Asr oshgan asarlar

Bahslashuv, mubohasa qiluv.
152

---

— Men sizga biron madrasada dars aytmoqlikni 
taklif qilurmen, ne deysiz?
Sultonmurod javob berishga qiynalib qoldi.
— Hali vaqti kelmagandir... — dedi ikkilanib.
— Hirotning eng peshqadam va iste’dodli tolibi 
ilmlari sizdan dars olmoqni orzu qiladilar.
— Siz lozim bilsangiz, u taqdirda e’tirozim yo‘q,— 
dedi yerga qarab Sultonmurod.
— Xo‘b, bu yaxshi ish bo‘ldi, — dedi quvonib 
Navoiy. — Ikki-uch kun mobaynida tayin qilurmiz. 
Yolg‘iz aytar so‘zim shuki, vazifangizga tamom ixlos 
bilan kirishgaysiz, shogirdlaringizning ko‘ngliga ma’ri- 
fat ishqini solg‘aysiz, mol-davlat uchun ilmingizni sot- 
mangiz. Inson uchun ko‘ngilning sofligi, boyligi 
kerak. Gulning to‘ni qirq parcha bo'lsa ham, u guldir! 
Ilmni xalqqa beringiz, tatabbu va tafakkur bilan ilmni 
kengaytirmoqqa harakat qilingiz! Ilm ko‘mig‘liq xazi- 
na emas, jonli daraxtdir, o‘smog‘i, gullamog‘i, meva 
bermog‘i kerak!
— Bu kamina ham yolg‘iz shu orzular bilan 
yashaydi, — dedi Sultonmurod hayajonlanib.
— Xayr, ko‘rishguncha!
Sultonmurod qorong‘i tunda, qanotlanganday, 
madrasaga uchdi.
n
Navoiy ertalabki namozdan keyin ba’zi yaqinlari 
bilan birga nonushta qildi. Uning turli yumushlarini, 
topshiriqlarini bajaruvchi mulozimlarni qabul etib, 
ularga kengash berdi-da, Bog‘i Zog‘onga jo‘nadi. 
Qishki Bog‘i Zog‘on bulutlar orasida mo‘ralagan 
quyoshning sovuq nurlarida chamanzorlarining, xi- 
yobonlarining so‘nik, hazin husni va katta hovuzlari- 
ning yupqa ko‘kimtir muz oynasi bilan ko'zlami beix- 
tiyor tortar edi. Navoiy chil ustunli koshonaga kelib, 
zarbof to‘nli mag‘rur eshik og‘oga podshoh huzuriga 
kirmoq istagini bildirdi. Eshik og‘o bir zumda ko‘zdan 
g‘oyib bo‘lib, ancha kuttirib chiqdida, katta to‘garak 
dahlizga qaragan zarhal eshiklardan biriga ishorat
153

---

qildi. Bu — devorlari guldor to‘q qizil shohi bilan 
qoplangan kichikroq, chorburchak xona edi. Navoiy 
qat-qat zarrin to‘shaklar ustida suvsar po‘stin kiyib 
o‘tirgan Husayn Boyqaroga rasmiy ta’zim qilib o‘tirdi. 
Bir necha kundan buyon uchrashmagani uchun bu 
vaqt orasida qilgan muhim mamlakat ishlari haqida 
batafsil ma’lumot berdi. Husayn Boyqaro Iroqdagi 
siyosiy ahvollar haqida gapirdi. Navoiy bu o‘lkaga 
hushyor odamlardan yuborib, ular orqali butun vazi- 
yatdan ogoh bo‘lib turish mumkinligini bayon qildi. 
Bu taklif Husayn Boyqaroga ma’qul tushdi. Keyin u 
yaqinda vafot etgan Hirot qozisining o‘miga kishi 
tayinlash to‘g‘risida kengashdi. Navoiy bu mansabning 
xalq ishida muhim ahamiyatini bilardi. Shuning 
uchun u shariatni chuqur bilgan ham xalq orasida 
yaxshilik bilan nom chiqargan bir necha olimlaming 
ismlarini o‘rtaga soldi.
— Bu mansab sohibi, — dedi Navoiy kulib, — 
oqni qaro demasin, poraxo‘r bo‘lmasin, hatto o‘z 
o‘g‘lidan gunoh sodir bo‘lsa, uni qonun-qoidaga 
tamom muvofiq jazolaguvchi bo'lsin!
Husayn Boyqaro bu tavsiya etilgan kishilardan biri- 
ni ham surishtirmadi-da, «yana o'ylab ko‘mrmiz», 
dedi.
Navoiy vazirlar to‘g‘risida so‘z ochdi. Kirishdan 
maqsadi ham, zotan, shu edi. Davlat ishlarini tartibga 
solmoq uchun ishbilarmon vazirlarga ehtiyoj bor edi. 
Mavjud ikki vazir — Xo‘ja Ato ham Abdulxoliq — 
devondagi ishlarni boshqarib, ulgurmas edilar. Navoiy 
Xo‘ja Afzalni bu mansabga loyiq bilar, ko‘pdan buyon 
podshohga uni bir yoqli qilmoqchi bo‘ldi.
— Nizomulmulk Havofiy bu oliy mansabga 
bag‘oyat muvofiq emasmi? — sinovchi ko‘zlari bilan 
Navoiyga tikildi Husayn Boyqaro.
— Bu mansabga hech kim Xo‘ja Afzal qadar 
munosib tushmas!
— U taqdirda ham ikkisini ham vazirlik unvoni bi­
lan sarafroz qilurmiz,— qat’iy qilib dedi podshoh.—Ni- 
zomulmulkning ulug‘ fazüatlari menga yaxshi ayondir.
154

---

Navoiy uchun e’tirozga yo‘l qolmagan edi. Shu 
vaqtda parvonachi Majididdin qog‘oz, qalam, davot 
ko‘targan uch-to‘rt munshilar1 bilan kirdi. Bular 
Boyqaroning turli ishlari haqida buyruqlarini yoki 
maktublarini yozib olishlari kerak edi. Navoiy ruxsat 
so‘rab, tashqari chiqdi.
Majididdin o‘z munshilari bilan ikki soat qadar 
podshoh huzurida ishladi. Yorliqlar, maktublar qalam- 
ga olingandan keyin munshilarga ijozat berildi. 
Majididdin podshohga vafodor it singari qarab, muro- 
jaat etdi:
— Oftobi olam, shahar qozisi mansabi uchun mu- 
borak ko‘zingiz qaysi baxtiyorga tushdi?
— Hanuz hech kishiga.
— Bu faqir qulingiz xoqon hazratlarining behisht 
oso2 poytaxtlarining sharafiga munosib bir donish- 
mandni taklif etmoq istaydi.
— Kim ekan? — qiziqib so'radi Husayn Boyqaro.
— Xuroson olimlarining saromadi mavlono 
Shahobiddin, — javob berdi parvonachi.
Husayn Boyqaro taajjublanib, qoshlarini ma’nodor 
chimirdi.
— Xurosonning ulug‘ olimlarini yaxshi bilurmen, 
ammo Shahobiddin degan zot xotirimda yo‘q.
— Balki xotiri shariflaridan chiqqandir, — dedi 
Majididdin, — so‘ngra mavlono Shahobiddin g‘oyat 
kamtarin va xokisordir.
Husayn Boyqaro orqasidagi darichadan boqqa bir 
qarab, ko‘zlarini yumib, sukut qildi. Majididdin o‘z 
do‘stini maqtab ketdi. Olimlar orasida johilligi bilan 
tanilgan mavlono Shahobiddinni «zamonaning 
Aflotuni», deb ta’rifladi. Bir vaqtlar Abu Said Mirzo 
davrida o‘n ming dinorlik vaqf mulkini yeb qo‘yib, 
sharmanda bo‘lgan eski qallobni «insof, adolat, vij- 
donning timsoli, mujassami», deb ko‘rsatdi. Agar pod­
shoh, uning so‘zlaridan zarra qadar gumonsirasa, bu 
odam to‘g‘risida Amir Mo‘g‘ulning va Muzaffar bar-