ə tez-tez, heksametri  isə nadir hallarda, həm də adi danışıq dili çərçi- 

vəsindən kənara çıxaraq işlədirik. Nəhayet,  episodiyaların sayının artı- 

rılması  və  faciənin  ayrı-ayrı  hissələrine  b ezək   olan  başqa  cehetlere 

gəlincə,  biz  elə  bu  deyilənlərlə  kifayətlənirik,  çünki  hər  şeyi  bütün 

təfərrüatı  ilə  şərh  eləm ək  çox uzun  çəkərdi.

28

5

Komediya, dediyimiz kimi, pis adamların əks etdirilməsidir,  amma 

bunu da tam qəbahət mənasında yox,  o mənada başa düşmək lazımdır 

ki, gülməli özü də eybəcərliyin bir hissəsidir:  gülməli -  heç kimə iztirab 

v ə  zerər vermeyən, hər hansı bir müəyyən səhv v ə  çirkinlikdir;  misal 

üçü,  uzağa getmək lazım deyil,  elə  komik  maska özü  bir növ  eybəcər 

v ə  çirkindir,  ancaq iztirab  ifadə  etmir.

Faciədəki  dəyişiklikler v ə  bunun  səbəbkarları,  gördüyümüz  kimi, 

bizə məlumdur, lakin komediyamn tarixi bizə məlum deyil, çünki ə w ə l -  

den  ona  fıkir  verən  olmayıbdır:  hətta  komiklər  xorunun  özünü  xeylı 

sonralar arxont verm əyə başlamışdır,  ə w ə llə r  o, həvəskarlardan düzə- 

lirdi.  Komediyanm yaradıcılannın adları isə  ilk d əfə komediya m üəy- 

yen bir formaya düşdüyü zamandan çəkilm əyə başlanmışdır. Komedi- 

yaya  maskam  və  proloqu  kimin  gətirdiyi,  aktyorlarm  saymı  kimin 

artırdığı və s.  isə məlum deyildir.  Fabulaları Epixram v ə Formiy tərtib 

etm eyə başlamışlar; həmin şəkildə də  [komediya]  Siciliyadan ilk dəfə 

[Yunanıstana]  keçm iş,  Afma  komik  şairlərindən  isə  birinci  olaraq 

Kratet, yambik şeirdən əl çəkib, dialoq və fabulalan ümumi şəkildə tər- 

tib  edib  işləm eyə başlamışdır.

Epik  poeziya,  yalmz  özünün  mühüm  veznini  istisna  edib  saxla- 

maqla, ciddiliyin təqlidi sayılan faciənin ardınca getmişdir; o,  faciədən, 

özünün  sadə  ölçüsünə,  təhkiyəsinə  görə  seçilir,  bundan  əlavə,  onlar 

həcm etibarilə də ferqlənirler:  faciə cəhd edir ki, öz vaqiələrini, müm- 

kün qədər bir günün erzində yerləşdirsin v ə ya bu çərçivədən az kənara 

çıxsm, epos  ise zamanca mehdud deyil və bununla da faciədən seçilir. 

Lakin,  onu  da  deyək  ki,  ilk  zamanlar  elə  faciələrdə  də  epik  poem a- 

lardakı kimi  edilirmiş.

Qaldı,  bunlann tərkib hissələri,  onlar  [faciədə  də,  eposda da]  qis- 

mən eynidir, qism ən yalmz faciəyə məxsusdur. Buna görədir ki, fa ciə- 

nin  yaxşılığı  və  ya  pisliyindən  baş  çıxaran  adam  eyni  ilə  eposdan  da 

baş  çıxara bilər,  zira epik poeziyada nə varsa,  faciədə  də  vardır,  lakin 

bu sonuncuda olanlarm hamısı  epopeyaya daxil  deyildir.

29

Hekzametrlə  təqlid  sənətindən  v ə  komediyadan  biz  sonralar 

damşacağıq, indi isə faciə haqqmda danışaq, bir azca ə w ə l  deyilənlər- 

dən  onun  mahiyyətinin tərifini  çıxaraq.

Deməli,  faciə ciddi və bitmiş, müəyyən həcm ə malik hərəkəti nağıl 

etmə  yolu  ilə  deyil,  hərəkətin  özü  vasitəsilə,  onun  ayn-ayrı  hissələ- 

rində  m üxtəlif cür  bəzənm iş  dillə  təqlid  etməkdir  ki,  mərhəmət  və 

qorxu  hissi  sayəsində  həmin  hisslərin  və  onlara  bənzər  ehtirasların 

təm izlənm əsinə köm ək edir.  “B əzəkli dil”  m ən ona deyirəm ki,  ritmi, 

harmoniyanı,  nəğm əni  özündə  ehtiva  edir;  onların  faciənin  ayrı-ayn 

hissələri  üzrə  bölüşdürülməsi  özünü  bunda  göstərir  ki,  bu  hissələrin 

bəzisi yalnız metrin vasitəsilə, bəziləri isə n əğm ə vasitəsilə icra olunur.

Madam ki, təqlid hərəkətdə icra olunur,  onda faciənin birinci zəru- 

ri  hissəsi  dekorativ bəzək,  sonra musiqi  kompozisiyası  v ə  sözlə  ifadə 

olmalıdır,  çünki  təqlid  məhz  onların  yardımı  ilə  hüsula  gəlir.  Sözlə 

ifadə dedikdə, mən sözlərin bilavasitə daxili əlaqəsini, musiqi kompo- 

zisiyası  dedikdə  isə  onun  hamıya  məlum  mənasmı  nəzərdə  tuturam. 

Madam ki, sonra, faciə hərəkətin təqlididir, hərəkət isə m üəyyən xarak- 

terə  və  düşüncə  tərzinə  malik  müəyyən  cür adamlar  tərəfmdən edilir 

(hərəkətin  müəyyən  cür  adlandırılması  da  e lə   bununla  ayırd  olunur), 

onda,  deməli,  buradan  təbii  olaraq  hərəkəti  doğuran  iki  səbəb  mey- 

dana çıxır:  fıkir və xarakter.  Bunların da sayəsində adamlar ya müvəf- 

fəq  olur,  ya uğursuzluğa düçar olurlar.

Fabula  hərəkətin  təqlid  olunmasıdır.  Fabula  dedikdə  mən  əhva- 

latların  əlaqələnm əsini,  xarakterlər dedikdə  iştirak edən şəxsləri nəyə 

görə m üxtəlif cür adamlar adlandırdığımızı,  fıkir dedikdə  isə danışan- 

ların m üəyyən bir şeyi nə  ilə  sübuta yetirmələrini v ə ya sadəcə olaraq 

öz mülahizələrini  söyləm ələrini  nəzərdə  tuturam.

B eləliklə, hər bir faciədə altı hissənin olması zəruridir ki, buna əsa- 

sən  də  faciə  özü m üəyyən cür olur.  Həmin hissələr bunlardır;  Fabula, 

xarakterlər,  fıkir,  səhnə  şəraiti,  sözlə  ifadə  v ə   musiqi  kompozisiyası. 

Bu hissələrdən təqlidin vasitələrinə -  ikisi,  üsulıma -  biri, predmetinə 

isə -  üçü daxildir; bunlardan əlavə başqa h issələr yoxdur. Yeri gəlmiş- 

3 0

k ən   deyək ki,  bu  hissələrdən  şairlərin  az  qismi  deyil,  hamısı  istifadə 

edir; hər bir faciədə  səhnə  şəraiti, xarakter,  fabula,  sözlə  ifadə, musiqi 

kompozisiyası,  eyni  zamanda fikir vardır.

Lakin burada ən mühüm olan -  baş verən vaqiələrin tərkibidir, zira 

fa ciə  insanların təqlidi deyil, hərəkət v ə həyatın, xoşbəxtliyin və b əd - 

bəxtliyin  təqlididir,  xoşbəxtlik  və  bədbəxtlik  isə  hərəkət  sayəsində 

m eydana gəlir.  Faciənin də  m əqsədi  m üəyyən keyfıyyəti yox,  m ü əy- 

y ə n   hərəkəti  təsvir  etməkdir;  insanlar  isə  xarakter  etibarilə  m üəyyən 

cür,  hərəkət  və  əm əllərinə  görə  isə  -   xoşbəxt,  ya  əksinə  olurlar. 

D em əli,  şairlər hərəkət və  fəaliyyət adamlannı  ona  görə  göstərmirlər 

ki,  onların  xarakterlərinin  təsvirini  versinlər,  əslində,  bu  hərəkətlərin 

sayəsində  onlar  xarakterləri  də  əhatə  edirlər;  beləliklə,  hərəkət  və 

fabula  faciənin  məqsədidir,  m əqsəd  isə  hər  şeydən  mühümdür.  Bun- 

dan  başqa,  faciə  hərəkət  olmadan  keçinə  bilm əz,  xaraktersiz  isə 

keçinə  bilər.  M əsələn,  yeni  faciələrin  çox  hissəsi  xarakterləri  təsvir 

etmir  və  ümumiyyətlə,  şairlərin  çoxu  arasında  nisbət  rəssamlardan 

Zevksidin Poliqonta nisbəti  kimidir:  m əhz  Poliqont əla xarakter yara- 

dıcısı  olduğu halda,  Zevksidin  rəsmləri heç bir xarakteri  əks  etdirmir.

Sonra,  biri  əgər  nə  qədər  dalbadal  hikmətamiz  kəlamlar,  gözəl 

ifadə v ə fıkirlər yaraşdırsa belə,  yenə bununla faciənin qayəsini  təşkil 

edən şeyə nail  ola bilm əz,  halbuki  bu m əqsədə  deyilənlərdən  az  isti- 

fadə edən, amma fabula və hərəkət əlaqəsinə malik olan faciə daha tez 

yetə  bilər.  Eyni  hal  rəssamlıqda da baş  verir:  belə ki,  əgər biri  tamam 

plansız  olaraq  ən  qəşəng  rəngləri  də  işə  salmış  olsaydı,  yenə  başqa- 

sının  sadəcə  çəkdiyi  təsvirdən  aldığımız  xoş  təəssüratı  bizə  bağışlaya 

bilməzdi.  H ələ,  üstəlik,  ən  mühüm  olan,  faciənin  qəlbi  və  ruhu  cəlb 

edib  ə lə   aldığı  amil,  fabulanın  hissələri  -   peripetilər  v ə  tanımalardır. 

B izim  baxışımızın ədalətli olduğunu bu da təsdiq edir ki, yeni yazmağa 

başlayanlar  ə w ə llə r   hərəkətin  əlaqələndirilm əsindən  daha  çox  üslub 

və  xarakterlərin  təsviri  sahəsində  m üvəffəq olurlar  ki,  bu  da  ilk  şair- 

Iərin,  demək olar ki,  hamısında müşahidə  olunur.

B eləliklə,  fabula  faciənin  əsası  və  bir  növ  canıdır,  xarakterlər  isə 

ondan  sonra  gəlir,  çünki  faciə  hərəkətin  v ə  elə  buna  görə  də  xüsusi 

hal-hərəkət  adamlarınm  təqlid  olunmasıdır.  Faciənin  üçüncü  hissəsi 

fıkirdir.  Bu,  işin mahiyyəti  v ə  şəraitə müvafiq olaraq danışmaq baca- 

rığıdır  ki,  nitqdə  buna  siyasət  v ə  ritorikanm  köm əyi  ilə  nail  olurlar; 

odur ki,  qədim  şairlər  siyasətçi,  indikilər  isə  natiqvari  danışan  adam-

31

ları  göstərmişlər.  Xarakter isə  odur ki,  onda  iradənin istiqaməti  özünü 

göstərir;  buna görə  də,  hər hansı  müəyyən bir şəxsin nəyi üstün tutub 

və ya nədən çəkindiyini  aydm  göstərm əyən,    danışanm nəyi 

üstün  tutduğu  v ə  ya  nədən  çəkindiyi  haqqmda  heç  bir  şey  dem əyən 

nitq xarakteri  əks  etdirmir.  Fikir  isə  odur ki,  onun  vasitəsilə  bir  şeyin 

varlığı  və ya yoxluğu sübut edilir,  yaxud nə  isə  m üəyyən bir şey sö y- 

lənir. Damşıqlara aid oian dördüncü hissə sözlə  ifadədir, mətndir, bunu 

dedikdə,  yuxanda  söylən ən   kimi,  mən  söz  vasitəsilə  izahı  nəzərdə