ARİstotel poetika “Ş Ə r q -q ə r b”

tuturam ki,  bu da həm   vəznli  nitqdə,  həm  də  vəznsiz  nitqdə -  nəsrdə 

eyni dərəcədə əhəm iyyətə malikdir.  Qalan hissələrdən beşincisi m usi- 

qidir  ki,  bu  da  bəzəklərin  ən  başlıcasıdır...  Səhnə  şəraiti  isə,  qəlbi 

oxşasa  da,  poeziya  sənəti  sahəsində  tamam  kənardadır  və  poeziyaya 

hər  şeydən  daha  az  dəxli  var,  çünki  faciə  yarışsız  və  aktyorsuz  da  öz 

qüw əsində qalır; həm  də ki, dekorasiyalarm işlənm əsində şairlik sən ə- 

tindən çox dekorçuluq  sənətinin ehəm iyyəti vardır.

32

Bütün bu qaydaları müəyyən etdikdən sonra,  indi də onu deyək ki, 

bəs  hərəkətlərin  əlaqələndirilm əsi  necə  olmalıdır,  çünki  bu,  faciədə 

birinci v ə ən mühüm şərtdir. Biz müəyyən etdik ki, faciə bitmiş və bütöv, 

müəyyən həcmə malik hərəkətin təqlididir, çünki axı bir həcmi olmayan 

bütöv şeylər də mövcuddur. Bütöv odur ki, başlanğıcı, ortası və sonu var- 

dır.  Başlanğıc  odur ki,  o  zərurətə  görə  özü  başqasının  dalınca  gəlmir, 

əksinə, təbiətin qanunu üzrə, nə  isə başqa bir şey ondan sonra mövcud 

olur v ə ya meydana gəlir; son, əksinə, odur ki, o özü, zərurətə görə və ya 

adət üzrə, mütləq başqasının dalınca gəlir və ondan sonra heç nə olmur; 

orta isə odur ki, o həm özü başqasının dalınca gəlir, həm də onun dalınca 

başqası gəlir. Deməli, gərək yaxşı tərtib olunmuş fabulalar hardangəldi 

başlayıb, hardangəldi qurtarmasın, göstərilən qaydalara əm əl etsin.

Daha sonra, gözəllik,  istər m üəyyən bir canlıda və ya başqa şeydə, 

məlum  hissələrdən  ibarətdirsə,  onda  gərək bu  hissələr  nəinki  m üəy- 

yən nizamda, həmçinin münasib həcm də olsun: gözəllik müəyyən həcm 

və  nizamdadır,  odur ki,  həddən  artıq  kiçik  varlıqlar gözəl  ola bilməz, 

zira hissolunmaz dərəcedə  ani bir zaman ərzində ona baxarkən,  gözü- 

müzdə  əriyib  qarışır,  e ləc ə  də  həddən  artıq  böyük  varlıqlar  da  gözəl 

ola bilm əz,  çünki  onu birdən-birə  görmək mümkün olmur,  tamlığı  və 

vəhdəti  isə nəzərdən qaçır, tutalım ki,  m əsələn, on min stadiy uzunlu- 

ğunda heyvana baxarkən necə  ola bilərsə,  bu da  elə.  D em əli,  necə  ki, 

cansız  v ə  canlı  cisim lər  asan  müşahidə  edilə  bilən  bir  həcm ə  malik 

olmalıdır, fabulalar da elə uzunluğa malik olmalıdır ki,  asanlıqla yadda 

qala bilsin.  Fabulanm  teatr yarışlarına  və  hissi  qavrayışa  görə  m üəy- 

yənləşdirilməsinin  poeziya  sənətinə  dəxli  yoxdur:  əgər  yarışa  yüz 

faciə  təqdim  ediləsi  olsaydı,  onda  bu  yarışlar  su  saatı  ilə  keçirilərdi, 

necə ki, bəzi hallarda elə həqiqətən belə olur.  Ölçü işin özünün mahiy- 

yəti ilə müəyyənləşdirilir və həm işə həcm etibarilə o faciə yaxşıdır ki, 

fabulası  tam  aydmlaşıncaya  qədər  genişlənm iş  olsun,  xülasə,  sadəcə 

tərif verəcək   olsaq,  deyə  bilərik:  o  həcm   kafı  hesab  oluna  bilər  ki, 

onun  daxilində,  hadisələr  ehtimal  v ə  ya  zərurətə  əsasən  mütəmadi 

şəkildə  bir-birini  əv ə z etdikcə,  bədbəxtlikdən xoşbəxtliyə və  ya xo ş- 

bəxtlikdən bədbəxtliyə  doğru dəyişiklik əm ələ  g ə lə  bilsin.

33

Bəzilərinin düşündükləri  kimi,  fabulanın  vəhdəti heç  də yalnız bir 

qəhrəman ətrafında dolaşdığı zaman olmur:  çünki, əslində, birinin başı- 

na sonsuz dərəcədə çoxlu əhvalatlar g ələ bilər v ə elə olar ki, bu əhva- 

latlarm  müəyyən  qismi  arasında  heç  bir  vəhdət  də  olmaz.  Eynilə, 

bunun kimi, tək bir adamın da hərəkətləri çox ola bilər,  lakin onlardan 

vahid hərəkət düzələ bilm əz.  Buna  görə  də  b izə  elə  gəlir ki,  “Herak- 

leida”, “Teseida” və bu cür poemalar yazan şairlər yanılırlar: onlar belə 

zənn  edirlər  ki,  Herakl  tək  olduğu  üçün  elə  fabula  da  tək  olmalıdır. 

Başqa m əsələlərdə də [digər şairlərdən] əh əm iyyətli dərəcədə seçilən 

Homer  sənətkarlığınmı,  təbii  istedadınmı  sayəsində  bu  m əsələyə  də, 

görünür,  düzgün yanaşa bilmişdir:  b elə ki,  o,  “O disseya”  əsərini yara- 

darkən  qəhrəmanın  başına  gələnlərin  hamısmı,  onun  Pamasda  necə 

yaralandığını, müharibəyə səfərbərlik elan olunan zaman özünü nə cür 

dəliliyə  vurduğunu  təsvir etməmişdir,  çünki  bu  əhvalatlardan heç  biri 

qətiyyən nə zərurət, nə  ehtimala görə bir-birindən doğmur; buna görə 

də  öz  “Odisseya”  və  eyni  d ərəcəd ə  “İliada”sını  yazarkən,  hər  şeyi, 

[indicə]  müəyyən  etdiyimiz  kimi,  yeganə  vahid  bir hərəkət  ətrafında 

cəmləşdirmişdir.

Deməli, təqlidi sənətlərin digər sahələrində olduğu kimi, vahid təq- 

lid  bir  predmetə  təqliddən  ibarətdir,  bunun  kimi  də,  hərəkətin  təqli- 

dinə  xidmət  edən  fabula  özü  də  bitkin,  yeganə  hərəkətin  təqlidindən 

ibarət  olmalıdır,  əhvalatların  hissələri  isə,  bir-biri  ilə  elə  bağlanma- 

lıdır  ki,  onlardan  biri  dəyişdiriləndə  və  ya  çıxarılanda  tama  da  xələl 

gəlsin, onun bütövlüyü sarsılsın, zira varlığı v ə yoxluğu sezilməyən bir 

şey tamın da üzvi hissəsi  deyildir.

34

Deyilənlərdən  o  da  aydın  olur  ki,  şairin  v əz ifəsi  həqiqətən  olub 

keçənlərdən  deyil,  ola bilən  şeylərdən,  daha  doğrusu,  ehtimala  v ə  ya 

zərurətə  görə mümkün  ola bilən hadisələrdən bəhs  eləməkdir.  Məhz, 

tarixçini v ə şairi  [bir-birindən]  fərqləndirən o deyil ki, biri vəznlərdən 

istifadə edir, o biri isə etmir:  Herodotun əsərlərini nəzm ə çəkmək olar- 

dı,  bununla  belə,  onlar  vəznlə  də,  vəznsiz  də  yenə  tarix  əsəri  olaraq 

qalardılar:  onları fərqləndirən budur ki, birincisi, həqiqətən olub keçən- 

lərdən,  ikincisi  isə,  mümkün  ola  bilən  hadisələrdən  bəhs  edir.  Buna 

görə  də  poeziya  tarixdən  daha  fəlsəfi  v ə  daha  ciddidir:  poeziya  daha 

çox -  ümumidən, tarix -  xüsusidən bəhs edir. Ümumi ondadır ki, m üəy- 

yən xarakterə malik adam ehtimal v ə ya zərurətə görə n ə danışmalı v ə 

ya nə etməlidir, poeziya da qəhrəmanlara m üəyyən adlar verməklə elə 

bunu  göstərm əyə  çalışır;  xüsusi  isə,  odur  ki,  m əsələn,  Alkiviad  nə 

eləyib  və ya onun başına nə kimi əhvalat gəlibdir.  Komediyada isə bu 

lap aydın görünür:  əsərlərini ayrı-ayrı məlum şəxsiyyətlərə  ithaf edən 

yamb [mədhiyyə] yazanlardan fərqli olaraq, fabulanı ehtimal qanunlan 

üzrə  quran  şairlər  [komediyalarında]  istənilən  adların  uydurulması 

yolundan istifadə edirlər.  Faciədə  isə keçm işdən götürülən adlar veri- 

lir;  bunun  səbəbi  isə  odur  ki,  ehtimala  görə  mümkün  olan  [yalnız] 

budur. Zira biz, olmayana [baş verm əyənə] h ələ inanmırıq, amma olan 

[baş verən]  isə olması, görünür,  mümkündür ki, olubdur [baş veribdir], 

mümkün  olmasaydı,  olmazdı  [baş  verə  bilm əzdi].  Bununla  belə,  bəzi 

faciələrdə  bir-iki  məlum  addan  başqa  qalan  adların  hamısı  uydurma 

olur,  bəzilərində  isə heç bir dənə  də məlum ad olmur,  m əsələn, Aqa- 

fonun  “Ç içək”  əsərində  vəziyyət  belədir:  bu  əsərdə  əhvalatlar  da, 

adlar  da  eyni  dərəcədə  uydurmadır,  bununla  belə,  o  əsər  yenə  xoşa 

gəlir.  Dem əli,  faciəvi  hadisələrdən  bəhs  edən  m iflərə  eynilə,  rəva- 

yətlərdə deyildiyi kimi,  mütləq riayət etm əyə çalışmaq lazım deyildir. 

Buna riayət etməyin özü də gülməlidir, zira məlum olanın özü də adam- 

lann  çox  yox,  azına  məlumdur,  amma  yenə  də  hamının  xoşuna  gəlir. 

Beləliklə,  buradan  aydın  olur ki,  şair metr  [vəzn]  yaradıcısı  olmaqdan 

daha  çox  fabula  yaradıcısı  olmalıdır,  çünki  o,  təqlidi  təsvir  gücünə

35

görə  şairdir  və  o,  hərəkəti  təqlid  edir.  O,  hətta  həqiqətən  baş  vermiş 

əhvalatları  əks  etdirməli  olsa belə,  yenə  şair  olaraq  qalır,  zira  heç  n ə 

mane olmur ki, həqiqətən baş vermiş hadisələrin bəziləri özləri də ehti- 

mal v ə ya imkan daxilində olsun:  şair, bu mənada,  [həmin] hadisələrin 

də yaradıcısıdır.

Sadə  fabula  və  hərəkətlər  içərisində  ən  pisi  episodik  olanlardır; 

episodik  fabula  isə  m ən  o  fabulaya  deyirəm  ki,  onun  ehtiva  etdiyi 

episodilər bir-birinin dalınca gəlir,  amma heç bir ehtimala və zərurətə 

əsaslanmır.  Bu cür faciələri pis  şairlər şəxsi qabiliyyətsizlikləri üzün- 

dən,  yaxşı  şairlər  isə  aktyorların  xatirinə  yazırlar:  onlar,  məhz  yarış- 

malar düzəltmək və buna görə də daxili məzmunun ziddinə gedib, fabu- 

lanı uzatmaqla hadisə v ə hərəkətin təbii sırasını pozmağa məcbur olurlar.

Faciə nəinki yalnız bitkin hərəkətin, eyni zamanda qorxunc v ə acı- 

nacaqlı  hərəkətin təqlididir ki,  bu  sonuncu  da  xüsusən  o  vaxt  olur ki, 

,  çox  halda  isə,  gözlənilənin  ziddinə  v ə  

bir-birinin sayəsində baş verir, çünki təəccüb doğuran hadisə və hərəkət 

öz-özü nə v ə  təsadüf sayəsində  deyil,  naqafil baş verəndə  daha böyük 

təsir q ü w əsin ə  malik olur,  belə  ki,  təsadüflər içərisində  ən çox tə ə c - 

cüb doğuranı bir növ sanki qəsdlə olan əhvalatlardır, necə ki, m əsələn, 

Mitiyanm Arqosdakı heykəli guya Mitiyanın qatili ona tamaşa edərkən 

uçmuş v ə qatilin üstünə düşüb onu öldürmüşdür; belə şeylər sanki m əq- 

sədsiz baş vermir.

Dem əli,  buna bənzər fabulalar da mütləq yaxşı olacaq.

36

Fabulalann  bəziləri  sadə,  bəziləri  isə  dolaşıq  olur,  çünki  fabula- 

lann teqlid etdiyi hərəketler də ele bele olur.  Mən, yuxarıda müəyyən 

olunduğu kimi,  ele  fasilesiz  v ə tamamlanmış herəkəti  sadə  adlandırı- 

ram ki, onun erzinde taleyin dəyişm esi peripetiyalarsız v ə tanınmalar- 

sız olsun; dolaşıq isə ele herəkete deyirem ki, orada taleyin dəyişm əsi 

tanıma ve ya peripetiya ile, yaxud her ikisinin bahəm iştirakı ilə əm ələ 

gelsin.  Bütün  bunlar,  öz  növbesinde,  fabulanın  terkibindən  elə  d oğ- 

malıdır  ki,  müeyyen  bir hadisə  zeruret  v ə  ehtimala  əsasən  əvvəl  baş 

vermiş  hadisədən  yaransın:  çünki  axı  hər hansı  bir hadisənin  nəyinsə 

nəticəsində  baş  vermesi  ile  nedənsə  sonra  baş  verməsinin  arasında 

böyük ferq vardır.

37

N övbə  ilə,  indicə  dediklərimizin  ardınca,  gərək biz  fabulanı tərtib 

edərkən n əyə səy edib, nədən çəkinməyin və faciənin vəzifələrini n e c e  

yerinə  yetirməyin  lazım  gəldiyi  barədə  danışaq.  Madam  ki,  ən  y a x şı 

faciə tərkibcə sadə yox, dolaşıq olmalıdır, həm də qorxunc v ə zavallını 

təqlid etməlidir (zira bu,  o  cür bədii  təsvirin xüsusiyyətini  təşkil edir), 

o  halda,  hər  şeydən  əvvəl,  aydındır  ki,  ləyaqətli  adamların  x o şb əx t- 

likdən  bədbəxtliyə  düçar  olmasını  təsvir  etmək  lazım  deyildir,  çünki 

bu  nə  qorxunc,  nə  də  zavallı  bir  şey  deyil,  ancaq  mənfiır  bir  şeydir, 

eynilə  də  pis  adamlarm  bədbəxtlikdən  xoşbəxtliyə  düşməsini  təsv ir 

etmək  lazım  deyildir,  b elə  ki,  bu,  faciənin  ruhuna  daha  yabançıdır, 

faciə üçün zəruri olan heç bir şeyi ehtiva etmir, yəni, nə insana m əh əb - 

b ət duyğusu, nə mərhəmət, nə də  qorxu oyadır; nəhayət, tamam yara- 

maz adamın da xoşbəxtlikdən bədbəxtliyə düçar olmasmı vermək olmaz, 

zira hadisələrin belə  cərəyanı  insana məhəbbət duyğusu oyadar, m ər- 

həm ət v ə  qorxu oyatmaz:  axı  mərhəmət günahsız  adama qarşı oyanır, 

qorxu isə bizim lə eyni vəziyyətd ə olan adamın bədbəxtliyini gördüyü- 

müz  zaman  yaranır;  dem əli,  bu  [sonuncu  qəbildən  olan]  əhvalatlar 

bizdə  nə  mərhəmət,  nə  də  qorxu  doğura bilər.

Nəhayət, bu iki halın arasındakı  [adamın vəziyyəti] qalır. Bu [vəziy- 

yətdə  qalan]  o  adamdır  ki,  [xüsusi]  xeyirxahlığı  və  ədaləti  ilə  fərq- 

lənmir, ə w ə llə r  daha şərəfli və xoşbəxt sayıldığı halda öz qəbahəti v ə  

yaramazlığı  üzündən  deyil,  m üəyyən  bir  səhvin  nəticəsində  bədbəxt- 

liye  düçar  olur,  m əsələn,  Edip,  Fiest  və  bu  qəbildən  olan  görkəmli 

şəxsiyyətlər belədir.

Yaxşı  düzəlmiş  fabula,  bəzilərinin dediyi  kimi,  qoşatərkib olmaq- 

dansa,  sadə  olmalıdır və  belə  fabula daxilində  taleyin  dəyişm əsi b əd - 

bəxtlikdən xoşbəxtliyə  deyil,  əksinə,  xoşbəxtlikdən bədbəxtliyə  dön- 

məlidir ki, bu da indicə təsvir olunan şəxsdən nəinki aşağı, bəlkə yuxarı 

olan  adamların  qəbahətindən  yox,  hər hansı  bir böyük  səhvi  üzündən 

baş verməlidir. Tarix də bunu sübut edir:  əvvəllər şairlər dalbadal ə llə - 

rinə  ilk  düşən  mifləri  işləyirdilər,  indi  isə  ən  yaxşı  faciələr  məhdud 

dairədən olan miflər ətrafında, m əsələn, Alkmeon, Edip, Orest, Meleaqr,

40

Fiest,  T elef ve  bunlar kimi  m üəyyən bir dəhşəti yaşamış və ya törət- 

miş bütün digər şexsiyyetler ətrafında yaradılır.

B eleliklə,  senətin  qanunlarına  göre  ən  yaxşı  faciə,  həmin  bu  cür 

tərkibə  malik  olan  faciedir.  Bunun  üçün  de  Evripidi  bunda  təqsir- 

lendirən adamlar səhv edirler ki,  o,  bu  deyilenlere  əm əl  edir və  onun 

facielerinin  çoxu  bedbextlikle  neticelenir:  faciə,  deyildiyi  kimi,  elə 

belə  de  olmalıdır.  Buna  en  yaxşı  sübut  odur  ki,  səhnəde  və  müsabi- 

qelerdə  mehz bu  cür facielər,  yaxşı  tamaşaya  qoyulduğu təqdirdə,  ən 

yaxşı  faciəler  hesab  olunur,  Evripid  ise  [elindəki  materialdan  bəzi 

əsərlerində  yaxşı  istifadə  etm ese  də],  şairlər  arasmda  yenə  ən  yaxşı 

faciənevisdir.

Faciənin  bezilerinin birinci  adlandırdığı  ikinci  növü  isə  o  növdür 

ki,  “Odisseya” kimi,  qoşa terkibə malikdir,  özü də yaxşı və pis adam- 

lar üçün təzadla nəticələnir. Əslində, faciənin bu növü tamaşaçı kütlə- 

sinin  zeifliyi  üzünden  birinci  görünür:  axı  tamaşaçılara  xoş  gəlm ək 

üçün  şairler  onlarm  səviyyesin ə  enirlər.  Lakin  bu  yolla  (alınan  həzz 

facie eserinden)  alınan həzz deyil,  daha çox komediyadan alınan h ə z - 

dir;  bu halda,  doğrudan da,  fabulaya görə,  Orest və E g isf kimi, qəddar 

düşmen  olan  şəxsiyyətlər  axırda  dostlaşırlar  və  biri  digərinin  əli  ilə 

ölmür.

41

Qorxunc  v ə  zavallı  tamaşa  şəraitinin  köməyi  ilə  yaradılıb  təsvir 

edilə bilər,  lakin  o,  eyni  zamanda hadisələrin  öz  tərkibinden  də  doğa 

bilər ki, bu, daha üstün olmaqla, yaxşı şairlik əlaməti sayılır. Məhz buna 

görə de fabulanı e lə  qurmaq lazımdır ki, səhnə tamaşasmdan ayrılıqda 

da  baş  veren  hadiselərin  cərəyanı  haqda  deyilənlərə  qulaq  asan  hər 

kəs, ehvalatlar açıldıqca sarsılsın v ə acımaq hissi keçirsin; bunu “Edip”in 

fabulasına qulaq asan hər kəs hiss edə bilər. Buna tamaşa şəraitinin vasi- 

təsile nail  olmaq  ise çox z ə if  bədii yoldur ve  [təkcə]  xoregiyaya ehti- 

yacı  vardır. Tamaşa vasitəsilə  qorxunc olanı deyil,  yalnız qəşəngi  tə s- 

vir edenlerin  ise  faciəyə  heç  bir dəxli  yoxdur,  çünki  faciedən  hər  cür 

deyil, [yalnız]  faciəye m əxsus zövqü almaq lazımdır. Acımaq v e qorxu 

hissindən  doğan  zövqü  bədii  təsvirin  köm əyi  ilə  vermək  isə  şairin 

v əzifəsi  olduğundan,  aydındır  ki,  m ehz  ehvalatların  da  əsasında  bu 

dayanmalıdır.  Əhvalatlardan hansmın qorxunc, hansmın acınacaqlı oldu- 

ğunu  da  ele  bundan  bilirik.  Bu  cür  hadisə  və  əhvalatlar  isə  gərək  ya 

dost,  ya  düşmən  olan,  yaxud  bir-birinə  laqeyd  olan  adamlar  arasında 

baş  versin.  Əgər  düşmən  düşməni  iztirab  çəkm əyə  məcbur  eləyirsə, 

iztirabm  ümumi  mahiyyəti  istisna  olunmaq  şərtilə,  o,  n ə  öz  əm əlini 

yerinə  yetirəndə,  n ə  də  buna  hazırlaşanda  mərhemət  [acımaq]  hissi 

oyatmır;  bir-birinə  laqeyd adamlar da belə etdikdə, nəticəsi  yenə  eyni 

olur.  Lakin əgər bu  iztirab yaxın və  dost adamların arasında yaramrsa, 

m əsəlen,  əgər qardaş -  qardaşı,  oğul -  atanı,  yaxud  ana -  oğulu v ə  ya 

oğul  -   ananı  öldürürsə,  yaxud  öldürmək  qəsdinə  düşür  və  ya  buna 

bənzər  başqa  bir  iş  görürsə,  vəziyyət  dəyişir,  şair  də  belə  hadisələri 

axtarıb  tapmalıdır.

Rəvayətlərin  hifz  elədiyi  mifləri  pozmaq  olmaz,  mən,  m esəlen, 

Klitemenstranın Orestin əli ile, Erifılanın ise Alkmeonun eli ile öldürül- 

məsini nəzərdə tuturam, lakin şair özü də  ixtiraçı olmalıdır ve rəvayət- 

lərdən lazım gəldiyi şekildə istifade etmelidir. “Lazım gəldiyi şekildə” 

ifadəsi  altında nəyi nəzərdə tutduğumuzu daha aydm söyləyək.  H əre- 

ket  qədim  dövr  adamlarının  təsevvür  etdikleri  şekilde  baş  verə  biler, 

ancaq burada iştirakçılar şüurlu hərekət edirlər; Evripid də öz uşaqlanm

42

öldürən  Medeyam  belə  göstərmişdir.  Lakin  ola  bilər ki,  müəyyen  bir 

işi  edəsən,  özü  də  onun  bütün  dəhşətlerini  bilmedən  edəsən,  [özünlə 

ö z qurbanın arasında]  dostluq münasibəti olduğunu da,  Sofoklun Edipi 

kim i,  yalnız  sonralar  öyrənesen.  Bu  axırıncı  halda  dəhşət  dramdan 

kenarda baş verir, facienin özünde ise onu ifa edirler, m esələn Astida- 

mantın Alkmeonu,  yaxud “Yaralı Odisseya”dakı Teleqon kimi.

Bundan əlave,  üçüncü bir hal  da mövcuddur ki,  bixəbərliyi  ucun- 

dan  nə  isə  ağır  bir  cinayət  eləm ek  istəyən  adam  cinayəti  törətməmiş 

işi  başa  düşür,  önündəkini  tanımalı  olur.  Bundan  başqa  daha  özgə  bir 

hal  yoxdur:  ya etmək lazımdır,  ya etməmək,  şüurlu və  ya şüursuz.  Bu 

hallardan ən pisi odur ki, kim se şüurlu şəkildə  [cinayət etmək]  qənaə- 

tine  gelir,  amma  etmir,  belə  halda  faciə  yox,  eybecərlik  var,  nəticədə 

ise iztirab doğmur.  Buna görə də, çox az istisnalar olmaq şərtilə, m əsə- 

lən,  “Antiqona”da  Hemon  Kreontu  [öldürmək  qəranna]  gəlir,  [lakin 

öldürmür], heç kim belə yazmır.  Bunun arxasınca [həmin eyni şəraitdə] 

cinayətin  baş  vermesi  halı  gelir.  Ən  yaxşısı  isə  -   bilməyib  eləm ək, 

eleyib  bilməkdir, çünki belə halda eybəcərlik özünü göstərmir, tanıma 

isə  heyretamiz  [derece təsirli]  olur.

Ən  təsirlisi  isə  [yuxarıda  deyilən]  sonuncu  haldır;  mən  nəzərdə 

tuturam  ki,  m əselən,  “Kresfont”da  Meropa  doğma  oğlunu  öldürmək 

fikrinə düşür,  lakin öldürmür,  bundan əv v əl onu tanıyır;  eynilə “İfıge- 

niya”  da  bacı  qardaşı,  “H ell”de  ise  doğma  anasına xainlik etmək  fık- 

rine düşen oğlu onu tanıyır. M ehz buna görə də, yuxarıda deyildiyi kimi, 

faciələr məhdud miqdar qohum-əqrəba etrafında cəreyan eləyir.  Şair- 

ler ö z fabulalarınm bu cür işlenm əsi üsulunu sənətin [təcrübənin, n əzə - 

riyyenin]  hesabma  deyil,  təsadüfən  k əşf etmişlər;  buna  görə  də  onlar 

bu cür bədbəxtliklərə düçar olan bütün ailələrə bilaixtiyar rast gəlirlər.

B eləliklə,  ister ehvalatların terkibi,  istərsə  fabulaların necə olması 

haqqında kifayət qədər danışıldı.

43

X arakterh rə gəldikdə isə, n əzərə alınması lazım gələn  dörd cəh ət 

vardır: birincisi və ən mühümü budur ki, xarakterlər gərək nəcib olsun. 

Təsvir  olunan  şəxs  xarakterə  o  zaman  malik  ola  bilər  ki,  deyildiyi 

kimi,  nitqində,  yaxud  hərəkətində,  necəliyindən  asılı  olmayaraq,  hər 

hansı bir iradə  istiqaməti olsun;  lakin xarakter məhz o zaman nəcib ola 

bilər  ki,  iradənin  də  nəcib  istiqamətini  təmsil  eləsin.  Bu  isə  hər  bir 

adamda  ola  bilər:  qadın  da  nəcib  olur,  qul  da,  hərçənd  ki,  ola  bilər, 

onlardan birincisi  aşağı, ikincisi isə tamam dəyərsiz məxluqdur.  İkinci 

cəhət  budur  ki,  xarakterlər  gərək yaraşsın;  m əsələn,  xarakteri  m er- 

danə  göstərmək  olar,  amma  mərdanə  yaxud  zehm li  olmaq  qadına 

yaraşmır.  Üçüncü  cəhət  budur  ki,  xarakterler  gərək  həqiqətə  uyğun 

olsun; bu,  indicə deyildiyi kimi, yaraşan ve menəviyyatca necib xarak- 

terin  yaradılmasından  nə  isə  fərqli  bir  şeydir.  Dördüncü  cehet  ise 

budur  ki,  gərək  xarakter  ardıcıl  olsun.  Hətta  təsvir  olunan  şexs  eger