Asr oshgan asarlar

Nomasi qo ‘ynim da, baskim, iztirob aylar ko ‘ngul,
0 ‘pkali chiqmoqqa go ‘yokim shitob aylar ko ‘ngul.
U chinchi misraning ilk so‘zlarini boshlar ekan, 
nogahon orqaga qayrilishga majbur bo ‘ldi: «Assalom 
alaykum!» — q o ‘l qovushtirgan, begona, sodda bir 
yigitga ko‘zlarini m a’nodor qisib, bir zum tikildida, 
so‘ng oyoqlarini yig‘di.
199

---

— N e xizmat?
Yigit allanechuk qizarib, yerga qaradi, so‘ng birdan 
dadillanib gapirdi:
— Taqsir, meni bu dargohga mavlono Sulton- 
m urod yubordilar, u kishini tanisangiz kerak.
— O, ul janobni tanurm iz, — tasdiqladi Sohib 
D oro. — Ne maqsad bilan? Mengami yoki M ir haz- 
ratlaringami?
Yigit ichki bir qarshilik bilan kurashganday, 
peshonasini qashib, javob berdi:
— Shul dargohda biron yumush topib berurlar, 
deb yuborgan edilar. Navoiy hazratlariga arz qilsak, 
shoyad...
— Hojati yo‘q, maqsadni angladik, — yigitning 
so‘zini kesdi Sohib Doro. — Bir daqiqa sabr eting.
Yigit ariq bo‘yiga cho‘qqayib, ulkan bog‘ning jonli 
latofatidan ko‘zlarini uzgusi kelmaganday, tikilib 
qoldi. Sohib Doro soqolini qashib, erinchaklik bilan 
o ‘m id an turdi. Olmaning shoxiga ilib qo ‘ygan chak- 
m onini shoshmasdan kiydi, oppoq katta sallasini 
diqqat bilan boshiga o ‘rab, yigitga dedi:
— Yuring, biz ikovlon Injil yoqasini sayr etib kelay- 
lik. U yerlarda bo ‘lganmisiz?
— T a’rifini eshitdik-ku, ammo ko‘rganimiz yo‘q.
— H irotki bir olamdir, aning ichida Navoiy yangi 
bir olam barpo qilmoqdalar... Ha, kechirgaysiz, otin- 
giz nim a? Sultonm urodning yaqinlaridan bo ‘lursiz?..
— Otim Arslonqul. Janobi mudarris bilan tanish- 
ligimiz bor...
Injil bo ‘yiga yetgach, um um iy inshoot suroni va 
olom on orasida Arslonqul anqayib, o ‘z ham rohini 
k o 'zd an qochirdi, bir qancha vaqt u yoq-bu yoqqa ter- 
mulib, so‘ng katta ishning qizg‘in to ‘lqiniga beixtiyor 
berilib, yura ketdi. Daryo b o ‘ylab katta masofada ish 
girdobi qaynar edi. Bir necha yuz odam terlagan, pish- 
gan, hansiragan holda m uttasil harakatda: yuk 
tashigan aravalaming gumburlashi, tuyalam ing alla- 
qanday qaysarlik va zarda bilan baqirishi, og‘irkarvon 
fillam ing haybatli lapanglashi, ishboshilaming keskin
200

---

qichqirishlari Arslonqulni ancha esankiratdi. U sang- 
taroshlam ing oldida, sehrlangandek, beixtiyor to ‘xta- 
di. Bu yerda ustalar murabba' va m ustatil2 shaklda 
ham turli kattalikda b o ‘lgan toshlar ustida hayratbaxsh 
bir qunt va diqqat bilan kuymalanmakda edilar. 
Ba’zilar mukkayib, toshlaming g‘adir-budir betini 
oynaday silliqlab yarqiratish bilan m ashg‘ul. Bir guruh 
ustalar silliqlangan, qirrali palaxsa m arm arlarga ajo- 
yib, jivir-jivir gullar yasam oqdalar. 
U stalarning 
asboblari ostida m arm ar betida asta-asta ochilgan 
o ‘yma gullaming jonliligi Arslonqulni tang qoldirdi: 
«Olamda zargarlikdek xunob ish b o ‘lmas, derdim, 
bulam iki yana ser m ashaqqat ekan-ku!» deb o ‘ylar edi 
yigit.
Allaqaydan flllarda katta toshlar tashilib turadi, fil- 
bonlaming hayqirig‘i ostida azamat yigitlar yukni 
tushirib, burunlari yerga tekkunday, bukchayib tashiy- 
dilar. Bir tom onda og‘och ustalari qizg‘in ishda: 
poytesha, boita, arralam ing sadolari ajoyib bir ohang 
bilan havoda yangraydi.
A rslonqul chum oliday to ‘xtovsiz o ‘rm alagan 
odam lar orasida, h ar tomonga alanglab, har qadam da 
hunar va san’atning m o‘’jizalariga yo‘liqaroq, tentib 
ketdi-da, solinayotgan madrasaning peshtoqi qarshisi- 
da Sohib D oroni zarrin yoqa to ‘n kiygan, yoshgina 
olifta yigit bilan qizg‘in suhbat qilayotganini ko‘rib, 
ulardan nariroqda to ‘xtadi. M adrasaning qudratli, 
yuksak peshtoqi ustida ishlayotgan sallali, qalpoqli 
ustalarning dorbozday chaqqonligiga hayron bo ‘lib 
tikildi. U lam ing ichida oppoq soqolli, bukchaygan 
chollar ham bor edi. Biroq bu chollar ham havozalar 
ustida, kuchli, qadam i tetik yoshlar singari, qaltis 
harakatlam i beparvo bajarar edilar. K o‘rkam dar- 
vozaning yonlari sathiga, ko‘cha yoqning azam at 
devorlariga yuzlarcha naqqoshlar yopishib ishlashadi. 
Quyoshda naqshlam ing rango-rang olovi k o ‘zlarni 
qamashtirarli yonadi, porlaydi. Arslonqul bu chuw os
'T o 'r t burchakli (m uh.).
! U zunchoq, ch o ‘ziq (m uh.).
201

---

ichida tasodifan yo‘liqib qolgan Sohib D oroni yana 
y o ‘qotib qo ‘ymaslik uchun uning yaqiniga borib turdi. 
Biroq Sohib Doro olifta yigit bilan shunday berilib 
bahslashar ediki, Arslonqulni sezmadi. Arslonqul ular- 
ning gapiga bir lahza quloq solib, kinoyali tabassum 
bilan yuzini ters o ‘girdi:
«Yana g‘azal! Yana muammo. Ah, H irot, Hirot! 
Qayon boqsang, shoim i ko'rasan. H ar yerda — 
m achitda, madrasada, bozorda, oshpazxonada — 
g‘azalxonlik va g‘azal janjali! Shubha yo‘qki, bular- 
ning ikkovi ham shoir!» — o ‘yladi ichida Arslonqul.
Nihoyat, olifta shoir bahsga tob bermagandek, So­
hib D oro bilan sovuqqina xayrlashgan ham on, 
Arslonqul bir yo‘talib, Sohib Doro qarshisiga o‘tdi.
— Taqsir, m en sizdan adashib, xiyla qidirdim, — 
dedi qo ‘l qovushtirib.
— E, 
inim, bu yerlarda adashmasdan iloj yo‘q, — 
dedi kulib Sohib Doro. — Qani, m undaroq yuring.
Arslonqul Sohib D oro orqasidan yurib, yakka 
daraxt ostida o ‘tkir ko‘zlari bilan bir guruh ishchilar- 
ning har bir harakatini zimdan qamrab turgan o ‘rta 
yoshli, yag‘rinli bir kishining oldiga keldi.
— Sarkor, bu inim ni sizga topshiram en, — 
Arslonqulni ko ‘rsatib, dedi Sohib D oro, — ishlatursiz 
va el qatori haq to ‘larsiz.
Sarkor atrofga alanglagan ko‘zlarini bir nafasgina 
yigitga qadadi.
— O 'mrovli yigit ko‘rinasen, ammo dangasalik qil- 
sang, yelkangni qashib qo ‘yamen, u zam on holingga 
voy.
— Qashitmasmiz, og‘a, — jiddiy dedi Arslonqul.
— X o‘b, belni m ahkam bog‘la, ishga tush, — 
sarkor yuqoriga — g ‘isht tashuvchilar tom oniga qo ‘l 
uchi bilan ishorat qildi.
Arslonqul bir uyum g ‘ishtni orqalab, unchalik 
egilmay, yotiq havozada ildam va shaxdam qadam 
bosib, yuqorilar ekan, pastdan bir-ikki kishi baqirdi:
— Hay, b o ‘z bola, zo ‘ri behuda miyon meshi- 
kanad, asta-asta yur!
202

---

Arslonqul sarkorning o ‘qraygan ko‘zidan q o ‘rqqan 
kabi, pastdagilaming m a’qul kengashini nazar-pisand 
qilmasdan, garchi yuqorilashgan sari ko ‘proq egilishga 
majbur b o ‘lsa ham , yana g‘izillab ketaverdi. G ‘ishtni 
peshtoqda ag‘darib, qush boqishi bilan pastga va 
atrofga qaradi. Quyosh nurlarida cho‘milgan H irot 
bog‘larining zangori ufqlarda singib yo‘qolgan yashil 
to ‘lqinlari yigit ko‘nglining dard chigUlarini yechgan- 
day, bir damda u ruhiy yengillik sezdi. U ning ochiq, 
qudratli ko‘kragi bu yerda, balandlikda shamolning 
yoqimli silashi bilan qabarganday b o ‘ldi. Chiqayot- 
ganlar bilan quyi tushuvchilar orasida hech kimga 
xalaqit bermasdan chaqqonlik bilan pastga yugurdi 
yana.
Peshindan keyin ham m a inshootlarda ish to ‘xtadi. 
Odam lar terlarini artib, jom akorlarini qoqib, Injil 
b o ‘ylab, har yer-har yerda katta davra qura boshlash- 
di. Arslonqul Injilning nim loyqa suvlarida bet-qo‘lini 
yuvib, o ‘z to ‘dasiga keldi, daraxtlar ostiga solingan 
bo'yrada chordona qurdi. Charchagan odam lar asta 
yelpinib, o ‘zbekcha, forscha, Arslonqul tushunmaydi- 
gan yana ba’zi til va shevalarda asta-sekin gaplashar, 
qirq-ellik qadam narida, atrofida odam lar uymalash- 
gan, bug‘lari havoga burqigan katta qozon tom onga 
qarab-qarab qo'yar edilar.
Qovog‘i ochilm agan sarkor davraga bir k o ‘z yugur- 
tirib, oshpazga: «Boshlang», deb qichqirdi. Dastur- 
xonchi chol, kishi boshiga dastlab bittadan yumshoq 
sedanali non ulashdi. Keyin guldor sopol tovoqlarda 
mastava tortildi.
Arslonqul, o ‘z odaticha, ovqatni deyarli ham- 
m adan oldin yeb bitirdi-da, hamkorlari bilan hali non- 
qatiq b o ‘lmagani uchun, ulam i kutm asdan o ‘m idan 
turdi.
H am m a inshootlarda shovqin-suron tindi. Yolg‘iz 
sho‘x bolalargina dam olayotgan tuyalar, filiar atrofi­
da g‘ivirlab, hayvonlarga tegajaklik qiladilar. Unda- 
bunda chet kishilar binolam i tom osha qilib tentiraydi- 
lar.
203

---

Arslonqul hali ishlagan joyiga keldi. U yoq-bu 
yoqni aylanib, havoza bo‘yicha yuqori chiqqanini o ‘zi 
ham sezmay qoldi. Shunday azam at gumbazni, 
bolalar xombopish yasayotganday, bosh qotirmasdan, 
taraddudlanm asdan, hay-huy bilan, ishonch bilan 
barpo qilayotgan ustalarning mahoratiga taajjublandi. 
So‘ng gumbaz atrofiga o ‘m atilgan havoza yog‘ochiga 
suyalib, uzoqlarga ko‘z tikdi. Eski madrasalar, sham- 
day adil yuksalgan minoralar, shahzodalarning naqsh- 
lari rang-barang olov bilan yongan go‘zal ko ‘shklari, 
azam at q o ‘rg‘onlam ing kunguralari, yashilliklar ora- 
sida, diqqat bilan qaragan sari birin-sirin gavdalanadi. 
Bularning ko‘plarini Arslonqul yaqindan ko'rgan 
b o ‘lsa ham , lekin oradagi masofa ularga allaqanday 
iliq husn bag‘ishlab, yana ko‘proq jolibi diqqat qilgan 
edi. Arslonqulning ko‘zlariga, nogahon, uzoqda, sarv 
yog‘ochlari bilan band katta soha ochildi: «Ha, bu 
Bog‘i Jahon oro emasmi? N aq o ‘zi... Ana, xiyobon- 
lar», dedi o ‘z-o‘ziga Arslonqul. Boshini yog‘ochga 
tirab, o‘zini yo‘qotgan kishiday, uzoq tikildi: «Kim 
biladi, Dildorim balki shunda yashar. U hozir yasanib- 
tusanib, pariday shu hiyobon salqinida kezib yurar. 
Podshohning garchi yuzinchi xotini bo ‘lsayam meni 
batam om unutib yuborgandir, balki!» Yigitning 
ko ‘kragini qayg‘u to ‘lqini qopladi. U chuqur xo‘rsin- 
di. Keyin, o ‘z-o‘zini ovutmoqchi bo‘lganday, birdan 
kuyladi: