Asr oshgan asarlar

O n beshinchi bob
I
Devonning qatorasiga solingan ziynatli xonalari- 
ning biri yonida quram a xalqdan anchagina to ‘plan- 
gan edi. K atta, tekis, chorburchak sahnni chol qoro- 
vul qunt bilan, chang ko ‘tarm asdan supurardi. Uning 
soqoli taralib tekislangan, lekin rangi kunduzning 
mashaqqatlarini xayol bilan beparvo kechirish uchun 
har kuni ertalab «chize» taryok iste’mol qilib, ustidan 
ko'proq shirinlik yeguvchi chollarning rangi kabi, 
sarg‘ish, qonsiz edi. 
U
supurgining dastasiga suyalib, 
odamlarga yer ostidan ko‘z tashladi. Qandaydir bir 
tanishini ko‘rib, yaqin keldi. 
U
taajjublanib, dedi:
— Ha, bizning dargohga bosh suqubsan, tinchlik- 
mi? — so‘radi chol.
— Dardsiz, g‘alvasiz odam bu yerda nim a qiladi? 
Mirga ikki og‘iz arzi hol qilg‘ali keldim.
— Hay, ishing o ‘ngidan kelsin! — Chol birin-sirin 
yangidan kelayotganlami ko‘zdan kechirib, dedi: — 
Tavba, Alisher janoblari bir haftadan buyon Childux- 
taron'da edilar, u yerda yangi rabot bino qilmoqdalar.
H irotga y aq in b ir m avze.
206

---

Hirotga bukun tunda qaytdilar. X o‘sh, xaloyiqni kim 
ogohlantirdi?
— Ehtimol, o ‘zlari tushimizda bashorat bergan- 
dirlar, — kulib dedi bir dehqon.
— Ajab emas... Chunki Navoiyning dili bilan 
xalqning dili ham isha payvanddir, — dedi ishonch 
bilan ko‘m-ko‘k qo‘lli bo ‘yoqchi.
Shu vaqtda kimdir, burunaki otgandek, qayta-qayta 
apshurdi.
— Haqqast rost! — bo ‘yoqchiga qaradi chol qoro- 
vul va jiddiy dedi: — Bu zam onda Navoiy janob- 
la-ridek pok odam hargiz topilmas, — u ishiga ki- 
rishdi.
Odamlar o ‘zaro shivirlashib, Navoiyning ishlari, 
hayoti, sifatlari haqida so‘zlasharkan, amirlarga xos 
jubbaviy tillodo‘zini kiygan shoir hovlida paydo bo‘ldi. 
Hamma qo‘l qovushtirib ta ’zim qildi. Navoiy xalqning 
salomiga javob qaytarib, tezgina yurib, katta xonaga 
kirdi. Odamlar eshik oldini o'rab, kissalaridan, sal- 
lalari orasidan qog‘ozlarini qidira boshladilar. Yon- 
dosh xonalam ing biridan yosh, m ag‘rur kotib chiqdi- 
da «Sabr! Sabr!» dedi xalqqa qarab, keyin Navoiy kir- 
gan xonaga qarab yurdi.
— Bu kun xalq juda ko‘p, — dedi yosh kotib salom 
bergandan keyin, — barchasini qabul qila bilurmusiz?
— Anglamadim, ne demak istaysiz?
— Agar vaqtlari musoida qilmasa, bir qism xalo- 
yiqqa boshqa kun kelmoqni taklif etsam, degan filer 
xotirimga keldi.
— Barakallo g‘ayratingizga! — istehzo bilan xitob 
qildi Navoiy. — Bizda shunday odatni biron vaqt 
ko‘rganmidingiz?
Yosh kotib ko‘zlarini yerga qadadi, bir nafasda 
ham oqardi, ham qizardi.
— Siz hali yosh yigitsiz, — dedi Navoiy endi 
muloyim, lekin jiddiy, — mansab poyasida balki yuqo- 
rilashursiz. Shu so‘z xotiringizga naqshlanib qolsinki, 
elga bu yo‘sinda muomala va xizm at qilm oq oqillar- 
ning ishi emas.
207

---

Kotib boshini bazo‘r ko‘tardi. U zr tilab, chiqmoq- 
chi bo‘ldi. Navoiy uni to'xtatdi. Yordamchilari yetib 
kelguncha, bu yerda o ‘tirib, unga qarashmog‘ini 
so‘radi. Kotib bir oz tetiklandi. Quyida, yozuv ashyo- 
lari turgan pastgina kursi oldida tiz cho‘kdi.
Dastlab juldur kiyimli, kir qalpog‘ini ko‘ziga qadar 
tushirgan, o ‘rta yashar dala kishisi qo ‘l qovushtirib 
kirdi-da, salovot bosib, dovdirab qoldi.
— 0 ‘tiring, m uddaongizni so‘ylang, — dedi 
Navoiy xushmuomalalik bilan.
D ehqon eshik oldida cho‘qqaydi, qalpog‘ini sal 
ko‘tardi.
— Boshimga bir falokat tushib, Isfizordan kel- 
dim... — dedi-da, birdan so‘radi: — H am m asini aytay- 
mi, uzun gap?
— So‘ylang, — kulib javob berdi Navoiy.
— Bisotimda birgina otim bo'lardi. Y om on emas, 
korim izga yarab turardi. Bir kun, ne b o ‘ldi-yu 
qishlog‘imizga bir otliq sipohi kirib keldi. Orqasida 
xushsurat bir bola... M en otim ni sug‘orib, yuvib tur­
gan edim. Qarshimda to ‘xtadi. «Otingni egarlab ber, 
m anov inim ni mindirib olayin, tez orada H irotdan 
qaytam en, shunda tashlab ketamen», dedi. M en 
yaíindim: «Bek yigit, ayni ish chog‘i, iloji yo‘q. 
Boshqalardan so‘rab ko ‘ring, topilmasa, shunday 
ketavering, 
bu 
arg‘um og‘ingiz 
bilan 
Daryoyi 
Sho'r'gacha yetasiz». «Yo‘q, — dedi. — Ovda yurib, 
otim ko‘p urindi. Barcha H irot meni taniydi. Qozi- 
zodalardanm en», — dedi. Hukum atga ot-ulov berm oq 
eskidan bir taomil. Otni egarlab, jilovini unga tut- 
qizdim... xullas, ikki oydan buyon u qozizoda qur- 
g‘urdan domdarak yo‘q. 0 ‘n kun burun eshakka mi- 
nib, H irotga keldim. Kirmagan k o ‘cham, so‘ramagan 
odam im qolmadi. Topish qayda! Bu yetmaganday, 
yana bir falokat oyog‘im dan chaldi: uch kun burun 
eshagimni o ‘g‘irlatib qo‘ydim. M ahkamalarga kirsam, 
arzim ni tinglamadilar. Sizga sig‘inib keldim, taqsir.
1 K aspiy dengizi.
208

---

Dehqon og‘ir xo‘rsindi. Navoiy asta tebrandi.
— Birodar, sizga bir balo yo‘liqibdi, mayli, kim 
b o ‘lmasin, qozizodami, sipohimi — u bir ofat... Bu 
yanglig‘ ovchilar ko ‘p, ulaming o‘zlari ovchining itiga 
arzimaydilar. Ismini bilmaysizmi?
— Aytdi, Tojiddin...
Navoiy kotibga qarab, Qilichbekni chaqirishni 
buyurdi. Keyin kulib, dehqonga murojaat etdi:
— Otingiz topilur. Chin ismini yashirgan bo ‘lsa, 
qiyofatini aytursiz. Ammo eshakni oqtarm oqdan foy- 
da chiqmasa kerak. Qaysi sho‘razorda, qaysi og‘ilda! Fa- 
qat eshakni yo‘qotganingizni bizga isbot qila olasizmi?
— O, nahotki bu qulingiz yolg‘on so‘zlasa! Karvon 
saroyda yuz kishi desangiz ham guvohlikka o ‘tur.
— U holda eshakning bahosini biz to ‘laymiz, — 
dedi Navoiy. — Lekin bundan keyin ehtiyot b o ‘lm oq 
kerak. Elning bir so‘zi bor: o ‘zingga ehtiyot bo ‘l, 
qo ‘shningni o ‘g‘ri tutma!
Dehqon, Navoiyning so‘zlarini aqlga sig‘dirmagan- 
day, dovdirab qoldi.
— Qanday gap? Kim to ‘laydi? Siz? Y o‘q, jabrini 
o ‘zim ko‘taray, — q o ‘lini ko'ksiga qo‘ydi u.
Baland bo ‘yli, keng yag‘rinli, qirg‘iy buru n yigit — 
Qilichbek kirdi. Navoiy bir necha so‘zda dehqonning 
muddaosini tushuntirdi. Keyin buyruq yo‘sinda dedi: 
«Bu dardkashni qoniqtirm aguncha, hargiz orom olma, 
jahannam ostida b o ‘lsa ham, u zolimni top va jazosi- 
ni ber!»
Qilichbek dehqonni yupantirdi:
— U odam bizga otning qashqasiday m a’lum. 
Yuring biz bilan.
Navoiy ulam i to ‘xtatdi. Eshakning bahosini so‘ra- 
di. Keyin o'zining xususiy mulozimlariga uchrashib, 
dehqonga pul olib berishni Qilichbekka yukladi. D eh­
qon shodlik va hayajon bilan to ‘la, qulluq qila-qila 
chiqdi.
Aksari dehqon, kosib-hunarm andlardan iborat 
bo ‘lgan xalq birin-ketin kiraverdi. H ar kim ning o ‘z 
hurdi-holiga yarasha bir dardi, yarasi, m ashaqqati, ta-
209

---

labi, da’vosi bor. Navoiy har qaysisining so‘zlariga 
bardosh bilan quloq soldi. Arizalarini kotibga o ‘qitib, 
diqqat bilan tingladi. Uning o ‘tkir fikri chigallarni 
oson hal qilar, chin d a’vo bilan tuhm atni, haqiqat 
bilan yolg‘onni tez ayirar edi.
Peshindan so‘ng xalq siyraklandi. Navoiy bir necha 
mulozimlarni to ‘plab, turli yozuv-chizuv ishlari bilan 
shug‘ullantirdi. Amallari kichik bo ‘lgan bu mulozim- 
lar Navoiy huzurida to ‘la qunt bilan jiddiy ishlasalar 
ham , o ‘zlarini sarbast tutardilar. D ongdor vazir va 
shoir ish orasida hatto ular bilan hazilkashlik qilish- 
dan-da tortinm as edi.
Ish oxirida shoshib-pishib mavlono Alishoh kirdi. 
U H irotda eng oldingi cholg‘uchilardan edi.
— M arham at qiling, ishlaringiz ne holda? — 
d o ‘stona iltifot bilan qarshiladi Navoiy.
— Soyayi davlatingizda kayfimiz chog‘, ishlarimiz 
yaxshi... — dedi mavlono Alishoh. — Faqirning 
ko‘nglida bir iltimosi borki, xotirlariga malol kelmasa, 
aytmoqqa ijozat bersalar...
— Aytavering, sozingiz tinglagan kabi, quloqlari- 
miz sizda, — dedi Navoiy.
— Janoblarining iltifotlaridan umidim iz shulki, 
vaqf mutasaddilariga buyursalar, toki ular menga olti 
oylik maoshimni birdan bergaylar. — Navoiy bir vaqt- 
lar u bilan ilk d a f a uchrashganda, uning musiqiydagi 
iste’dodini qadrlab, unga o ‘z vaqflaridan maosh tayin- 
lagan edi.
— Ne sababdan? — so‘radi qiziqib Navoiy.
— Vaqf mulozimlariga har oy m urojaat etib, ular- 
ning boshlarini qotirmasam...
Navoiy yerga qaradi, sukut qildi. Sabog‘ich qalam- 
ni qitirlatib, xat yozayotgan mulozimlar boshlarini 
sekin ko‘tarib, dam shoirga, dam musiqiychiga boqar- 
dilar. Birdan Navoiyning yuziga m a’nodor, kinoyali 
tabassum yoyildi.
— M axdum, um rim izdan olti kun qoldimi, qol- 
m adim i — bizga m a’lum emas, — dedi u noxushlik 
bilan. — Siz nima sababdan bunday am onat hayotga
210

---

bu qadar e’timod qilib, kelgusi olii oyning maoshini 
birdan talab qilasiz?
— Siz farmon bering, m en pullam i olay, — aw al- 
giday dadil gapirdi mavlono Alishoh. — Agar m en 
o ‘lib qolsam, u pullam i kafanimga va ko‘m m ak uchun 
boshqa kerakli narsalarga sarf qilurlar.
— 0 ‘ligi ham bir balo, tirigi ham bir balo, degan 
siz ekansiz-da! — dedi Navoiy jiddiy va noxush.
M ulozimlar kulgidan o ‘zlarini to ‘xtata olmadilar. 
Musiqiychi qizarib-bo‘zarib yerga qaradi-da, so ‘ng o ‘zi 
ham kulib yubordi.
Navoiy o ‘rnidan turdi, mavlono Alishohning yelka- 
siga qo‘lini qo‘ydi. M uloyimlik bilan dedi: «Ne qilay- 
likki, sizda katta iste’dod bor. Biz uni hurm at qilur- 
miz. Talabingizni qabul etdik». Musiqiychi tashakkur 
etdi. Navoiy vaqf boshliqlariga bir parcha qog‘oz 
yozib berdi.
Shoir uyga qaytm oq uchun tashqariga chiqarkan, 
M uham m ad Said Pahlavon bilan qarshilashdi.
— Ne maqsad bilan? — so'radi ko‘risharkan, N a­
voiy.
— Bog‘i Safidda shuaro majlisi bor. H am m aning 
ko‘zi yo‘lingizda. 0 ‘zga andishalari bo'lm asa, bir kirib 
o ‘tsalar, um um ni quvontirurlar.
— M odomiki, siz kelibsiz, e ’tirozga o ‘rin qolmay-
dir.
Shoir bilan Pahlavonni eshikda navkarlar otga 
mindirdilar. H ar vaqtdagi kabi turli olom onning 
shovqin-suroni bilan qaynagan Chorsudan va Hirot- 
ning katta bozorlaridan b o ‘lgan Bozori m ulkdan o ‘tib, 
g‘isht bilan to ‘shalgan katta yo‘l bo ‘ylab bir chaqirim
qadar yo‘l bosgach, baland devorlari orqali Bog‘i 
Safidning qalin daraxtzorlari ko‘rindi.
Navoiyni mavlono Hofiz Yoriy, Shayxim Suhayliy, 
Hiloliy, Osifiy boshliq bir guruh shoirlar eshikda kutib 
oldilar. Uchlari bir-birlariga chalkashib ketgan azamat 
daraxtlaming yashil devorlari b o ‘ylab borarkan, har 
yerda guruh-guruh shoirlar duch kelib, hol-ahvol 
so‘rashdi. 0 ‘nlab yangi g‘azallar, qit’alar eshitdi. Kat-
211

---

ta supraga o‘tirgan ham on asarlar o ‘qib berishni shoir- 
lardin iltimos qildi.
Bu yerda, qalin daraxtlarning k o ‘lankasida, 
supalarda yuzdan ortiq shoir to ‘plangan edi. Oralarida 
mavlono Gadoiy kabi g‘oyat keksa, sersavlat chollar, 
hali soqol-miyiqlari sabz urmagan o ‘spirinlar ham bor. 
Shoirlar orasida katta mansabdorlar b o ‘lganidek, tah- 
sil ko‘rayotgan faqir talabalar ham biron kasb-hunar 
bilan — misgarlik, jom ado‘zlik, kissado‘zlik, kulollik 
yoki mavlono Tohiriy singari kavshdo‘zlik bilan 
mashg‘ul b o ‘luvchilar ham anchagina. Bu yerda katta 
iste’dodi, ilmi, shuhrati darajasida kamtar, olijanob 
shoirlar b o ‘lganidek, Firdavsiy, Nizomiylarni nazar- 
pisand qilmaydigan ifrot m aqtanchoqlar ham bor. Bu 
yerda mavlono Simiy singari bir kunda ming bayt 
aytib, uni chiroyli ko‘chiradigan ajoyib epchil va tez 
to ‘quvchi shoirlar bor; bu yerda haddan tashqari 
m utolaa orqasida aqli ayniganlar bo‘lganidek, beni- 
hoyat ichkilik yuzidan barbod b o ‘lib, m avlono 
M uham m ad kabi bosh yalang, oyoq yalang ten- 
tirovchilar ham bor.
Aksari shunday yig‘ilishlarda qasidachilar, g‘azal- 
chilar, muammo ustodlari o ‘z asarlarini yoki o ‘zga- 
lam ing yangi asarlarini o ‘qishar, bahslashar edilar. 
B a’zi baxtiyor shoirlar benihoyat m adh-sanoga 
sazovor bo‘lar, b a ’zilar yer q a’riga kirar edi. Bu yerda 
d o ‘stlar bir-birlarini maqtarkan, xayollar mubolag‘a- 
ning qanotlarida uchadi. D ushm anlar bir-birlarini hajv 
qilganda, so‘zning zaharini ayamaydilar. Bu yerda 
shoirlar bir-birlariga g‘azallar, hatto butun-butun 
devonlar hadya qilishadi. Yaxshi bir g‘azal va mohirlik 
bilan ishlangan bir m uam m o yoki yangi bir rang va 
jilva bilan bezangan bir bayt qo ‘ldin-qo‘lga o ‘tadi, yod 
olinadi, ko‘chirilib, sallalaming uchiga qistiriladi.
Asarlarining Navoiyga maqbul b o ‘lishiga ishongan 
shoirlar dadillik bilan, hatto ochiq g ‘urur bilan aruz- 
ning musiqiysini jaranglatib o ‘qir edilar. Aksar g ‘azal- 
lar, soxta bezaklar kabi, tashqi porloqlik bilan ko‘zni 
olardi.
212

---

Shuncha shoirlardan nahotki birontasining sozida 
ona tili yangramasa! Aksariyat shoirlarning she’r ipiga 
dur va gavhar deb terganlari Navoiy uchun munchoq- 
day qiymatsiz, ilon p o ‘stiday sovuq yaltiroqli ko ‘rinar 
edi: «Bizning iste’dodli mirzolarimiz eng o ‘ng‘ay 
yo‘lni tanlaganlar. Ozgina mashaqqat cheksalar edi 
o ‘z tillarida qancha sof, asl so‘z gavharlarini topgan 
b o ‘lur edilar», o ‘yladi ichida Navoiy.
Navoiyning fikrini bilish uchun b a ’zi shoirlar 
g‘azallarini, shogird o ‘z ustodiga birinchi qalam 
mashqini taqdim etgan kabi, kam tarona uzatdilar. 
Navoiy fikrlarini ko ‘zlariga to ‘plagan kabi, diqqat 
bilan o ‘qib chiqdi. Uning uchun she’rda ham m adan 
aw al xos va chuqur m a’no, xos xayol, xos rang asosiy 
mezonlardan edi. Lekin hozir o ‘qigan va eshitgan 
she’rlarida eng oz k o ‘ringan narsa harn shular edi. U 
bir g‘azalda qofiya xatosiga ishorat etdi. Bunga shoir­
lar so'zsiz qo‘shildilar. Boshqa bir g‘azalda o ‘xshatish- 
ning g‘ayritabiiyligini k o ‘rsatdi. Biroq bu tanqid 
boshqalarga unchalik haqli ko‘rinmadi. H atto b a’zilar 
bu o ‘xshatishni favqulodda rangli va ziynatli topdilar. 
Navoiy ola chalpoq oftobdan nariroq surildi, qo‘li 
bilan yelpinib, kulimsiradi-da, qalam va siyohdon 
berishlarini iltimos qildi. Shoirlar chuqur m aroq bilan 
Navoiyga qarab, sukut etdilar. D iqqat qilgan kishi 
b a’zi bir gerdaygan shoirlarning yuzida kinoyaning 
juda ingichka izlarini seza olar edi. Navoiy sabog‘ich 
qalamni bir m arta siyohga botirib, qog‘oz ustida bir 
lahza yurgizdi-da, g ‘azalni shoirga uzatdi. Shoir oldin 
ichida o ‘qidi, keyin yalt etib, atrofdagilarga qaradi-da, 
baland ovoz b ilan o ‘qidi. Qog‘ozni c h o ‘zilgan 
q o ‘llarning biriga tutqizib, hayajon bilan Navoiyga 
murojaat qildi:
— 
Kamina shunday o ‘ylaydiki, m ening tashbihim- 
da bir kurtak b o r ekan. Siz janobning nafasingiz, 
bahor shabadasiday, undan bir g‘uncha ochtirdi ham 
uning gul kosasini rang va nur bilan to ‘ldirdi...
Qog‘oz qo‘ldan-qo‘lga o ‘tdi. Qani kirn e ’tiroz qila 
oladi! Supaning narigi burchida o ‘tirgan b ir keksa
213

---

shoir qog'ozni ko‘zlariga yaqin tutib, yonidagi o‘spirin 
shoirga berdi va boshini unga moyil qilib pichirladi:
— Alisher Navoiy sehrli qalami bilan bir turtib, 
kavakdan jonli ko‘z yasaydi!
— K o‘plar chaqin toshdan uchqun chiqarolmagan- 
da, bu turkiygo‘y yaxdan alanga hosil qiladi, — javob 
berdi o ‘spirin nazokat bilan.
Nogoh daraxtlar orasida, — may bilan kayfi chog‘ 
bir to ‘da sho‘x ulfatlar o ‘tirgan joydan — musiqiy 
sadolari oqdi. Nay, chang, udning sehrli ohangiga 
hofizlar m avlono Lutfiyning g‘azali bilan jo ‘r 
b o ‘larkan, Navoiy boshini quyi soldi, ko‘zlari zavqdan 
asta yumildi, mavlono Lutfiy qanday go‘zal! G ‘azal- 
dan sahroyi tilning sodda latofati, quyuq, toza 
ranglari, siyqalanmagan m a’nolari yurakka ch o ‘g‘day 
yopisha qoladi!
Musiqiyning so‘ng mavjlari quyuq yashillik qo‘y- 
nida sekingina titrab, tina boshlarkan, Navoiy boshini 
k o ‘tardi. Boshqa joyda, o ‘zi tanho bo ‘lsa edi: «Mu- 
g ‘anniy‘ kel, chert, turkona soz!» deb qichqirardi balki.
Boshqa supada bir to ‘da shoirlar davra qurib, 
m avlono Xusraviyning g ‘azallarini tinglar edilar. 
Navoiy kelib, odam lar orqasidan tinglay boshladi. 
Mavlono Xusraviyning ko‘zlari zaif edi. U qo'lidagi 
qog‘ozga qaramasdan, yoddan o ‘qimoqda edi. G 'azal 
ham shaklan, ham m azm unan eski andozalam ing 
namunasi. K o‘zi zaif shoir boshqa masnaviyni boshla­
di. Ilk misra «guzor» degan so‘z bilan bitdi. Ikkinchi 
misraga o ‘tganda, Navoiy yuzaki she’ming uslub va 
m a’nosiga kirib, qofiyani — «xazor»ni aytib qo‘ydi, 
«roy» so'ziga «kunoy»ni qofiya keltirdi. Qiziqib o ‘qi- 
yotgan mavlono Xusraviy payqamadi. Odam lar piq- 
piq kulib, Navoiyga qarashdi. Navoiy tabassum bilan 
«jim!» degandek labini qisdi. «Sipohi bud»ga «bamo- 
hiy bud»ni, «saf basta»ga «taraf basta»ni, «har saf»ga 
«bar kaf»ni qofiya qildi. N ihoyat, mavlono Xusraviy 
birdan o ‘qishdan to ‘xtadi. Qisiq ko‘zlarini hayrat bilan
Cholg‘uchi.
214

---

atrofga yugurtdi: «Kim bu?» dedi u asabiylanib. 
Shoirlar kulib: «Bu odamni tanurm usiz, k o ‘rganmu- 
siz?» deb so‘rashdi.
— 
Xayr, tanim aym en, — dedi alanglab mavlono 
Xusraviy, — am m o faqiming xotiridadirki, bir vaqt 
men Pul Palon'da g‘azal o ‘qiganimda ham shul kishi 
ayni yo‘sinda ham m a qofiyalarni oldindan aytib 
bergan edi!
Shoirlar birdan qattiq kulib yuborishdi. Navoiy 
ham uzoq kuldi. So‘ngra mavlono Xusraviyning yoni- 
ga o ‘tirib, hol-ahvol so‘rashdi. Hazildan h ar ikkisi xur- 
sand bo ‘lishgan edi. Mavlono Xusraviy o ‘z mas- 
naviysini o ‘qib bitirdi-da, Navoiyning flkrini so‘radi. 
Navoiy uning b a ’zi misralarini m aqtab, shoiming 
ko‘nglini ko‘tarishga tirishdi.
Bu yerda hali she’r olamiga tanilm agan bir necha 
o ‘spirin shoirlar o ‘zlarini tanishtirdilar. Navoiy dast- 
aw al ulaming m a ’lumotlari bilan qiziqsindi. Musi- 
qiydan bexabar b o ‘lganlari uchun b a’zilariga til tegiz- 
di. Tahsil ko‘rayotgan faqir shoirlar bilan xususiy ra- 
vishda, ayri-ayri so ‘zlashib, ularga m oddiy yordam 
berishni va’da qildi.
Kechga yaqin saroydan kishi kelib, podshoh 
yo‘qlaganini bildirdi.
Uchlari g‘urub2 alangasi bilan oltinlangan sarvzor- 
lar orasida shoir va Pahlavon, bog‘ning kechki latofa- 
tini tom osha qilib, asta, jim borishar edi.
Chiroyli qafaslarda qumrilar mungli-mungli huhu- 
lar, erkin qushlar daraxtlam ing quyuq yashili ichidan 
jonli naylarini tinlikka quyardi. Katta hovuzlardagi 
suvlarda ko‘lankalar va shu’lalar jim-jim o ‘ynashadi, 
goh ko ‘lankalar yonib ketadi, goh s h u ’lalarni 
ko‘lankalar yutadi. Qirg‘oqdagi baxmal gullar, o ‘z 
husnlarini yaxshi tom osha qilmoqchiday, k o ‘rkam, 
sergul novdalarini hovuz oynasiga egganlar. Bog‘i 
Jahon oro — shoirlar she’rlarda tarannum etgan 
go‘zal bog‘!
: H iro td a b ir m avze. 
K un botishi.
215

---

U lar bosh qasming oldidagi katta gulzorga yetgan 
vaqtda uzoqdan, bog‘ning narigi burchidan bir gala 
kabutarlar havoga ko‘tarildi. Navoiy to ‘xtab, Pah- 
lavonga tabassum qildi: Ajab mashg'ulot: M uham m ad 
Said qudratli qo‘llarini beliga qo ‘yib, baquw at kallasi- 
ni orqaga bir oz tashlab, ko ‘kka qaradida, kuldi: 
«Tarki odat amri mahol, deydilar-ku». Bir nafasda 
birin-ketin yana to ‘rt gala havoga parvoz qildi. H ar 
galada yuzlarcha kabutar... K un bo‘yi qamoqda yotib, 
dilgir bo ‘lgan o ‘yinchi qushlar samoning bepoyon sah- 
nida sho‘x-sho‘x raqs eta boshladilar.
Podshoh hozir kabutarbozlik bilan m ashg‘ul 
b o ‘lgani uchun ular katta xiyobon ichiga kirib, asta 
kezisharkan, qarshi yoqdan Badiuzzamon to ‘rt-besh 
yashar o ‘g‘li M o‘m in M irzoni yetaklab chiqib keldi. 
H ar vaqtdagi kabi nozik kiyingan, chiroyli, xushmuo- 
m ala Badiuzzamon o ‘g‘lining qo‘lini qo‘yib yuborib, 
Navoiyga ta ’zim qildi. Pahlavonga ham iltifot ko‘rsat- 
di. Navoiy, yosh, otasidek yaxshi kiyingan, chiroyli, 
tuyg‘un ko‘zli M o‘m in M irzoning boshini siladi va 
go‘daklarga yoqadigan ohangda u bilan u-bu to ‘g‘risi- 
da so‘zlam oqqa kirishdi. Keyin Badiuzamonning 
kayfi, mashg‘uloti haqida so‘radi. Xiyobonda asta 
yurishdi. M o‘min Mirzo guldor etigi bilan oldinda 
pildirab chopardi. M ana, u ko ‘k shohi to ‘ni ustidan 
yelkasiga osilgan o ‘yinchoq kumush yoyni osongina 
chiqardi. Bobosining dam pastlanib, dam balandlanib, 
yuksak daraxtlaming uchlariga bir zum qo ‘nib, yana 
samoga keskin qanot qoqqan kabutarlariga yoyni mer- 
ganlarcha tortib o'qtaldi. Kattalar ko‘z uchlari bilan 
bir-birlariga bir lahza boqib, m a ’nodor iljayishdi.
— Bizga yuborgan kitoblaringizni oldik, — dedi 
Navoiyga Badiuzzam on.— Iltifotingiz uchun tashak- 
kur. Sizning ash’oringiz va Jom iy hazratlarining asar­
ían mutolaasidan ko‘nglimiz safoga to ‘ldi.
— Inson ruhi uchun haqiqiy zavq mutolaadir, — 
dedi Navoiy qiziqib. — Ammo yolg‘iz ash’or o ‘qimoq 
kifoya qilmas. Tarix! Tarixlami ko‘zdan kechirmadin- 
gizmi?
216

---

— Ko'ngil ash’orga ko'proq moyil b o ‘ldi. Fursat 
b o ‘lsa, tarixni ham boshlag‘um dir,— javob berdi Ba- 
diuzzamon.
— M en sizga tarixga oid kitoblam i qasddan ko‘p 
yuborgan edim. Balki xabaringiz bordir, otangiz pod- 
shoh hazratlariga ham ham m a vaqt tarix o ‘qimoqni 
tavsiya qilamen. Davlatning butun m as’uliyati sizlar- 
ning zimmangizdadir. Obodonlik yoki inqiroz sizlar- 
ning tadbir va harakatingizga bog‘liqdir. Shuning 
uchun siz tarix oynasiga qarab turm og‘ingiz kerak. 
Qaysi davrlarda qaysi sabablar bilan yurtlar obod 
b o ‘lgan, ellar shod-xurramlik ko'rgan ham qaysi 
zamonlarda va ne sabablardan m am lakatlar halok 
b o ‘lgan — bulam i o ‘rganmoq darkor. Aql va adolat- 
ning yorug1 kunduzini, zulm va jaholatning qora tuni- 
ni hech bir ilm tarix kabi ravshan ko ‘rsata olmagan. 
Ulug‘ bobongiz Tem urxon tarixni shunday yaxshi 
bilur ekanlarki, u zam onning ibn X oldun kabi eng 
peshqadam m u arrix lari'n i hayratda qoldirganlari 
to ‘g‘risida m a’lum otlar bor.
Um um an, ilm lam ing, xususan tarixning foydasi 
haqida yoshlikdan boshlab Navoiyning nasihatlarini 
ko ‘p m arta eshitgan Badiuzzamon diqqat bilan tingla- 
di, tarixga qiziqishini nazokat bilan so‘zladi. Pahlavon 
M uham m ad Said Tem um ing olimlar bilan b a’zi masa- 
lalarda tortishganligi to ‘g‘risida latifa yo‘sunli bir-ikki 
qiziq voqeani aytdi.
Havoda so‘ng shu’lalar so‘nar, ko‘lkalar quyuq- 
lasharkan, ular qasrga kirishdi. Katta zalda beklar, 
vazirlar ham o ‘zga ulug‘ mansabdorlardan iborat qalin 
guruh o ‘tirar edi. Badiuzzamon o ‘g‘li bilan yuqoriga 
o ‘tib, podshohga xos o ‘rinning o ‘ng yog‘ida o ‘tirdi. 
Navoiy quyiroqqa, M uham m ad Said bilan yon-yonga 
tiz ch o ‘kdi. Bu yerda, aftida ham m ani o‘z og‘ziga 
qaratgan parvonachi Majididdin endi birdan sukut 
etmoqqa majbur b o ‘ldiki, bu hoi uning yuzida asabiy 
bir notinchlik uyg‘otgan edi. Vazirona ulug‘vor, ser-
'T a rix c h ila r
217

---

savlat, serhasham va ayyor N izomulmulk buni payqa- 
di. Bo‘yalganday qora, ko‘rkam soqoliga tabassum 
yugurdi. U beklar o ‘rtasida va um um an saroy doirasi- 
da ro ‘y beradigan fltnalam i miridan-sirigacha bilib 
borar, hozircha har yo‘l bilan o ‘zini podshohga yaxshi 
ko‘rsatishga va kurashuvchi guruhlardan eng kuchlisi- 
ga tayanishga tirishar edi.
— Janoblari foydali so‘z boshlagan edilar, — dedi 
u Majididdinga, o ‘zini g‘aflatga solib, — davom ettir- 
salar, yaxshi bo‘lardi. Chunki Alisher Navoiy hazrat- 
lariga ham aloqador so‘z edi.
B a’zi mansabdorlar, hojati yo‘q, deganday par- 
vonachiga imo qilishdi. Amir M o‘g‘ulning qosh- 
qovog‘i solindi, Nizomulmulkka yer ostidan o ‘qraydi. 
Parvonachi esa Badiuzzamon huzurida bahs ochishni 
istamas edi. Biroq, Nizom ulm ulkni o ‘zining ashaddiy 
dushm anlaridan, deb bilganidan, uning so‘zi jizzaki 
parvonachining qitiq patiga o ‘tkir nishtardek tegdi. 
Titrog‘ini yashirolmasdan, Nizomulmulkka murojaat 
etdi:
— Muzokaraga o ‘rin bormi? Masala har bir aqli 
salim sohibiga g‘oyat ravshandir.
— Kaminaga aloqador so‘z bo‘lsa, eshitmoqni orzu 
qilar edim, — dedi Navoiy sokin va jiddiy ham 
so‘zlashga qistaganday parvonachiga tikildi.
M ajididdin o ‘ng‘aysizlandi. K o‘zlari taraddud bi­
lan jovdiradi. Dimiqqanday yelpinib, darichaga moyil 
bo ‘ldi. Keyin rangi o ‘chib, titrab gapirdi.
— Podshoh a ’zam hazratlarining davlatlari va 
adolatlari soyasida navkarlarining maoshlari hech bir 
davrda misli ko‘rinm agan darajada yuqori bo‘lishi 
lozim edi.
Afsuski, ulaming shikoyat sadolari, kundan-kun 
avjga minmoqdadir. Albatta, bu xususni sizning dono 
ko‘zlaringiz bizdan ko‘ra ming qatla yaxshiroq ko‘ra 
olur. Lekin adolat to ‘g‘risida gap k o ‘paygan bir 
zam onda bechora navkarlar jab r k o ‘rm asinlar, 
deymiz.
218

---

Navoiyning k o ‘zlari kinoyali m a’no bilan qisildi. 
Tekis soqol va miyiqlari ham allaqanday istehzoli 
tabassum bilan qimirlab ketdi.
— Davlat u chu n qo ‘shinning ne darajada kerakli 
ekanini biz ham bilurmiz, — majhsga qarab gapirdi 
Navoiy. — 0 ‘z q o ‘shiniga ota singari g‘am xo‘rlik qil- 
magan har bir podshoh, garchi u qahram onlik may- 
donida Rustam b o ‘lsin, oxirida pushaym on bo‘lur. 
Shuning uch u n q o ‘shin ahvolidan d astaw al o ‘z 
boshliqlari ham isha ogoh bo ‘lib, ulam i kerakli anjom 
bilan ta ’min qilm oqlari zarurdir. A m m o, navkarlar 
ham bu iltifotga yarashguday, davlatga sadoqatli 
bo'lishlari shart. Afsus, ming afsuski, navkarlarning 
aksari yashnagan ekinzorlam i qurituvchi chigirtkaga 
aylanganlarki, bu qabih harakatlarga adolatli davlatda 
aslo yo‘l qo‘yilmas.
— Xazinadan yetarlik oltin, kum ush olm agandan 
keyin ulaming q o ‘llari noiloj el moliga uzatilur! — 
yasama kuyunchaklik bilan dedi M ajididdin.
— El moliga uzatilgan qo‘llam i kesmoq kerak, — 
q at’iy va keskin so‘zladi Navoiy. — Agar navkarlar, 
amaldorlar chigirtkaga aylansalar, tez kunda el gadoy 
to ‘rbasini bo‘yniga osur, bir misqol kumushsiz xazina- 
da sichqonlar bazm qurur.
— Shikoyatlarga bir nav javob berm oq kerakmi, 
yo‘qmi? — p o ‘ng‘illadi Amir M o‘g‘ul.
— «To‘qlik — sho‘xlik», degani bir gap bor, — 
dedi Navoiy o ‘z haqiqatiga ishongan tovush bilan. — 
Ba’zan ortiqcha to ‘qlik va bekorchilik yangi orzular, 
havaslar tug‘dirur. Siz yigitlaringizga kengash bering- 
ki, ular ifrot may ichmasinlar, aysh-ishratga ifrot 
sho‘ng‘im asinlar. Xitoyi shohidan to ‘n kiymasa, 
ko‘ngli ranjiydigan navkarlardan davlat ne xizmatni 
umid qila olur? Yigitlarning vazifasi jang ishida maho- 
rat kasb etm oq, halol va m ardona yashamoqdirki, 
buni hanuz k o ‘rmadik.
Amir M ug‘ul qizarib, yerga qaradi. U ning lab-lunji 
juda bem a’n i osilgan edi. M ajididdin oqarib ketdi, 
uning o ‘siq qoshlari asabiy chimirildi. Navoiy gapir-
219

---

ganda, u Badiuzzamonga zimdan ko‘z yugurtirib, 
shahzodaning yuzida shoirning fikrini m a’qullagan bir 
m a ’no sezgan edi, bu narsa uning tilini kesdi. Oradagi 
og‘ir jimlikni Valibek buzdi. U barcha beklar va askar 
boshliqlari ichida vazifasiga sadoqatli, sodda ko‘ngilli- 
gi bilan ayrilib turardi. U o ‘z yigitlariga yaxshi qarar, 
ham isha ular bilan birga yashar, bir qozondan ovqat- 
lanar edi. Badjahl, to ‘g‘ri so‘z Valibek, odati b o ‘yicha, 
keskin va kuchanib gapirdi:
— 
Otalarimiz to ‘g‘ri so‘zga jonlarini bag‘ishlar 
ekanlar. Ne sababdandir, zam onamizda qadimning bu 
xo‘b odatiga oz rioya qilurlar. Shuning singari, yigit- 
larimiz ham qadimning shonli bahodirlaridan nam una 
olm oqqa intilmaydilar. M ening nazarimda, Alisher 
janoblari garchi arbobi jang'dan b o ‘lmasalar ham, bu 
tom onni yaxshi mulohaza qilurlar — yigitlardan yigit- 
lik talab eturlar. Alisher janoblarining tadbirlari orqasi- 
da yigitlar hech nim adan muhtojlik sezmaydilar. 
Shuning uchun bu to ‘g‘rida bo ‘lgan mubohasalarning 
asli sababiga, to ‘g‘risi, fahmim yetmay qoldi.
Valibekdan keyin vazir X o‘ja Afzal so‘zlab, Maji- 
diddinni uzib-uzib oldi. Parvonachi endi tilyog‘lama- 
likka ko‘chdi. U qo ‘lini ko‘ksiga qo ‘yib, Alisher 
Navoiyning bu sohadagi g ‘ayrat va him m ati yana ham 
samaraliroq bo ‘lmog‘ini orzu qilganligi haqida gapirdi.
Yangi tayinlangan eshik og‘asi Boboali podshoh- 
ning kelayotganini ishorat etgach, ham m a o ‘rnidan 
turdi. Husayn Boyqaro dadil va m ag‘rur yurib kirib, 
to ‘rdagi qalin zarbof to ‘shaklarga o ‘tirdi. Uning 
orqasidan bir necha beklari va xos yigitlari bilan o ‘n 
ikki yashar shahzoda — suyukli o ‘g‘il M uzaffar Mirzo 
lalayibgina kirdi-da, otasining so‘l yog‘ida o ‘tirdi. Shu 
asnoda diqqat bilan qaragan kishi Badiuzzamonning 
yuzida allaqanday hisning ko‘lkasi bir zumgina jil- 
valanganini seza olar edi. Husayn Boyqaro — shi- 
rakayf. Beklarga odatdagicha iltifot etdi. Ammo Ali­
sher Navoiy bilan muomalasi iliq, samimiy b o ‘ldi.
H a rb iy kishilar.
220

---

Shoiming rasmiy vazifalari haqidagina emas, xususiy 
ishlari to ‘g‘risida ham so‘zlashdi. M ajididdin bilan 
Amir M o‘g ‘ulning ko‘zlari m a’nodor uchrashishdi. 
Nizomulmulk donishm andlarcha bir tu r va savlat bi­
lan yo‘talib qo ‘ydi. Navoiyga ko‘rsatilgan iltifot b a’zi 
beklarga ham podshohning bir ko‘p muqarriblari'gada 
yoqinqiramagan edi. Saroy ahlining, mansabdorlar- 
ning ruhini chuqur sinagan Navoiy ancha siqildi.
Husayn Boyqaro nabirasi M o‘min M irzoni tizzasi- 
ga oldi. Peshonasidan yengilgina o ‘pdi. Bolaning 
m o ‘’jaz kumush yoyini, belida kamarga taqilgan o ‘yin- 
choq xanjarchasini tom osha qildi, uni so‘zga solishga 
tirishdi. Bola yana otasi Badiuzzamon oldiga kelib, 
aqlli ko‘zlarini majlisga jovdiratib, jim o ‘tirdi.
Husayn Boyqaro M uham m ad Said Pahlavondan 
kelajakdagi katta kurashlarga tayyorlik to ‘g‘risida 
so‘radi. Chet o ‘lkalardan keluvchi pahlavonlar oldida 
yuzi shuvit b o ‘lmaslik uchun H irot zo‘rlarini hozirdan 
boshlab m ashq qildirish kerakligini ta ’kidladi. Mast 
qilingan fil bilan kurashgan M olon pahlavonning ajo- 
yib quw atini majlisdagilarga shavq bilan ta ’riflab 
berdi. Keyin H irotga kelayotgan misrlik m ashhur 
kimyogami qanday kutib olish kerakligi haqida ba’zi 
kishilarga kengash berdi, misdan oltin yasamoq mum- 
kinligiga ishonganini, kimyogar olimning sirli tajri- 
balarini o ‘zi m ushohada qilajagini so‘zladi. Bu mavzu 
ustida odamlar bir-birlari bilan qiziqib muzokara 
qildilar. Nihoyat, Husayn Boyqaro o ‘z kutubxonasi- 
ning boshlig‘ini — dorug‘ayi icutubxonai hum oyunni 
talab qilib, yangi kitoblarni keltirishni buyurdi. 
Kutubxona boshlig‘i Darveshali dasta-dasta kitoblarni 
qo ‘ltiqlab keltirib, uning yoniga taxladi. Husayn 
Boyqaro kunduzi bir marta ko‘zdan kechirgan kitob­
larni bir-bir olib, majlisdagilarga uzatdi. Turli qalinlik- 
da, bir-biridan go‘zal, nafis kitoblarda m ashhaddan 
kelgan m ashhur xattot Sultonali, rassom Behzod, 
muqova ustasi — mavlono Sheralining m o ‘’jizali
1 P o d shohga y aqin o d a m la r, uning ham su h b atlari.
221

---

san ’ati ajoyib, porloq, juda nodir ravishda tajassum- 
langan edi. Oltin va kumush m o‘l ishlatilgan bu kitob- 
lam ing har bir sahifasi har qancha oltinga arzir edi. 
Bular uch m o‘’jiza — muqovachi, rassom va xattot 
san’atining m o ‘’jizalaridan birikkan ajoyib, nodir ijod 
asarlari edi. G o ‘zal kitoblam i ko‘p ko‘rgan va o ‘zi 
ham qim m atbaho asarlar xazinasiga ega b o ‘lgan 
Navoiy bu mukammal san’at qarshisida hayratda 
qoldi. 0 ‘zi tarbiya qilgan san’atkorlarning bu daraja 
m ahorat kasb etganiga yig‘lagunday ichdan suyundi. 
H atto ingichka san’atlarga qiziqsinmagan, ularga chi- 
royli, lekin keraksiz bezak, deb qaragan b a’zi jang 
arboblari ham chuqur qiziqsinish bilan tomosha 
qildilar. M ayin sahifalami dag‘al barmoqlari bilan 
ju d a avaylab varaqladilar. H am m a Behzod va 
Sultonalining hayoti va shaxsiyatlari bilan qiziqa bosh- 
ladi. M uzaffar Mirzoning beklari va o'ktam yigitlari 
bilan birga kelib, hali kabutarxona oldida podshohga 
ilk m arta ko ‘rinish bergan T o ‘g‘onbek hozir ulug‘lar 
qatorida majlisda chordona qurgan edi. U ham bir 
kitobga uzoqdan ko‘z tashlab, gapirib qo‘ydi: «Qo‘ling 
dard ko'rm agur, obdon g‘alati ish yasabdi!»
Kitoblar ko‘rikdan o ‘tgach, Husayn Boyqaro ahli 
majlisni ziyofatga taklif etdi.
Bog‘ o ‘rtasida, yozlik o ‘ltirishlar u ch u n xos 
b o ‘lgan, atrofi ochiq ko‘shkda katta ziyofat boshlandi. 
Taomlari, sharoblari, cholg‘uchilari, hofizlari, raqqos- 
lari va suron-hangomalari bilan bu bazm odatdagidan 
ko ‘p farq qilar edi. M ana, she’r aytuv boshlandi. Shoir 
q o ‘lga qadahni olib, majlis o ‘rtasida shu onda yangi 
narsa to ‘qishi kerak. Ilhom ining kuchiga yarasha 
taqdirlanadi. Yo dahshatli sukutdan o ‘tira qoladi yoki 
olqishlarga sazovor b o ‘lib, ko‘ksi qabaradi. M ana, kut- 
magan vaqtda, M uham m ad Said o ‘rnidan turishga 
majbur. U xiyla mast. Uning gavdasi oldida har qan- 
day dovyigit, azamat eman og‘ochining yonida o ‘sgan 
kichkina daraxtday, ko‘rimsiz bo ‘lib qolardi. Hovzi 
M ohiyonning katta m aydonida yetti iqlim ning 
pahlavonlari bilan kurash tushib, orqasi yerga tegma-
222

---

gan va ajoyib iste’dodli bu odam bir on qizarib, tarad- 
dudlandi-da, alanga bilan to ‘lgandek yongan qadahni 
qudratli qo‘lida baland ko‘tarib, podshoh tom onga 
qaradi va jimlikda ovozi kuchli gurulladi: