ARİstotel poetika “Ş Ə r q -q ə r b”
ardıcıl deyilsə v e xaraktercə bu cür təsəvvür olunursa, onun bu qeyri-
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ardıcıl deyilsə v e xaraktercə bu cür təsəvvür olunursa, onun bu qeyri- ardıcıllığını da ardıcıl göstərmək lazımdır. Zərurətden doğmayan alçaq xarakterə “Orest”dəki M enelayı misal göstərmek olar, yaramayan v e yaraşmayana nümunə “Skill”də Odisseyin ağlaması v e Melanippanın dəbdəbəli nitqi, qeyri-ardıcıllığa ise “İfıgeniya A vlidde” misal ola bilər, b elə ki, ə w ə llə r d ə [qurban] sehnəsindeki hüznlü İfigeniya, son- rakı səhnələrdəkinə heç cür bənzemir. Xarakterlərdə də, eynile hadisələrin tərkibindəki kimi, həm işe ya zəruriliyi, ya ehtimal ediləni axtarmaq lazımdır, belə ki, filankəs gerek nəyi isə ya zərurət və ya ehtimala göre danışsm, yaxud eləsin, özü də bunlar həmin zərurət və ehtimala əsasen m əhz özünden evvəl olan bir şeydən meydana gəlsin. Buradan aydındır ki, fabulanın açılması fabulanm özündən d oğ- malıdır, yoxsa, “M edeya”da olduğu kimi, maşından istifadə yolu ile ve ya “İliada”da sahildən aralanma səhnəsindəki kimi olmamalıdır, m aşm - dan isə dramdan xaric baş verənləri və ya ev v ə l baş vermiş əhvalatlan və insanın bilə bilm əyəcəyi, yaxud sonra baş verə biləcek ve buna görə də qabaqcadan xeberdarlığa v e [emir-ilahinin] iştirakma möhtac 44
bilmək qabiliyyətini biz allahlara isnad edirik. Hadişələrin cərəyanında ağılazidd heç n ə olmamalıdır; əks halda bu, Sofoklun “Edip”indəki kimi, faciədən kənarda olmalıdır. Faciə isə daha yaxşı adamlann təsvirindən ibarət olduğundan, yaxşı portretçileri təqlid etməlidir: belə ki, m əhz onlar yaxşı adamların təsvirini verərkən ve portretin oxşarlığına çalışarkən eyni zamanda adamları olduğundan da gözəl təsvir edirlər. Eynilə şair də zəhm li, yelbeyin, yaxud xarak- terində digər bu cür cizgilər olan adamları təsvir edəndə, onları nəcib göstərməlidir, necə ki, sərt xarakterin nümunəsini Aqafon və Homer Axillin simasmda yaratmışlar. Bax, bütün bu hərəkətləri v ə üstəlik zəruri olaraq bilavasitə poetik əsərin özündən doğan təəssüratlardan əlavə yaranan təəssüratlan nezərə almaq lazımdır; axı, axınncısı ilə əlaq ə- dar da, tez-tez səh və yol verilə bilər. Bu barədə isə m ənim nəşr etdir- diyim əsərlərdə kifayət qədər deyilmişdir. 45
Tanıma nədir - bu barədə ə w ə lk i fəsillərdə deyildi; tanımanın şəkillərinə gəldikdə isə, birincisi - bədii cəhətdən ən zəifı və qabiliy- yətin çatışmaması ucundan ən çox istifadə ediləni - zahiri əlamətlar vasitəsilə tammadır. Həmin əlamətlərdən bəziləri, m əsələn, “torpaq oğullarmın əndamındakı n izə” v ə ya “Fiest” əsərində Karkinin nəzərdə tutduğu ulduzlar kimi, təbiətin özünün verdiyi əlamətlərdir, bəziləri isə, m əsələn, bədəndə çapıq kimi, sonradan yaranan nişanələr v ə ya boyunbağı kimi bədənə dəxli olmayan əlamətlərdir, yaxud “Tiro” əsərindəki qayıqvari nənni kimi tanıma vasitələridir. Lakin bu tanıma vasitələrinin özlərindən də yaxşı və ya pis şəkildə istifadə oluna bilər; m əsələn, Odisseyi [ayağmdakı] çapığına görə qoca dayəsi bir cür, donuzotaranlar isə başqa cür yolla tanıyırlar; xatircəmlik üçün olan tanıma və ümumiyyətlə, bütün bu qəbildən olan tammalar m əhz bədii cəhətdən z ə if olanlarıdır, “Odisseya”nm “Yuyum” adlanan hissəsində olduğu kimi peripetiyadan əm ələ g ələn tanımalar isə daha yaxşıdır. Ikincisi - şairin özünün düzəltdiyi v ə buna görə də qeyri-bədii olan qondarma tammadır; m əsələn, “İfigeniya”da Orest özü bildirir ki, o Orestdir; bacısını isə onun məktubuna əsasən tanıyır, özü isə e lə şeylər danışır ki, onlar yalnız şairə lazımdır, fabuladan doğmur; buna görə də tanımanın həmin bu şəkli qüsurluluq etibarilə tanımanın indicə göstə- rilən şəklinə yaxındır. [Orestin] özünün də bəzi müəyyən əlamətləri ola bilərdi. Sofoklun “Terey”indəki toxucu məkiyinin səsi də tammanm həmin bu şəklinə daxildir. Üçüncüsü - xatırlam a vasitəsilə tanımadır ki, adam m üəyyən bir şeyi görəndə güclü həyəcan keçirir, m əsələn, Dikeogenin “Kiprlilər”ində olduğu kimi: [qəhrəman] şəkli görərkən ağlayır; yaxud “Aklinoyun m əclisində” olan tanıma kimi: Kifaristi dinləyən [qəhrəman] xəyallara dalaraq ağlayır ki, bunun da nəticəsində onu tamyırlar. Dördüncüsü - əqli nəticələrə görə tanımalardır, m əsələn, “Xoeforlar”da olan kimi, əqli nəticə belə çıxarılır: gələn kimdirsə, [mənə] oxşar adamdır, mənə oxşayan isə yalnız Orestdir, deməli, gələn odur. Sofıst Poliiddə də İfıgeniya ilə əlaqədar olaraq bu yolla n əticəyə gəlinir: tamamilə təbii olaraq Orest bu n əticəyə gəlir ki, bacısı qurban 46
“Tidey” ində də b elə düşünülür: oğlunun dalınca gəlmişdir, amma özü həlak olur. “Finidlər”dəki tanımada da belədir; qadınlar düşdükləri yeri gördükdə öz taleləri haqqmda nəticə çıxarmalı olurlar ki, nəsibləri burada ölməkdir, çünki elə buradaca sahilə atılmışdılar. Tamaşaçı kütləsinin yanlış qənaətinə əsaslanan bəzi saxta tam- malann ola bilməsi də mümkündür. “Yalançı qasid Odissey”də Odissey deyir ki, görmədiyi oxu tamya bilər, oxu tanıya bilm əyəcəyinə əmin olan camaat isə buradan yanlış nəticə çıxanr. Tanımalardan ən yaxşısı bilavasitə hadisələrin özündən doğamdır, [tamaşaçılarda isə] heyranlıq vaqiələrin təbii cərəyanx sayəsində doğur; m əsələn , Sofoklun “Edip”ində həmçinin “İfıgeniya”da məhz belədir, zira İfıgeniyanın məktub göndərmək istəm əsi təbiidir. Yalnız belə tanımalar müəyyən uydurma əlam ətlərsiz başa gəlir; bunlarm ardmca isə əqli nəticələrə əsaslanan tanımalar gəlir. 47
1 7 Fabulaları, onlarm sözlə ifadəsini bacarana qədər, daha canlı şək il- də göz qabağına gətirərək, işləyib düzəltmək lazımdır; m əhz belə olduqda, hər şeyi tamam aydın şəkildə görərək v ə sanki hadisələrin özündə bilavasitə iştirak edərək, [şair] lazım olanı tapa bilər v ə ziddiy- yətlər heç zaman onun nəzərindən qaça bilməz. Karkinə tutulan irad buna sübut ola bilər: belə ki, onun əsərində Amfiaray məbəddən çıxır, səhnədə məbədi görməyən tamaşaçı üçün isə bu anlaşılmaz qalır, [buna görə də] dram səhnədə qoyularkən tamaşaçılar ondan narazı qalmış və əsər tam m üvəffəqiyyətsizliyə uğramamışdı. Şair mümkün qədər əsərdəki iştirakçıların vəziyyətlərini də nəzərdə tutmalıdır, zira təbii qabiliyyət sayəsində [her hansı ruhi hərəketi] yalnız özləri onu, bila- vasitə yaşayan adamlar daha dürüst çatdırırlar; həqiqətən də yalnız həyəcanlanan həyəcanlandıra, qəzəblənən qəzəbləndirə bilər. Bu səbəbdəndir ki, poeziya istedad v ə hissiyyat adamlarma aid bir sahə- dir, çünki onlardan bəziləri cildə girmək, bəziləri isə vəcdə gəlm ək qabiliyyətinə malikdirlər. Bunun kimi, yaradılan material da yaradıcılıq əsnasında şairin n əzə- rində ümumi cəhətdən canlanmalı, sonra isə epizodlar halında təşək - kül tapıb, ümumi və tam materialı ifadə etməlidir. Dem ək istəyirəm ki, ümumini, m əsələn, “İfıgeniya” da olduğu şəkildə, nəzərdən keçirmək olar: bir qızı qurban verərkən, o, qurban sahiblərindən gizlicə, başqa bir ölkəyə gətirilərək, əcnəbilərin də qurban verilməsi dəbdə olan bu ölkə- də kahin rütbəsi alır; m üəyyən vaxtdan sonra isə həmin kahin qızın qardaşı bura gəlm əli olur. Allahın onun buraya nə səbəbdənsə g əlm ə - sini əmr etməsi, habelə onun nə üçün gəlm əsi ümumi plandan xaric- dədir. Evripid v ə Poliidin təsvir etdiklərinə görə, o gəldikdə tutulur və artıq qurban getm əyə məhkum olduğu yerdə bilaixtiyar dediyi bir ifadə nəticəsində, “görünür, yalnız bacım deyil, mən də qurban getm əliy- m işəm ”, dem əsinə görə tanınır, buradan da onun xilası yaranır. Artıq bundan sonra adlan yerinə qoyub epizodları [elə bir şəkildə] yaratmaq lazım gəlir ki, onların həqiqətən də m ətləbə dəxli olsun, m əsələn, Oresti alaq - ağlı başından çıxmasma görə tutulur, paklaşma vasitəsilə 48
lən, mahiyyətcə, Odisseyanın məzmunu qısadır: biri uzun illər vətən - dən didərgin düşmüşdür, Poseydon isə onun dalınca dolanır. O tənhadır, evdə işləri isə elə vəziyyətdədir ki, arvadına adaxlı çıxanlar onun əm la- kmı talan edirlər, oğluna su i-qəsd hazırlayırlar; uzun keşməkeşlərdən sonra, nəhayət, o geri dönüb öz-özünü bəzilərinə tanıdır, [adaxlı çıxan- lara] hücum çəkir, özü xilas olur, düşmənlərini isə m əhv edir. [Poema- nın] məzmunu m ahiyyətcə bundan ibarətdir, bütün yerdə qalanları isə epizodlardır. 49
Hər bir faciədə iki hissə var: düyün və açılma; birincisi adətən dramdan xaric hadisələri v ə [dramm] öz daxilindəki əhvalatların b ə z i- lərini, ikincisi isə [bütün yerdə] qalanlarını əhatə edir. Mən faciənin ə w əlin d ən başlayaraq ta bədbəxtlikdən likdən bədbəxtliyə> keçid həddi olan nöqtəyədək davam edən hissəni düyün, bu keçidin başlanmasından sonadək davam edən hissəni isə açılma adlandırıram: belə ki, m əsələn, Feodektin “Linkey”ində ə w ə l - cə baş verən hadisələr, uşağm ələ keçirilib zindana salmması düyün, canilikdə ittihamdan sona qədərki hissə isə açılmadır. Faciənin dörd növü vardır (hissələrinin də o qədər olduğu g ö stə- rildi); peripetiya və tanınmalara əsaslanan dolaşıq faciə, Ayant və İksion haqqındakı kimi iztirablar fa ciəsi, “Ftiotidlər” və “P eley” də olduğu kimi xarakterlər fa c iə si, nəhayət, “Forkidlər”, “Prometey və hadisələri “Aiddə” baş verən bütün digər əsərlərdə olduğu kimi möcüzə faciəsi. Ən yaxşısı budur səy göstərəsən ki, bu növlərin hamısı, yaxud, heç olmazsa, ən mühümləri və mümkün qədər çoxu [bir faciədə] ehtiva olunsun, xüsusən indi, şairlərə haqsız hücumlar edildiyi bir zamanda buna səy göstərmək lazımdır: ayrı-ayrı faciə növlərinin hər biri üzrə qabaqlarda da yaxşı şairlər olduğundan [indiki şairdən] tələb edirlər ki, təklikdə ə w ə lk i şairlərin hər birindəki daha görkəmli ləyaqətlərə üstün gəlsin. [M üəyyən bir] faciənin [başqası ilə] fərqini v ə ya eyniliyini fabulaya görə m üəyyənləşdirmək, bəlkə də ədalətsiz olardı: oxşarlıq o dramlann arasmda olur ki, onlarda düyün də, açılma da eyni olur. Çox- ları düyünü yaxşı saldıqları halda, onu pis açırlar, halbuki, hər iki v əzi- fəni yaxşı yerinə yetirmək lazımdır. Sonra, haqqmda dəfələrlə danışdığımız bir şeyi yadda saxlamaq lazımdır; o da budur ki, gərək epik tərkibli faciələr yazmayasan. Epik tərkibli dedikdə, mən çoxfabulah faciəni nəzərdə tuturam; m əsələn, elə bil ki, bir nəfər bütün “İliada”nı götürə və ondan bir faciə düzəltmiş ola. Axı eposun həcmi iri olduğundan, hissələri də müvafıq iri həcm ə malik olur, dramda isə [belə etdikdə] gözlənilm əyən nəticələr alınır. Evri- pidsayağı “İlionun dağılması”ndakı [materialın m üəyyən bir] hissəsini 50
lərin rənlərin hamısının tam uğursuzluğa düçar olması v ə ya yarış zamanı başqaları ilə ayaqlaşa bilm əm esi bunu sübut edir; Aqafon da yalnız buna görə m əğlubiyyətə düçar olmuşdur; halbuki o, əksinə, peripe- tiyalarda v ə sadə əhvalatlarda ö z m əqsədinə çox böyük ustalıqla nail olur. Bu isə o zaman mümkün olur ki, S isif kimi müdrik, lakin qəribə- liyə malik adatn aldanır, yaxud şücaətli, lakin ədalətsiz adam məğlub olur: belə süjet facianədir v ə ədalət hissini də kifayətləndirir. Bu, Aqafonun dediyi kimi, ehtimala göre mümkündür, çünki ehtimala görə mümkündür ki, bir çox işlər m əhz ehtimala rəğmən baş versin. Xorun özü də bir aktyor sayılmalıdır; o, tamın üzvi hissəsi olm a- lıdır v ə Evripidin esərlerindeki deyil, m əhz Sofoklun əsərlərində oyna- dığı rolu oynamalıdır. Daha sonrakı şairlərdə xor partiyalannm [mövcud] fabulaya aidiyyət dərəcəsi, onun hər hansı bir başqa faciəyə olan aidiy- yət dərecəsi qəderdir; buna görə də onlarda [xor], sadəcə faciəyə daxil edilən mahnılar oxumaqla m əşğul olur ki, bunun da ilk nümunəsini Aqafon vermişdir. B ele olandan sonra, istər kənar mahnılar oxunsun, ister müəyyən danışıq v ə ya bütöv bir episodi bir dramdan çıxarılıb baş- qasına daxil edilsin, n ə fərqi var? 51
Beləliklə, hər şey haqqında danışıldı; qalır sözlə ifadə və fıkir sa h ə- sindən danışmaq. Sonuncuya aidiyyəti olan ritorikaya daxil ed ilm ə- lidir, zira o, daha çox m əhz həmin bilik sahəsinə aiddir. Sözlə ə ld ə edilə bilən hər nə varsa, hamısı fikir sahəsinə aiddir. Bura daxildir: sübut, təkzib, daxili aləmdə, m əsələn, mərhəmət, qorxu, qəzəb v ə bu kimi digər ruhi hallann əm ələ gəlm əsi, həmçinin böyütmə v ə k içilt- mə. Aydındır ki, fikrin sözlə şərhində olduğu kimi, hadisələrin şə r - hində də əgər həmin hadisələri cılız, yaxud dəhşətamiz, böyük, yaxud adi göstərmək lazımdırsa, istifadə olunan vasitələr də gərək eyni m ənbələrdən götürülsün, fərq yalnız bundadır ki, hərəkətlər aktyor oyunundan asılı olmayaraq da aydın v ə canlı olmahdır, nitqin m ə z - mununda olanı isə danışan adam ifadə etməlidir və nitqin özündən asılı olmayaraq baş verən hərəkət kimi də öz təzahürünü tapmalıdır. Doğrudan da, əgər danışan şəxsin [danışıqları] < özü-özlüyü n də> xoşa gələn < v ə gəlm əyən > təsir oyatmış olsa idi, onda danışanın v əzifəsi nədən ibarət olmuş olardı? Sözlə ifadəyə məxsus olub, izlənm əli olan cəhətlərin bir qismini bu ifadənin növləri təşkil edir ki, bunları bilmək aktyor sənətinin v ə bu sənətin nezəriyyəsini dərindən bilən, yəni, m əsələn, əmrin v ə yalva- nşm , nəql etməyin, təhdid və sualın v ə bu cür şeylərin mənasma bələd olan adamın işidir. Poeziya sənəti üçün isə bunları bilib-bilm əm əyin elə bir ziyanı yoxdur ki, ciddi qüsur kimi ona irad tutulsun. Doğrudan da Protaqorun [Homeri] təqsirləndirdiyi belə bir şeydə nə dərəcədə qüsur tapmaq olar ki, şair yalvarmaq fikrində olduğu halda: Q əzəb (hiddət), İlahə oxul - deyə əmr edir, zira, Protaqorun fık- rincə, nəyi edib-etm əm əyi buyurmaq özü də əmrin bir şəklidir. Buna görə də poetikaya deyil, başqa elm sahəsinə aid olduğundan, qoy [bu m əsələnin] müzakirəsi kənarda qalsm. 52
layıcı, isim, feil, üzv, fleksiya, cümlə. Əsas səs bölünməz səsdir, ancaq hər cür yox, elə bölünməz səs ki, ondan məna ifadə edən söz yaranar; doğrudan da, heyvanlarda da bölünməz səslər vardır, halbuki onlardan heç birini mən əsas səs adlandırmıram. Əsas səsin bölmələri aşağıda- kılardır: ünlü səs, yarıünlü v ə ünsüz səs. Ünlü - toxunma [təkan] olma- dan, yarıünlü - toxunma [təkan] zamanı, m əsələn, S və R eşidilən səslərdir; ünsüz isə toxunma [təkan] zamam özü-özlüyündə heç bir səs vermir, lakin az-çox eşidilən [səslərlə] birlikdə özü də eşidilmiş olur, m əsələn, Q və D. Bütün bu səslər ağızın vəziyyətinə, [əm ələgəlm ə] yerinə, qalınlığına v ə incəliyinə, uzunluq v ə qısalığma, bundan başqa, iti, ağır və orta [vurğuya] görə fərqlənir; onların təfərrüatı metrika sahəsində nəzərdən keçirilməlidir. H eca [müstəqil] mənası olmayan o səslərdir ki, yarımünlü və ünlü düzəlir: QR elə A olmadan da, A ilə də heca əm ələ gətirir, m əsələn, QRA. Lakin hecanın fərqlərinin izahı da metrikaya aiddir. Bağlayıcı [müstəqil] mənası olmayan o sözlərdir ki, daha çox səsdən ibarət və m üəyyən mənaya malik bir sözün əm ələ gəlm əsinə nə mane olur, nə də kömək edir, öz təbiətinə görə də, əgər cümlənin əvvəlində, m ə sə- lən, fiev, t | t o i , 8 s
gəlm əli olmasa, cümlənin axırlarında v ə ortasmda da qoyula bilər. Yaxud bu, müstəqil mənası olmayan elə sözdür ki, mənası olan bir neçə sözdən mənaya malik bir ibarə əm ələ gətirə bilər. Üzv [müstəqıl] mənası olmayan, cümlənin ə w ə lin i, sonunu, yaxud bölgü- sünü göstərən sözdür, m əsələn, t6(()rı|j.i, xö n epi və sairə. İsim, zamanı göstərm əyən mənaya malik mürəkkəb sözdür; onun hissəsi özü- özlüyündə heç bir mənaya malik deyildir. Doğrudan da iki sözdən əm ə lə gələn sözlərdə biz [onlann tərkib hissələrini] müstəqil mənaya malik hissələr kimi işlətmirik, məsələn, GeoöcopoÇ sözündə to
Sropov [müstəqil] mənaya malik deyil. F eil isə zamanı göstərən, mənaya malik mürəkkəb sözdür; adlarda olduğu kimi, onun da hissələrindən heç biri özü-özlüyündə heç nə bildirmir. Məhz “insan” yaxud “ağ” zaman şəraitini bildirmir, lakin “gedir” yaxud “g əld i”, hər şeydən əlavə, 53 birincisi - indini, ikincisi - keçmişi bildirir. Fleksiya adda v e yaxud feilde: kimi? kime? və b. k. sualların ifade etdiyini, yaxud təkliyi yaxud cem liyi, m əselen , “adamlar” yaxud “adam”, yaxud da danışanların arasındakı münasibətin ifadəsini, m əselən , sualı, emri bildirir. M əselen , “O getdimi?” yaxud “get!” felin gösterilen növlere göre dəyişməsidir. Cümlə ise m ənaya malik elə mürəkkeb nitqdir ki, onun ayrı-ayn hisselerinin də özü-özlüyündə müeyyen bir menası vardır; cümlələrin hamısı feildən ve addan ibarət olmur, feilsiz cüm leler de ola bilər, m eselən, insanın tərifı belə cümlələrin [tərkibində] hem işe müəyyen mənaya malik hissə olur, m esələn, “Kleon gedir” cümlesinde - Kleon [bele hissedir]. Cümlə iki halda bir olur: ya o bir mena bildirir, ya da çoxun [birdə] birləşdirilməsindən em ele gelir m əsələn, “İliada” birləşm əyə esasən, “insan” sözü isə bir menam bildirdiyine görə vahiddir. 54
lərinin müstəqil mənası olmayan ismə deyirəm, m əsələn, “səm a”. Mürəkkəb isimlərin isə bir qismi mənaya malik olan və olmayan (lakin bu mənanı yalnız isimdən ayrı müstəqil daşıyan) hissələrdən ibarət isimlərdir, bir qismi isə hissəlerinin m üəyyən mənası olan isimlərdir. İsimlər həmçinin üç hissəli, dörd hissəli v ə daha mürəkkəb olur, m əsə- lən, Hermokaikoksanf kimi təmtəraqlı sözlərin çox hissəsi belədir. Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|