Asr oshgan asarlar
Yüklə 7,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O ‘n to ‘qqizinchi bob
I Bog‘i Zog‘onning zarhal xonalaridan birida T o‘- g‘onbek suvsar p o ‘stinga o ‘ralib, yosh shahzodasi Muzaffar M irzo bilan nonushta qilib o ‘tirardi. Shah- zodaga yaqinligi orqasida uning obro‘si kun sayin oshardi. Husayn Boyqaro unga beklaridek iltifot ko‘r- satardi. Endi davlatda eng katta mansabdorlar u bilan hisoblashmoqqa majburlar. T o ‘g‘onbek shahzodadan suyurg‘ol' tariqida katta yerlar oigan. H irotning dong- dor davlatmand oilalaridan Abulziyoning go‘zal qiziga uylangan. Uning eshigida qo‘sha-qo‘sha navkarlar, uy ichida o ‘nlab ch o ‘rilar xizmat qiladi. U M uzaffar Mir zo ismidan har xiyonatga bosh urib, har jinoyatni oqlaydi. T o ‘g‘onbek shahzoda xizmatida b o lg a n ‘X o n la r to m o n id a n sovg‘a q ilin ad ig an yer. 259 nasldor, obro‘li beklami, mulozimlarni chetlatib, tun- kun shahzodaga chegarasiz hokimiyatga intilgan quv, m ug‘ombir ruhining ehtiroslarini talqin etadi. Fikrlari- ni, rejalarini sodda so‘zlar, sodda, yorqin misollar bilan, bola anglaydigan ravishda, yaqqol ko‘rsata bil- ganidan M uzaffar Mirzo uni qiziqib tinglardi. Har ishda m akr va firibgarlikning kuchiga ishongan Xa- dichabegim To‘g‘onbek bilan birinchi uchrashish- dayoq o ‘z o ‘g‘lining kelajagi uchun uning katta foyda yetkazishini um id qilgan edi. Anvoyi halvolar, quritilgan mevalar, tustovuq, kak- lik kaboblari, qaym oqlar to ‘la dasturxon ustida T o ‘g‘onbek aql o'rgatishni davom ettirdi. U Badiuz- zamon, Faridun Husayn, Abdulmuhsin M irzo, Mu ham m ad Husayn Mirzo, Abu M a’sum Mirzo va hoka- zo shahzodalaming — M uzaffaming o ‘gay aka-ukala- rining yashirin niyatlari, orttirayotgan xususiy xazi- nalari to ‘g‘risida so‘zladi. Podshohning suyukli o ‘g‘li b o ‘lganidan, Muzaffar Mirzo har jihatdan ulardan ustunlikka tirishmog‘i kerakligini uqtirdi. Nihoyat, aka-ukalarining har bir siridan ogohlanib turishi uchun ular ichiga josuslar tayinlashni taklif etdi. Bu fikr Muzaffar Mirzoga moydek yoqib tushdi. Bola sirli ishlarni sevardi. Q o‘lidagi chiroyli m o ‘’jaz oltin qadahni kattalardek g‘urur va zavq bilan sipqorib, mastlikdan suzuk ko‘zlarini T o‘g ‘onbekka tikdi-da, bachkana kerilish bilan dedi: «Men siz bilan birga shunday ishlarni orzu qilamenki, T o‘g‘onbek janoblari, u ishlar dunyoda hech bir tojdorga muyas- sar b o ‘lmagandir...» — Balli, shahzodam ,— dedi T o ‘g‘onbek m ug‘om- birlarcha iljayib, — ulug‘ niyatlar sari g‘ayrat kamari- ni m ahkam roq bog‘lang. U lar josus tayinlash masalasiga yana qaytishdi. Bu «nozik ish»ni tashkil etm oqni T o ‘g‘onbek o ‘z zim- masiga oldi. Xizmatchi dasturxonni yig‘ishtirgandan so‘ng shah- zodaning yigitlaridan biri kirdi. Bu qo ‘shiqchi, o ‘yin- chi, askiyachi, yarim shoir, yarim jangchi edi. Ziyofat 260 va bazmlarga doir yum ushlam i aksar vaqt u bajarardi. Yigit bu kungi umumiy ziyofat uchun kimlar chaqiri- lishi va nimalar hozirlanishi to ‘g‘risida so‘radi. T o‘- g‘onbek m ehm onlarni, cholg‘uchi va o ‘yinchilarni, ovqat va ichkiliklami birpasda sanab berdi. Yigit q o ‘zg‘ola turib, yana o'tirdi, olifta m o ‘ylabini silab, kulimsirab, dedi: — Bu kecha Xadichabeqimning saroylarida ajab voqea ro ‘y beribdi, eshitdilarmi? — Qanday? — T o ‘g‘onbek bilan shahzoda ayni vaqtda so‘rashdi. — Bir kanizak, — davom etdi so‘zida yigit, — tun yarmida qochibdi, bir quiñi xanjar bilan g‘oyat qattiq yaralabdi. — Zabardast ekan-da! X o‘sh, tutibdilarmi? — so‘radi M uzaffar Mirzo. — Tutibdilar. — H ozir qayerda? — Ola qo‘rg‘onda‘ — javob berdi yigit. — Ismini bildingizmi? — so‘radi peshonasini qa- shib T o ‘g‘onbek. — G ‘olibo, Dildor, dedilar... MuzafFar Mirzo qo‘lini siltab, voqeaga ahamiyat bermaganini bildirdi-da, m uallim dan imlo-insho2 darsi olm oq uchun qo‘shni xonalardan biriga chiqib ketdi. T o ‘g ‘onbek yigitni yumushga jo ‘natib, tanho o ‘yladi. So‘roqda bir chog‘lar. Yodgor Mirzo tartibsizligi za- m onida, qizning T o‘g‘onbek tom onidan olib qochil- gani tahqiqlansa, gap chuvalashi mumkinligini mulo- haza qildi — ko‘ngli g‘ash bo ‘ldi. Aksiga, M ajididdin ham H irotda emas. Qizning izini tezroq o ‘chirib, xavf- sizlanishga qaror qildi. Kunduzi serbar bo ‘rkni mah- kam bostirib kiyib, tashqariga yugurdi. Otni minib, orqasidan uch suvori navkarni ergashtirib, Ixtiyoriddin qal’asi tom on qattiq yeldi. Qorovulxona oldida otdan tushgan ham on yoniga Zayniddin keldi. 1 Ixtiy o rid d in q a l’asidan O la q o ‘rg‘o n d eb h a m yuritganlar. : Y ozuv darsi. 261 — Bu yerlarda nim a qilib yuribsiz, mullo? — kekkayib, til uchida so‘radi T o ‘g‘onbek. — Bugun bir aqrabomiz jahannam ga tushibdi, — javob berdi Zayniddin soxta tavoze bilan. — 0 ‘ylay- m enki, bek janoblarining ham boshida shunga o‘xshash bir dag‘dag‘a bordir. T o ‘g‘onbek bu so‘zlardagi kinoyani tushundi, lekin o ‘zini bilmaslikka soldi. — U nday to'qim achilikka berilm ang, mirzo yigit!— dedi-da, otni navkarlarga tutqazib, g ‘izillab qorovulxonaga kirdi. Zayniddin uzoq cho‘zilgan bir o ‘ltirishdan tong qorong‘isida chiqib, tanish bir sipohidan voqeani eshitgan edi. «Yana Arslonqulning go'zali bo ‘lmasin», degan bir shubha bilan bu yerga yugurdi. Shubhasi haqiqat b o ‘lib chiqdi. Qizdan dastlabki so‘roqni Erali jallodning o ‘g‘li Pirmat Kalla so‘raganini, qiz hech kimning ismini aytmasdan, o ‘zini shoyon hayrat bir jasurlik bilan tutganini eshitdi. Zayniddin sovuqdan qaltirasa ham , T o ‘g ‘onbek- ning chiqishini kutdi. Chunki uning xuddi shu voqea m unosabati bilan kelganligiga shak qilmasdi. K o‘p o ‘tm asdan, g‘olibona yurish bilan T o‘g‘onbek ichkari- dan chiqdi. Zayniddinga istehzo aralash kulib ham q o ‘ydi. Zayniddin ichida o ‘yladi: «Ha, it, haqiqatni bulg‘am oqchi b o ‘lding! Yo‘q, shoir to 'g 'ri aytgan: «Daryo palid menashavad az dahani sak»1. Keyin T o ‘g‘onbekka yaqinlashdi. — Tungi voqeaning oqibati ne b o ‘lur ekan, bek? — so‘radi Zayniddin qiziqqan chet odamday. — M en qaydan bilay? 0 ‘zga dardim yo‘qmi? — teskari qarab, to ‘ng javob berdi T o ‘g‘onbek. Zayniddin keskin burilib, madrasaga yugurdi. Hujrada Sultonm urod bilan Arslonqul nim a to ‘g‘- risidadir qizg‘in gaplashmoqda edilar. — Kel, d o ‘stim, mushkul masalada bizga yo‘l ko‘r- sat, — suyunib yonidan joy ko ‘rsatdi Sultonmurod. 'M a ’ n o s i: « Itn in g o g 'z i tek k an bilan daryo suvi iflos bo 'lm ay d i» . 262 — Qanday masala? — Axir, Dildom i qutqarm oq kerak! — javob berdi Sultonmurod. — T o‘g‘ri, juda ildam qutqarm oq kerak. Faqat, bilasizmi, qayerdan? — Qayerdan emas, qanday qilib, deng!.. — qalpo- g‘ini ko'tarib umidvor k o ‘zlari bilan Zayniddinga ti- kilib dedi Arslonqul. — Nima? G 'olibo, g‘aflatda ekansizlar. Qiz bir zin- dondan ikkinchi zindonga tushdi! Arslonqul bilan Sultonm urodning nafaslari ichiga tushib, ko‘zlarini olaytirishdi... Zayniddin butun voqeani aytib berdi. H ujrani chuqur jimjitlik bosdi. Arslonqulning ko'zlaridan tom- chilar yumaladi. Sultonm urod to ‘satdan qo‘zg‘oldi. — Filhaqiqat, bu qiz olam nodirasi ekan! — butun gavdasini qamragan hayajon bilan gapirdi u. — Birodarlar, har qaysimiz bir vazifaga bel bo g‘laylik. D ildorning jonini o ‘z jonim izday saqlaymiz. Zaynid din, sen T o ‘g‘onbekning kirdikoridan durust xabarlar topm oqqa harakat et! Arslonqul, siz q o ‘rg‘on tevaragi- dan uzoqlashmang, lekin, g‘oyat hushyor bo ‘ling! M en... men ne qilay? Afsuski, vazir X o‘ja Afzal janoblari kecha Marvga jo ‘nagan edilar. X o‘b, m en insofli beklardan, H iro tn in g e ’tiborli zo tlaridan ko‘m ak so‘raymen... Sultonmurodga hech kim e’tiroz qilmadi. Oq- shom, agar tinchlik bo ‘lsa, Zayniddinning uyida uchrashm oqqa til biriktirib, hujrani tark etishdi. Arslonqul dev qadam lar bilan yurib, Q al’ai Ixti- yoriddinga keldi. Ustma-ust yuksalgan tog‘ c h o ‘qqilari kabi baland, m uazzam qal’a... Baland kungurali, qalin, m etin devorlari, azam at qulalari1, tuproq qo‘rg‘onlari bilan samoga yuksalgan qahrli, og‘ir inshoot... Zindon bu yerda edi. Arslonqul qal’a bilan uning shimolida b o ‘lgan ot bozori maydoni o ‘rtasida g‘amgin qatnab turdi. U ning peshonasi ternir cham bar 1 C h o 'q q ila ri (m u h .). 263 kiyganday og‘ir edi. Uning ko‘zida q o ‘rqinch manza- ralar jonlandi. Bu yerda jallod boltasi ostida kallasi ch o ‘rt kesilgan, qo‘llari qirqilgan yoki dorga osilib, bir nafas tipirchilab, alifday cho‘zilgan odam lam i ko‘p m arta ko‘rgan edi. Yuragini dahshat qopladi. «Bordi- yu, D ildom i olib chiqib ossalar yoki bo ‘yniga tig‘ qo ‘yish uchun chuqur oldiga yotqizsalar — u nima qiladi? Xotinlardek chapak chalib yig‘lasinmi? Quruq q o ‘l bilan jallodlarga hujumdan nim a foyda chiqa- di?» — o ‘yladi ichida. Keyin bir on ikkilanmasdan, uyga chopdi. Xolasi bozorga ketgan ekan. Hovlida tanho, g‘ivir- lab yurgan cholning orqasidan borib, yelkasini astagi- na qoqdi. — Pochcha, bir qilich to ‘g‘risida gapirardingiz, k o ‘rsating menga. — A, qilich? H irotni yov bosmoqchimi? — o ‘siq qoshlari orasiga ko‘milgan ko‘zlarini katta ochib, so‘radi chol. — Y o‘q, tinchlik... Ammo zarur, — shoshirdi Ars- lonqul. Chol xona ichiga kirib, katta sandiqni ko ‘rsatdi. Kalidni topmagach, yigit sandiqning halqasidan ush- lab, kuch bilan tortib, ochdi. H ar xil kiyim-kechaklar ostidan qilichni oldi-da, qinidan sug‘urib, diqqat bilan qaradi. — Ey, bo‘tam , nimasiga qaraysen! — dedi chol. — Isfihon po ‘lati... O tam rahm atlik Amir Tem um ing bahodirlaridan edi. Bu tig‘ qancha-qancha mamlakat- lam i ko ‘rgan, qancha xalqlaming boshida o ‘ynagan... H indiston, D ashti Qipchoq, Arab, Eron, Qofqoz va Diyori R um ...1 — yana ko‘p iqlim lam i k o ‘rgan bu tig‘. Sohibqiron Tem um ing zamonida yashagan bo ‘lsam edi, umrim kulolchilik bilan o ‘tarmidi? Xitoyning bir viloyatiga hokim b o ‘larmidim?.. Vo darig1! — Yaxshi qilich! — salmoqlab, tig‘ni yana qiniga tiqdi Arslonqul ham uzun choponi ichidan taqib oldi. 1 K ichik Osiyo, A n a to 'li. 264 So‘ngra lattaga o ‘ralgan bir pichoqni baland tokchadan olib, etigining q o ‘njiga suqib qo‘ydi. — H a, Y a’juj-M a’jujga qarshi otlanyapsanm i? Belda qilich, qo‘njda pichoq? Ammo tig'ni, b o 'tam , haq yo‘lga is Wat, nohaq qon to ‘kma! — Arslonqulning yo‘lini to ‘sib gapirdi chol. — Pochcha, H usayn Boyqaro zam onida yom onlar ko‘paygan. Bu qilich balki butun umrida birinchi m arta zumlga qarshi ishlatilar! C hol o ‘ylanib: «So‘zlaring badaxshon toshidek toza va asil, bo ‘tam , xalqqa jabr b o ‘ladigan ishdan hazar qil!», — dedi. Arslonqul ko‘chaga chiqib, boshini qashib o ‘yladi- da, b a ’zi do ‘st-yorlariga yo‘liqm oq uchun Injil yoqasi- ga, jangu jadaldan zavqlanadigan olov yigitlardan, o ‘rtoqlaridan bir guruhini ko ‘makka chaqirgani jo ‘na- di. X ufton vaqtida Arslonqul Zayniddinning eshigini tiqirlatdi. Q orong‘ida bir ayol eshikni ochib, darichasi- dan sham nuri sizg‘ib turgan bir xonaga kirishni taklif etdi. X ona ichida hech kim yo‘q edi. G ilam ustida qalam donlar, qalamlar, har xil shakldagi siyohdonlar, bitilgan va bitilm agan juz-juz qog‘ozlar yotar, qoziqda tanbur va g‘ijjak osig‘liq... Arslonqul bir chekkaga o'tirdi, qalpog'inini yoniga qo ‘yib, ko‘zlarini yumib, horg‘in, g‘amli o ‘yladi. «Bu bechoralam i ishdan qo‘ydim , kitobdan ayirdim. Biri Rum m am lakatidan kelgan Chalabiy degan katta olim ni yenggan donish- m and b o ‘lsa, biri katta bitikchi... M en kabi begona, savodsiz odamga shunchalik mehribonlik qiladilar. Bunday oq ko‘ngil, haqparast odam lar bo‘lm aganda edi, dunyo ham isha qorong‘ilik ostida qolgan b o ‘lar edi. U lar tashvishda, m en bu yerda o ‘tirayin!” — o ‘yladi ichida A rslonqul ham zindon to m o n ga jo ‘nam oqchi bo‘ldi. Biroq, shu asnoda hovlida gurung eshitildi. Arslonqul irg‘ib turib, ikki do‘stni qarshiladi. — X o ‘sh, kun b o ‘yi nim alar bildingiz? — charchoq holda o ‘tirarkan, Arslonqulning chopon ichidagi qili- chini sezib, taajjub bilan so'radi Sultonmurod. 265 — H ech nim a bilmadim. Tishdan qarasang, tinch- likka o ‘xshaydi. — T o ‘g ‘ri, hozircha osoyishtalik... Endi nim a qil- m oqni m a’qul topursiz?— yozuv ashyolarini yig‘ish- tirib, so‘radi Zayniddin. — Bu kecha qilmoqchi bo ‘lgan andak yumushimiz bor, agar sizlar maqbul topsangizlar. — So‘zlang, kengashurm iz, — qiziqib dedi Sultonm urod. — T unda zindonga hujum yasasak, — jiddiy gapir- di Arslonqul. — Posbonlarni, jallodlam i kesib, gunoh- siz tutqunni ozod qilsak... — Yaxshi jasorat, ammo kuch qani? Oson ish emas, axir, — dedi sabrsizlanib Zayniddin. — M endan boshqa besh azamat bor, — javob berdi Arslonqul. — Bari — jang-jadaldan zavqlanadigan olov yigitlar. U lar H irotda orttirgan yaxshi o ‘rtoqlarimdan. H ozir zindon tevaragida aylanib yuribdilar. Ijozat bersangiz, fursat poylab, bir qirg‘in solamiz. Biz bu xususda o ‘zaro yaktak, yakdilmiz. Zayniddin va Sultonmurod sukut etib, bir-birlariga uzoq tikilishdi. — Bu m ardona harakatga qanday qaraysen? — so‘radi, nihoyat, Sultonmurod. — M en, rostini aytayin: Arslonqul va uning d o ‘stlarid an bunday bahodirlik kutm agan edim. Jasoratlariga ofarin o ‘qimoq kerak. Ammo, garchi bu yo ‘lni qanchalik haqli topmayin, ziddiga so‘zlamoqqa majburmen. — Ne sababdan? Bajara olm og‘umizmi? — uning so‘zini kesdi Arslonqul. — M ushkul ish! — davom etdi so‘zida Zayniddin, chiroyli qoshlarini jiddiy chimirib. — Ulardan o ‘nlab kishi qirilur, balki silardan har bir kishi tirik qolmas. Natija? Balki — hech! Arslonqul azamat gavdasini egib, og‘ir sukutga botdi. — M enim cha, inim , — Arslonqulga murojaat etdi Sultonm urod, — bu qaroringizni oxirgi navbatda, 266 ya’ni tamom ilojsiz qolgan bir paytda tadbiq etm og‘i- miz kerak. U vaqt bunday yigitlik ajoyib bir m a ’noga ega bo ‘lur. Ammo hozircha luzumi yo‘q. C hunki biz b a’zi ulug‘ m ansabdorlar bilan so‘zlashdik. U lardan yaxshi va’dalar oldik. Ahvol qiyin b o ‘lsa ham , Dildor- ga beriladigan jazo orqaga surildi. Ishni eskitm oqqa yana harakat qüurmiz. — 0 ‘lim jazosi xavfi yo‘qmi? — titrak tovush bilan so‘radi Arslonqul. — Aytish qiyin. Chunki T o ‘g‘onbek kabi zolim yirtqich bor, — javob berdi Sultonmurod. — Dildor nim a jinoyat qilibdiki, o ‘lim jazosiga buyururlar! — qat’iy, ishonch bilan dedi Zayniddin. — Inshoollo, m am lakatda T o ‘g‘onbek kabilam i m as’uli- yatga tortuvchilar ham bor... — Ahvol shunday ekan, men Marvga — Alisher Navoiy qoshiga boram en, — qaddini rostlab gapirdi Arslonqul. — Butun yurak dardimni shoirga ocham en. Bu o ‘y hali xotirimga kelgan edi, lekin fursat yo'qligi- dan, ahvol tangligidan dog‘da edim. M odom iki, o ‘lim xavfi yo‘q, albatta, borurm en. — M ana bu fikringizga jonlar tasadduq, — qichqir- di Sultonmurod. — Z otan, bu xayol m enda ham bor edi. Lekin hali pishm agan edi. Alisher zulmga qarshi zamonning sheri, haq va adolatning tig'idir! Sultonm urod Z ayniddinning roziligini istadi. Uchovlari bu to ‘g‘rida qizg'in suhbatlashdi. Zayniddin ham bu fikmi m a’qul ko ‘rdi. Arslonqul, go‘yo yelka- sidan tog‘ ag‘darilganday, jonlanib ketdi. Xuddi hozir y o ‘lga tushm oqchiday, qalpog‘ini ham bostirib kiyib oldi. Lekin baq u w at, yugurik ot topish kerak edi. Arslonqul va Sultonm urodda siyqa tanga ham yo‘q; ular o ‘z pullarini biriktirib, folbinning og‘ziga urgan edilar. Nihoyat, Sultonm urod o ‘zida xususiy suratda dars oluvchi davlatm and bir shogirdidan ot tilam oqqa qaror qildi-da shoshib jo ‘nadi. Zayniddin Arslonqulni birga olib, uning o ‘rtoqlari bilan tanishm oq, kerak b o ‘lganda foydalanm oq niyatida Ixtiyoriddin qal’asiga ketdi. 267 Tongda shahar darvozalari ochilarkan, H irotdan ilk chiqqan kishi o ‘ynoq bedov otli. Arslonqul bo ‘ldi. Bechora oshiq rabotlarda oz qo‘ndi. Devday yugur- gan, qurbon qidirgan qonli yirtqichday uvullagan sahro bo‘ronlarida, tunlarda ham tanho yo‘l bosdi. Rabotlarga qo‘narkan, yo‘lga chiqish oldida xolasidan oigan bir necha tangani otning yem-xashagiga xaijlab, o ‘zi och o ‘tirdi. Rabotlarda dam oigan yo‘lchilarning hangomasi uning qulog‘iga kirmas, ham m a vaqt yura- gi hovliqardi: «Balki hozir Dildom i osayotgandirlar, yo bo ‘lmasa uni qiynamoqdadirlar, yo b o ‘lmasa, aza- m at sheriklari zindonga bosqin yasashga majbur b o ‘lib, bad qirildimi?» Vahim xayollar yigitni, qora girdob kabi, tungi sahroning dahshati kabi o ‘rab olardi. T o ‘rtinchi kun oqshom uzoqdan M arvning qo‘r- g ‘onlari ko ‘zga chalindi. Arslonqulni, nechundir, umidsizlik, jasoratsizlik egallab oldi. Yuragi qattiq urdi. Dalaga keng yoyilgan qarorgoh chodirlariga yet- gach, bu kayfiyat yana kuchaydi. U b o ‘shashib otdan tushdi. Zaryoqa to ‘nli, qimmatbaho kamarli, suvsar bo'rkli mag‘rur mansabdorlar, qilichlarini osiltirib, o ‘q-yoylarini yelkadan o ‘tkazib, piyoda, otliq kezgan qahrli sipohilar bilan qaynagan m uhit va ulug‘ shoir bilan uchrashish zaruriyati uni dovdiratdi. Unga ras- miy chopar kabi qaragan navkarlarning к о ‘magi bilan Alisherning chodiriga keldi. Kirish oldida bir daqiqa ikkilanib, xo‘rsinib oldi. Doimiy yashash uchun qishbop etilib qurilgan katta, baland, qalin chodir- ning to ‘rida, qandillarda yongan shamning nurida engashib yozuv yozgan shoirga qo‘l qovushtirib salom berdi. Alisher boshini ko ‘tarib, diqqat bilan yigitga tikildi. — Kel, inim, esonmisen? — qalamni qo ‘yib, qo ‘li- ni cho‘zdi shoir. Arslonqul ehtirom bilan uning qo ‘lini qisdi. Shoir k o ‘rsatgan joydan ko‘ra quyiroqqa tiz ch o ‘kdi. Na- voiy o ‘z yaqinlariga qilgan iltifot bilan gapira bosh- ladi; 268 — Bu tom onlarda ne qilib yuribsen? H irotdan qachon chiqqan eding? So‘yla, bizning Injil labidagi ishlarimiz ilgari borm oqdam i? Arslonqul dadillandi. Navoiyning binolaridagi ish- lar to ‘g‘risida tafsilli so‘zladi. M irak N aqqoshdan chizi shikoyat ham qilib qo ‘ydi. Navoiy zavqlanib kuldi, yiltiragan keng peshonasini ingichka barmoqlari bilan siladi, yana so‘zlashga qistadi. Savollar berdi. Arslonqulning sof yuragini, to ‘g‘riligini, sodda xalq donoligini, tabiiy aqlini ifodalovchi do ‘lvor so ‘zlarini k o ‘proq eshitgusi keldi. Arslonqul o ‘z maqsadini tezroq bayon qilishga oshiqardi. N ihoyat, o ‘z dar- dining ifodasiga yo‘l ochdi: — Taqsir, m en M irak Naqqosh bilan Injil b o ‘yida g‘ijillashib ishlmoqni orzu qilardim, lekin boshimga bir falokat tushib, ostonangizga bosh urib keldim. — Ne falokat? — darrov qiziqdi Navoiy. Arslonqul qudratli gavdasini bir oz egdi. Yuzidagi dard, tovushidagi hayajon bilan butun voqeani — boshdan-oxirigacha aytib berdi. H ech nim ani, hatto folbin voqeasini ham yashirmadi. Oxirda: «Um idim yolg‘iz sizda. Elga ko ‘rsatgan marham atingizni bu bechoradan ayamagaysiz», dedi-da, S ultonm urod yozib bergan xatni qo ‘ynidan olib, shoirga uzatdi. Navoiy uni shamga tutib o ‘qidi, olimning ahvolini so‘radi. Sultonm urod bilan uning o ‘rtasidagi samimi- yatni eshitib, xursand bo ‘ldi. Keyin D ildor bilan yigit- ning ilk sevishgan zam onlari, qishloqlari va turmush- lariga doir bir ko ‘p narsalarni bilishga qiziqsindi. Arslonqul, endi o ‘z qadrdonlari bilan suhbatlashgan- day, tortinm asdan so‘zlashdi. Navoiy ishqda vafo va sadoqat, tozalik to ‘g‘risida chiroyli, m a’nodor so‘zlar aytdi. Arslonqul uni ichki bir huzur bilan tinglab, har bir so‘zini fikrga jo qilishga tirishdi. Navoiy so‘zni bitirgach, Arslonqul uning og‘zidan umidbaxsh so‘z eshitmoq orzusi bilan yonib: — Taqsir, zindonda yotgan u baxti qaroga najot yo‘li bormi? Yoinki... — so‘zni oxiriga yetkazolmay, sukut qilib, yerga qaradi Arslonqul. 269 — Sabr et, yigit, — javob berdi Navoiy jiddiy, — agar mamlakatda jabr-zulm benihoyat avj olmasa edi, ishqingiz qaro kiymas edi. Oila qo‘ynidan qizni o ‘g‘irlab, cho‘ri qilmoqqa kimning haddi b o ‘lur edi?! Modomiki, bizni yo‘qlab kelibsen, dardingga davo topmoqqa urinurmiz. Balki podshohga arz eturmiz. Chunki yor dilnavozing o ‘z jasoratida bir nim a ortiq- cha ish qilibdi. Zotan, bu yomon emas. Ishqda fido- korlik ulug‘ fazilat, yoringning qilmishi ishq, vijdon va aql oldida g‘oyat maqbul, shoyon taajjub ishdir. U T o ‘g‘onbek kabi qora maxluqlaming irodasiga sof, hur vijdonlar aslo itoat etmasliklarini g‘oyat go‘zal isbot etibdi. Ammo qonunan oqlamoq uchun bir oz o ‘yla- m oq kerak. Arslonqul suyunib, hayajon bilan o ‘rnidan turdi, tashqari chiqmoqqa ijozat tiladi. — Xo‘b, istirohat qil, senga ovqat bersinlar! Yigit qorong‘ida otlar orasida turtinib, o ‘z jiyroni- n i topdi. Silab-siypab xashakka q o‘ydi. Keyin har yerda gulxan yoqib, to ‘p-to‘p o ‘tirgan navkarlarning tungi hangomalariga aralashib ketdi. U lar bilan birga katta ishtaha bilan shovla, et yedi. Suyaklami baquv- vat tishlari bilan obdon mujidi. Vaqt alla-palla bo ‘lib, qarorgohda shovqin-suron tinganda, navkarlarning chodiriga kirib, choponiga o ‘raldi-da, uxladi. Ertalab, nonushtadan keyin uzoq vaqt ot bilan ovora bo‘ldi — sug‘ordi, m o ‘l xashak soldi, qashlab supurdi. Choshgoh pallada uni Navoiy chaqirayot- ganini bildirdilar. Qadamlarini unda-m unda tashlab, ichki hayajon bilan chodirga kirdi. Navoiy xuddi kechagi joyida, ko ‘kim tir shohi choponga o ‘ralib o 'tirar edi. Yonida g‘ijjak va tanbur turardi. — M uroding hosil b o ‘ldi, yigit! — quvonch bilan xabar berdi Navoiy.— M ana bu farm onni shamolday tez eltib, qal’a begiga topshirursen. Asirá yoringga tez qovush. Bizdan ham salom ayt!— keyingi so‘zlam i shoir ko‘zlarida toshgan samimiy tabassum bilan so‘zladi. 270 Arslonqul xatni jud a ehtiyot bilan q o ‘yniga joyladi. K o‘zlariga yosh to ‘lib, suyunchidan titrab, samimiy, sodda so‘zlar bilan shoirga m innatdorchilik bildirdi. — Biz o‘z vazifamizni bajardik. Sizning quvonch- laringiz men uchun ulug‘ mukofotdir, — dedi Navoiy yigitni kuzatib. Arslonqul otga yugurdi. Epchillik bilan egar-jab- duqni to ‘g‘riladi. M inish oldida, yo'lda otni boqish uchun yem to ‘g‘risida tashvishlandi. Pul oz qolgan. Navkarlar, otboqarlarga «otang yaxshi, onang yaxshi» qilib, bitta qopchaga arpa solib oldi-da, jiyronni dingillatib, shaxdam jo ‘nab qoldi. n Arslonqul H irotdan chiqqandan keyin Sultonmu- rod va Zayniddin yana ko‘proq m as’uliyat sezib, tashvishlari ortdi. Tun-kun quloqlari tikkaygan, ko‘n- gillari g ‘ash bo ‘ldi. Arslonqulning sheriklari tun-kun zindon tevaragida, juvozkashning otiday, aylanib yur- dilar. Amaldorlaming so‘ziga, va’dasiga qattiq ishonib b o ‘lmas edi. U chinchi kundan boshlab hayajon va tahlika kuchaydi. H irotda har xil mish-mishlar tar- qaldi: «Qochqin ch o ‘rini og‘zidanmi, yo boshqa joyi- dan dam qo‘yib shishirar emishlar! Dorga osib, terisi- ni shilar emishlar! Yotqizib, qoq belidan g ‘o ‘laday arralarmishlar!» — bir-biridan vahim qiynoqlar to ‘g‘ri- sida so‘zlaydilar. Bularga sovuqqonlik bilan qaram oq jinoyat bo‘lar edi. Chunki bu mish-mishlar orasida T o ‘g‘onbekning qonli, qora ko ‘lankasi ko ‘rinar edi. Zayniddin, T o ‘g‘onbek qoshiga borib, uni insofga chaqirishga do ‘stini qistadi. Sultonm urod bu taklifni eshitgusi ham kelmadi. — Q o ‘y, do‘stim, betini k o ‘rm oqqa toqatim yo‘q. Uning quloqlari, go ‘yo q o ‘rg‘oshin quyilganday, haqiqat so‘zlariga tam om kardir. — Bilamen, o ‘zim ham undan nafrat qilamen, — dedi Zayniddin. — Ne qilaylikki, zaruriyat... Unga m urojaat etmoqqa, hatto yalinmoqqa majburmiz. Sen unga bor, eski tanishlikni o‘rtaga sol. Xotirimdadirki, 271 bir vaqtlar seni hurm at qilar edi. Esingdami, nima derdi: «Sultonmurod podshohlardan ham afzal. Chun- ki olamning xazinasi uning boshiga jamlangan...» Shunday demasmidi? — U vaqtlarda rasvo, razil bir qochqin edi. Endi qara!— Sultonmurod ko‘zlarini ko‘kka m a’nodor tikdi. — Bilasenmi, Navoiyning yaxshi bir bayti bor, m a’nosi shunday: «Yomonlardan yaxshilik kutmoq hayvon shoxida gui unmagini orzu qilmoq bilan baro- bardir!» Zayniddin ortiq qistamadi. Hirotning yuqori doira- lariga yaqin bo ‘lgan b a ’zi tanishlari bilan uchrashm oq uchun ketdi. H ar yerda qo‘rqinchli mish-mishlar eshit- di. Yana Sultonm urod qoshiga keldi. — Xadichabegim Dildom ing harakatidan g‘oyat qahrlangan emish, — dedi u hafalanib. — Demakki, ish yom on, — rangi o ‘chib shivirladi Sultonmurod. — U ayolning yuziga toshgan bulut b o ‘ron va chaqmoqsiz o ‘tmaydi! Zayniddin boshi bilan tasdiqladi. Sultonmurod «uh» tortib, indam asdan bir yoqqa ildam jo ‘nadi. Shahaming shimolida, eski shahzodalardan qolgan chiroyli bir qasming eshigi oldida olim ni ikki navkar qarshiladi: — Xizmat? — To‘g ‘onbek janoblariga xabar beringiz, Sulton m urod uchrashm oqni orzu qilur. N avkarlam ing biri, yoqinqiramagandek, imirsi- lanib, ichkariga kirib ketdi-da, ko ‘p o ‘tm asdan, paydo b o ‘ldi, boshi bilan imladi. Sultonm urod katta bog‘ orqali o ‘tib, qator serhasham uylaming qay biriga kirishini bilmasdan, ancha ovora bo‘ldi: «Ey buzug‘ falak! Baxt ko ‘r b o ‘lmasa edi, shu eshakning boshiga q o ‘nurmidi?» — o ‘yladi ichida u. Keyin qulog‘iga halqa osgan bir qulning ko ‘rsatishi bilan qalin sarv- zorlar orasidagi yo‘lning boshida, m arm ar zinali, ayrim, katta xonaga kirdi. Bu uy qim m atbaho jihoz- larga juda boy edi, qalin ko ‘rpachalarda T o‘g‘onbek bilan mavlono Shahobiddin, yana kekkaygan bir 272 necha mansabdorlar o ‘tirardi. Aloiddin M ashhadiy yarim yumuq ko ‘zlariga qog‘ozni yaqin tutib, T o ‘g‘on- bekni kuldirish uchun yozgan hajvlarini o ‘qib turardi. Sultonmurodni T o ‘g‘onbek ochiq yuz bilan qabul qildi. Yangi m ehm onni ko ‘rib hurpaygan shoirning yana bir hajvini eshitib, gavdasini silkib qattiq kuldi. Keyin u o ‘zini go‘yo yurtning homiysi, hayotning har tom oni bilan qiziqqan, bilim don bir sarkarda kabi tutishga tirishib, madrasalar ahvolidan so‘z ochdi. Sultonmurod nozik kinoyaviy tabassum bilan b a’zi m a’lum otlar berdi-da, o ‘zining nim a m aqsad bilan kelganini aytdi. T o ‘g‘onbek iyagidagi qizg‘ish, siyrak dag‘al soqolini qashib, sukut etdi. Keyin yaxday sovuq, sun’iy «qih-qih» qilib kuldi. — U qochqin ch o ‘riga homiylik qilib netasiz? — dedi u qoshlarini kinoya bilan kerib. — Uylan- moqchimisiz? Q o‘ying, m en sizga ko‘kragi handalak- day dirkillagan suluv qizni topib beramen. — Bek, m en sizning huzuringizga uylanish qayg‘usida kelmadim, — g‘azabdan qichqirib gapirdi Sultonmurod. — M en hozir o ‘zgalaming baxti va sevgisi uchun g ‘am xo‘rlik qilurmen. Kishilam i baxtli k o ‘rmakning o ‘zi ham baxtdir. Tug‘onbek yostiqqa yonboshlab, oltin halli shipga qaradi. Aloiddin M ashhadiy, mavlono Shahobiddin- dan o ‘zga m ansabdorlar T o ‘g ‘onbekning olimga aytgan so‘zlaridan o ‘ng‘aysizlanib, yerga qarashdi. M avlono Shahobiddin bangilamikidek sariq, qon- siz yuzini bosgan ochiq kinoya va noxushlik bilan dedi: — Yurtning ulug‘lari bor. Ishni ularga q o ‘yib berm oq kerak. Bizda birovdan jinoyat sodir b o ‘ldimi, darrov oqlovchilar, adolat haqida lof uruvchilar paydo b o ‘ladi. — T o ‘g‘ri, yurtning ulug‘lari bor, — dedi Sulton m urod asabiylanib, — lekin zulm ham zo‘r, o ‘zbo- shimchalik ham z o ‘r. Davlatda oliy poyaga m inganlar ichida johillar ham bor. Biz haqiqat yuziga tushgan qora dog‘ni shilmoq niyatida kelgan edik. 273 — Birodar, — qaddini rostlab, yumshoq gapirishga tirishdi T o ‘g ‘onbek, — jinoyatchiga jazo berm oqni xudo ham, payg‘ambar ham buyuradi. M asalani shayxul-islom hal qilur. — Qizga hech kim jinoyat ag‘dara bilmas. Sof, asil ruhli jasur qizga lutf, m arham at ko‘rsatmoq lozim! — Barakallo! Bu gaplar qaysi kitobdan? — xitob qildi Shahobiddin. — Haqiqiy kitoblaming barchasida bu m azm un bordir! — javob berdi Sultonmurod. — M en sizga o ‘gut o'rgatgudek bilgich emas- m en, — gapirdi qovog‘ini solib T o ‘g‘onbek. — Biroq, shu narsa muhaqqaqki, qorani oqlam oq hech bir pod- shohning yosa'siga sig‘maydi! S ultonm urod kelganiga afsuslandi. G ‘azabini b azo ‘r bosib, o ‘yladi: qizni Mirzo Yodgor zamonida kim tom onidan olib qochilgani haqida til tegizmakni m o ‘ljalladi. Lekin, T o‘g‘onbekni quturtirishning oqi- bati qalay b o ‘lar ekan, deb ikkilanib qoldi. Shu vaqt- da bir to ‘da mast, olifta yigitlar va H irotning m ashhur qimorbozlari kirib keldi. Sultonm urod til uchi-da sovuqqina xayrlashib, eshikka otildi. Hayajondan, bog‘chada tekis yo‘lni qo ‘yib, daraxtlar orasida, bilqil- lam a nam yerda, kafshini loyga botirib yugurarkan, orqadan tovush eshitdi: «Mavlono Sultonmurod!» Olim qayrildi. Uy zinasida To‘g‘onbekni ko‘rib, qaytdi. — D o ‘stim, bizdan ko‘nglingiz qoldi-a? — iljaydi T o ‘g ‘onbek. — M en sizni fazilatga da’vat qilgan edim, afsus! — M en xalq oldida sizning iltimosingizga shunday javob berm oqqa majbur bo ‘ldim. Tushundingizmi? G archi bu ishga mening daxlim yo‘q bo ‘lsa ham, so‘zingizni yerda qoldirmaslikka tirishurmen. Sultonm urod ko‘zlarini katta ochib, endi ochiq yuzli To‘g‘onbekka tikildi. — K o‘nglingiz tinch bo ‘lsin! — ishontirib so‘yladi T o ‘g ‘onbek. Q o n u n m a 'n o sid a . 274 Sultonm urod tashakkur bildirib, xayrlashdi-da, suyunib, madrasaga keldi. Hujrada Zayniddinni aw al- gidan ham g ‘amgin k o ‘rdi. — Xotiring jam b o ‘lsin, do ‘stim, baloning oldini oldik. — Haqiqatmi? — ishonqiram ay so‘radi Zayniddin. Sultonmurod bem alol o ‘tirib, orada o ‘tgan ham m a gapni aytib berdi. Dastlab allaqanday gum onlarga bor- gan Zayniddin, keyin — ayniqsa Sultonm urodning ishonch ta ’siri bilan — taskin topdi. Bu oqshom ular h atto A rslonqulning qurolli sheriklarini tarqatib yuborib, tinch uxlashdi. Ertasi qiyom chog‘ida ikki do ‘st ko ‘chaga chiqish- di. Sahhoblik rastasiga kirib, yangi kitoblar bilan ta- nishishdi. Bu yerda ham m a vaqt uchraydigan b a’zi olimlar, shoirlar, xattotlar bilan gaplashib, turli mav- zularda suhbatlashishdi, talashishdi. Keyin o ‘zlarining bir necha kundan buyon o ‘rganib qolgan joylariga, Ixtiyoriddin q a l’asi tom onga beixtiyor borishdi. Atrofiga qalin odam to ‘plab, qiziq latifalar bilan ham- m ani qah-qah kuldirayotgan mashliur devona — mavlono Darvesh Shamrezni bir oz tinglashdi. So‘ng kabobpazning d o ‘koniga kirib, ovqatlanib, o ‘tgan-ket- ganni tomosha qilib o ‘tirishdi. Zayniddin o ‘tkinchilar- dan — otliq, piyoda, yosh-qari bir ko‘p qiziq shaxs- lam ing tarixlarini so‘zlab, har vaqtdagi kabi, d o ‘stini zeriktirmaslikka tirishdi... U lar peshin nam ozini shu yerdagi masjidda ado etib chiqqanlarida, uzoqda qalin olom onni k o ‘rdilar. Gum onsirab bir-birlariga qaradilar-da, u tom on yugur- dilar: qorovulxona eshigida T o‘g‘onbek qaqqaygan... «Nima gap?» — rangi o ‘chib, Zayniddinga qaradi Sultonmurod. U jahl bilan labini burib, k o ‘zdan yo‘qoldi. Bir necha daqiqadan so‘ng qaytib, Sulton m urodning qo‘lini turtdi-da chetga imladi. — Bilasenmi, — dedi u labi-labiga tegmay, — ish tam om ... T o ‘g‘onbek Muzaffar Mirzo nom idan far- m on yozib, uning yigitlariga topshiribdi. H ozir hukm- ni ijro qilarmishlar. 275 Sultonm urod shaq-shaq titrab ketdi: «Ha, it T o ‘g‘on, g‘aflatda qoldirding bizni!» dedi-da, pesho- nasiga urdi. So‘ng, birdan g‘azabli hayajondan o ‘zini yo‘qotgandek, T o‘g‘onbek tomonga otildi. Zayniddin uni chaqqonlik bilan quchoqlab oldi. — D o‘stim, esingni yedingmi? Endigi harakat befoyda! — dedi u orqaga surib. — Tangri haqqi, meni qo ‘yib yubor! — qichqirdi Sultonmurod. — U itning basharasiga butun xaloyiq oldida bir tarsaki uray! Mayli, qo‘lidan kelsa, meni ham dorga ossin! — Behuda gaplam i qo‘y! — yalindi Zayniddin. Bir kun undan o ‘xshatib o ‘chimizni olurmiz. Odam borgan sari qalinlashdi. Наг kim o ‘z bil- ganicha, to ‘qib-bichadi: osarmishlar, kesarmishlar! K o‘plar achinadi: «Gunohi nim a ekan? Bechora qiz qafasdan qutulm oqchi b o ‘libdi, xolos!» To‘g ‘onbek ichkari kirib ketdi. Posbonlar ko‘paydi. Muzaffar M irzoning xos yigitlari paydo bo‘ldi. Ular dahshat bilan qichqirib, urib, odam larni chetga sura boshladilar. — N im a qilmoq kerak? U bizni ahm oq qilib m a’- sum qizni ko ‘z oldimizda qurbon etadimi? Bu qanday razolat? — qichqirdi Sultonmurod. — Vaqt yo‘q, shu choqda kimga borib arz eta- sen? T o ‘g‘onbekdan yordam so‘raymizmi? Qasos uchun bukun-erta T o ‘g‘onbekning kallasini oldirur- men! Navkarlar odamlarni surib, qonli ish uchun joy hozirlay boshladilar. Jallodning ham m anhus siymosi ko ‘rinib qoldi. — Arslonqul! — qattiq qichqirdi Sultonm urod va uzoqda yelib kelayotgan jiyron otga yugurdi. — Tinchlikmi? — otni to ‘xtatm asdan so‘radi baqirib Arslonqul. — Tinch... Siz ne keltirdingiz? T o‘xta! Arslonqul otdan sakradi. Q o ‘ltig‘idan qog‘ozni chi- qarib, Sultonmurodga tutqizdi: «Qal’a begiga!» Sul- tonm urodning yelkasi orqali Zayniddin ham qog‘ozga 276 tikildi. So‘ng uchovlari oldin-ketin qal’a boshlig‘iga chopishdi. Sultonmurod keng yelkali, ko‘zlari allaqanday harakatsiz, shop m o'ylov yigitga qog‘ozni ochiq viqor va g‘urur bilan topshirdi. Q al’a begi yo‘g ‘on, dag‘al barmoqlari bilan qog‘ozni ochib, qimir etm ay tikilib qoldi. Nihoyat, qichqirib gapirdi: — 0 ‘limdan ham , zindondan ham qutuldi! — keyin navkarlarga buyurdi. — Olib chiqinglar! — Ayt, bu bitik nima? Kimdan u? — qal’a begiga yaqinlashib, g'uldiradi T o ‘g ‘onbek. — Alisher Navoiydan... M ana, ham m a beklam ing muhri bosilgan. Itoat qilamen! — sovuq javob berdi qal’a begi. — Haqiqat ham isha ustun, u hamisha g ‘olib chi- qur!— keskin ravishda gapirdi T o‘g‘onbekka Sulton murod. T o ‘g‘onbekning yuzi jahl va g‘azabdan allaqanday yom on tirishdi. B o‘rkini qo‘liga olib, indam asdan lapanglab chiqib ketdi. Navkarlar oyoq-qo‘llari zanjirband D ildom i olib kirdilar. Uning yuzi xastalamikiday sarg'aygan, faqat jasur boqqan ko'zlarigina jovdirar, yonar edi. U, majolsizlangandek, devorga suyaldi. Arslonqul yugurib borib, uning peshonasini siladida, darrov zanjirlam i yecha boshladi. — M eni qayerga olib boradilar? Siz nim a qilib yuribsiz bu yerda? — parishon so‘radi Dildor. — Qutulding, jonim , butunlay qutulding! Dadil bo ‘l!— yig‘lamsiragan tovush bilan mayin dedi Arslon qul. — Ishonish qiyin, rostmi? — ko‘zlarini katta ochib, go‘yo savoliga ham m adan javob olm oqchidek, atrofdagilarga bir-bir qaradi Dildor. T o ‘rt-besh qadam narida turgan Sultonm urod hayajonli edi. U, D ildom ing betiga qarashga botinol- magan kabi, boshini quyi solgan edi. Ular ko‘chaga chiqqanda, olomon suyunch va suron bilan qarshiladi. K im dir qattiq qichqir- 277 di: «M arvdan Navoiy H irotdagi baloga changal soldi!» — T o‘g ‘ri! — U mrlari uzun b o ‘lsin! — gurilladi olomon. O lom ondan uzoqlashgach, A rslonqul to ‘xtab, d o ‘stlarini uyga taklif etdi. Sultonmurod charchagan- ligini bahona qildi-da, uzr tiladi va ular bilan birga borishni Zayniddindan o‘tindi. D o ‘sti rozi bo‘ldi. D ildor Sultonmurodga tikilib-tikilib qaradi, ko‘ziga tanish, qayerdadir ko ‘rgan, lekin xotirlay olmaydi... — Siz ham biz bilan birga bo ‘lingiz, quvonch- li bu... — dedi u va uyalgansimon kulib, yerga qa radi. — Rahm at, singlim, — titrab gapirdi Sultonmu rod, — to ‘ylaringga borurmen... Baxtlaring quyosh- dek porloq bo‘lsin, xayr! Sultonmurod, go‘yo suyunch qanotida uchayotgan d o ‘stlarini xayolchan ko‘zlari bilan ancha joygacha kuzatib, so‘ng asta yurib, hujrasiga keldi. Yuragida b o ‘ronlar sekin-sekin tindi. M uhabbat bilan to ‘la ikki yurakning qovushmog‘i, baxti, nash’asi, bulutdan so‘ng chiqqan quyoshdek, olimning butun m a’na- viyotini, ichini yoritib yubordi. Yüklə 7,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|