Soqol oqi o ‘lumg ‘a peshrovdir.
Tiriklik sabzasi uzra qirovdir.
Keyin: «Ma’qulmi, yana qanday e’tiroz qilasiz?»
degandek, Haydarga qarab qo‘ydi. Haydar shoiming
oqi anchagina ko‘paygan soqoliga qarab, sukut qildi.
Navoiy yana bir oz ishlab, orqasiga o‘girilib, daricha
orqali hovliga boqdi, vaqtni tayinlagach, dasta-dasta
qog‘ozlami tartib bilan bir chekkaga olib qo‘ydi-da,
tizzalarini uqaladi. Keyin Haydarga murojaat qilib:
«So‘zlang, ne xabarlar bor?» dedi. Haydar: «Bu yer-
larda tilga olishga loyiq nima bo‘lar edi?» deganday,
qo‘llarini silkdi-da, shaharda eshitgan yoki ko‘rgan
ba’zi voqealami parishonlik bilan aytib bera boshladi.
So‘z orasida u bir vaqtlar o ‘lib ketgan qandaydir astro-
bodlik nomsiz bir shoir haqida ba’zi gaplami aytdi.
Navoiy, odaticha, qiziqib: «Xo‘sh, qani, batafsil gapi-
ring», deb Haydar tomonga engashdi. Haydar yana
vaziyatini o ‘zgartmasdan: «Xiylagina g‘azali va muam-
mosi bor ekan. Muammoda qobiliya»ti yaxshi edi,
deydilar, ammo shoir faqirlikdan va azbaroyi kam-
tarinlikdan, tirikligida asarlarini yig‘ishtirmabdi. Ni-
maiki, yaratgan bo‘lsa, hammasi parokanda, har kim-
ning qo‘lida qolib ketibdi», dedi.
— 0 ‘g‘lim, bu yurtda ne-ne iste’dodlar, quyosh
305
tegmagan novda kabi, kamol topmasdan so‘lib, sar-
g‘aygan! — g‘azab aralash, qaltiroq lablari bilan gapir-
di Navoiy. — Madrasalaming har bir hujrasida, har
bir baq’ada o‘z umrini ilmga, she’rga fido qilgan ajo-
yib mard, pokiza insonlami topish mumkin. 0 ‘g‘lim,
siz bizga bir xizmat qiling. So‘ngan yulduzlardan biri-
ni tarix uchun tirgizing. Haligi marhum shoirning
hayotini o ‘rganing, uning qalam mahsulini, qayda va
kimda bo‘lmasin, yig'ishtiring va iste’dodli, nomusli
bir kotibga berib, bir kitob tuzdiring. Jam’iki xarojat-
lami biz o ‘z zimmamizga olurmiz. Ertadan boshlab bu
ishga bel bog‘lang!
Haydar taklifni qabul qildi. Keyin g‘ijjakni olib,
Navoiydan so‘radi. Navoiy ko‘zini qisdi. Haydar o‘zi
sevadigan bir-ikki maqomni chaldi. Navoiy ko‘zlarini
yumib, sehrli sadolar uning ruhini tebratganday,
boshini yumshoq, mayin chayqab o ‘tirdi.
Shayx Bahlul shoshib kirib: «Hirotdan mehmon»,
dedi.
— Kim? — birdan jonlanib so‘radi Navoiy.
— Mavlono Xo‘ja Afzal janoblari.
Navoiy sapchib o‘midan turib, hovliga yugurdi.
Orqasidan Haydar ham chiqdi.
Ular hovlining o‘rtasida ko‘rishdilar. Xo‘ja Afzal,
bo‘ronli dengizda sohilga salomat yetgan kishidek,
hayajonli va quvonchli edi. Lekin, shuning bilan baro
bar, uning butun vaziyatida qochqinning parishonligi,
ishonchsizligi sezilib turardi. Quchoqlashib ko‘rish-
gandan so‘ng, yasog‘liq, naqshli boshqa bir xonaga
kirdilar. Ko‘rpachalarga o ‘tirgandan keyin Xo‘ja Afzal
yana qayta-qayta Navoyining holini va kayfiyatini
so‘radi. Navoiy odatda uzoq safar qilgan kishidan
so‘raladigan savollar — yo‘l mashaqqati, sayohat
tasodiflari va hokazo haqida so‘zlashdi. Dasturxon-
chi katta chorsi shohi dasturxon yozib, uning betini
tanurdan endi uzilgan, bug‘lanib turgan singak non-
lar, har xil halvo, nowotlar va quruq mevalar bilan
to ‘ldirib tashladi. Ovqat tanovul qilinarkan, suhbat
jiddiylashib,
so‘zning kalavasi chuvalanmasdan
306
sug‘urila berdi. Xo‘ja Afzal Navoiy poytaxtni tark qil-
gandan so‘ng ro‘y bergan voqealami bir-bir ayta bosh-
ladi. Podshoh aysh-ishratga, flsq-fujurga b o ‘lgan
tamoyilini avjga m indirgan. Burchak-burchakda,
kavak-kavakda ilonday to‘lg‘anib, yuraklariga yig‘il-
gan qora g‘azabni qanday bo‘shatishning evini top-
magan har xil fitnachilar birdan bosh ko‘targanlar.
Devonda va butun mahkamalarda xiyonat, rish-
vat' zo‘raygan. Davlat jilovini qo'lga olgan Majididdin
butun yaxshiliklarga ajdahoday olov va zahar pur-
kamoqda. U o‘zini podshohning noibi hisoblaydi.
Navoiyning do‘stlari, yaqinlarigina emas, hatto uning
shoirligini maqtaganlar, adolatiga tan beruvchilar, xay-
rixohlik ko‘rsatuvchilar ham Majididdinning omonsiz
gurzisi ostida qolganlar. Majididdin xazinaga mablag‘
to ‘plash niqobi ostida xalqni talab, yalang‘ochlamoq-
da. Bosh vazirga ham qur bo‘lgan ba’zi beklar va har
xil amaldorlar bir yorliq bilan katta yerlar olib,
bog‘lar, oromgohlar bino qilib, tantanali ziyofatlarda,
majlislarda haftalab mayxo‘rlik qiladilar, qim or
o‘ynaydilar. Bunday qabih, harom uyalarga bolalami,
qizlami keltirib, ulam i fahsh, fisq-fijuming sassiq tutu-
ni bilan bo‘g‘adilar. Hozir ota-onalar tekisroq bola-
larni ko‘chaga chiqarmay, kecha-kunduz uylariga
qamab qo‘yadilar.
—
Janob Mir,— dedi, nihoyat, xo‘rsinib X o‘ja Af
zal. — Hirotdagi m ash’o‘m hodisalarni aytishdan til
ham cho‘chiydi. Oxiri baxayr bo‘lsin! Men olio taolo-
ga hazor-hazor shukur qilamenki, yorug‘ yuzingizni
ko‘rish yana menga nasib bo‘ldi. Meni mansabdan
haydaganlaridan keyin jonimga qasd qildilar. Anvoyi
makr-hiyla bilan kunlarimni zaharladilar. Ammo o ‘z
qudrati bilan menga jo n baxsh etgan tangri yana u
jonni asrab qoldi.
Navoiy dasturxonning uchini barmoqlari bilan
himarib, sukut qildi. Uning ko‘zlarida vatan qayg‘usi
yonar edi. Hozir u Hirotda qaynagan to'lqinlarga tash-
1 Poraxo'rlik.
307
lanib, taqdiming ajoyib o‘yini orqasida salomat qolgan
qadrdon do‘stining bergan ma’lumotlarini ko‘krakni
siqqan g‘azab va ruhni qizg‘in temirday kuydirgan
alam bilan bir-bir o‘ylab, ma’lum xulosalar chiqarish
bilan mashg‘ul edi.
— D o'stim ,— dedi boshini ko‘tarib shoir,— siz
degan alamangiz1 manzaralami men quloqqa chatil-
gan ba’zi xabarlarga suyanib, taxminan tasaw ur qilar
edim. Lekin davlat odamlarining razolat balchig‘iga
bu qadar botib ketishlarini xayolimga keltirmasdim.
Yer surib, ekin ekmoq uchun dehqon bo‘lish kerak.
Cho‘chqalar tumshuqlari bilan ekinzorlami o‘piradi-
lar, xolos! Biz bu ahvolga hech qachon tomoshabin
bo‘lib turmaymiz. Yurtning qorong‘i kechasida aql
mash’alini yana baland ko‘tarurmiz.
— Biron manfaati tegarmukin? — umidsizlarcha
dedi Xo‘ja Afzal.
— To‘g‘ri, ba’zi ma’luqlar nurdan zulmatni ortiq
bilarlar. Masalan, ko‘rshapalak uchun hayot tun
kirishi bilan boshlanur. Afsuski, jahonning husni va
ko‘rki bo‘lgan insonlar orasida zamonimizda shunday
ziyo dushmanlari ko‘pdir. Aqlning tantanasi ularni,
kuchli sel yer yuzidagi ahlatlami surgandek, hayot
maydonidan adamga2 sudrar. Binobarin, biz qayerda
bo‘lmaylik, yurt uchun aqlning muqaddas olovini
qo‘riqlaymiz. Biz misoli temirchimiz. Zulmning ki-
shanlarini aqlning o‘txonasida eritib, undan hayot
uchun kerakh asboblar yasarmiz. D o‘stim, metin
e’tiqod kerak!
Xo‘ja Afzal hech nima deyishni bilmay qoldi. U
Hirotda ko‘rgan uqubatlari soyasida hayotdan bezgan-
dek edi. Yana qayta boshdan Navoiy boshliq o‘z
do‘stlari bilan sobiq vazifalami bajarishni tasawur
qilolmasdi. U quvg‘indi Navoiyni ham shu kayfiyatda
deb o‘ylar edi. Lekin hozir Navoiyning chuqur
ishonch va qat’iyat bilan aytgan so‘zlari uni qattiq taaj-
jublantirdi. U ichida: «Qamoqdagi sheming g‘ayrati
' Q ay g 'u li, yoqim siz.
! Y o‘qlik, o ‘lim .
308
erkinlikdagidan ko‘ra hadsiz oshibdi!» deb qo‘ydi-
da, keyin Astrobod islilari haqida so‘radi. Navoiy bu
viloyatning kam-ko‘stlari, xalqning eng zamr ehtiyoj-
lari to‘g‘risida qisqa so‘zlab berdi va, nihoyat, kulib
dedi:
— Bu yerning hokimlari, lo‘lining chirmandasi
yorilsaya, gardishi maymunga o‘yinchoq bo‘ladi,
degan mazmunda bema’ni, johilona ishlar bilan
mashg‘ul bo‘lgan ekanlar, deb gumon qilamen.
Xo‘ja Afzal qora, qiyg‘och, kichik ko‘zlarini qisib,
«qih-qih« kuldi. Keyin birdan o ‘zini tiyib: «Tuzishdan
ko‘ra ko‘proq buzganlar deng», dedi.
— Buzishdan go‘yo zavq olganlar, — dedi Navoiy
achchiqlanib. — Ahvol shunday ekan, yana xazinaga
tog‘-tog‘ oltin to ‘plamoqni xayol qiladilar. Astrobod —
savdosi katta shahar, lekin xarob!
Vaqt namozasrga yaqinlashgan edi. Tahorat uchun
o'rinlaridan turdilar. Xo‘ja Afzal tashqariga chiqib,
otini xashakka qo‘yishni buyurdi.
Atrofi kattagina, lekin qaramsiz, daraxtlari tartibsiz
o ‘sgan bog‘ bilan aylangan eski qo‘ra. Navoiyning
Hirotdagi bog‘lari va ko‘shklariga nisbatan juda oddiy
va xunuk ko‘rinadi. Lekin Xo‘ja Afzal bu taassuroti
haqida Navoiyga indamadi.
Kechki ovqatga Astrobodning ba’zi peshqadam
olimlari va ba’zi mansabdorlari taklif etilgan edi.
Ziyofat ko‘ngilli o ‘tdi.
Ertasi xuftondan keyin Yaqubbekning elchilari tan-
tana bilan kirib kelishdi. Tashqarida otlar kishnashib,
navkar va mulozimlar baqirishib-chaqirishib, butun
qo‘rani jonlantirib yuborishdi.
Yaqubbekning odamlari Navoiy bilan g‘oyat sami-
miy ko‘rishib, sovg‘alarni taqdim etdilar. Bahodirlar-
cha oddiy, ulug‘vor kiyingan, jangovar turkman yigiti,
muqaddas ishni bajargan kabi, chin ixlos bilan Yaqub
bekning maktubini shoirning qo‘liga uzatib, orqaga
tislandi. Navoiy mehmonlarga minnatdorchiligini
bildirib, har birining hol-kayfini ayrim-ayrim so‘rab,
o‘tirishga taklif qildi. Mehmonlar go‘yo oldindan til
309
biriktirib qo‘yganday taraddudsiz, har qaysilari o‘z rut-
balariga muvofiq o'rinni ishg'ol etdilar.
Navoiy maktubni ichida o‘qirkan, yuzlaridagi qu-
vonch o ‘zini ko‘rsatib turardi. Bu maktub Yaqubek-
dan Hirotda olingan ilgarigi nomalarga qaraganda,
yana chuqurroq muhabbat, qadrdonlik tuyg‘ulari bilan
to ‘la edi. Navoiy qog‘ozni bukib, tizzasiga qo‘ydi-da,
Yaqubbekka bo‘lgan minnatdorchiligini bildirdi. Sa-
mimiy, jonli suhbat alla-pallagacha davom etdi.
Bir necha kundan so‘ng Navoiyning Yaqubbekka
sovg‘a-salomlarini olib, mehmonlar jo ‘nab ketdi. Bir
necha haftagina Navoiyning oldida tun-kun birga
bo‘lib, poytaxtda bo'lgan va ro‘y berayotgan voqea-
larni mulohaza qilib, Xo‘ja Afzal Makka safari uchun
yo‘lga chiqdi. U awalgi mavqeda bo‘lsa edi, u chog‘
muqaddas yerlami ziyorat etish havasi bilan bunchalik
yonmasdi. Tabiiy, Xo‘ja Afzal Hirotda ishning o‘ng‘a-
lishiga, dushmanlarning taslim bo‘lishiga ishonmagani
uchun dilgir edi. Vatanni tark qilishdan o‘zga chorani
tasawur qila olmasdi. Shuning uchun Navoiy safar
muhlatini orqaga surishni iltimos qilsa-da, u unamadi.
Navoiy yana Astroboddagi tanish-bilishlari bilan
qoldi. U tinmasdan ishladi. Har kun mahkamada
katta-kichik har qanday masalani o ‘zi hal qiladi. Sha-
harliklami va tumanlardan arz va shikoyatlar uchun
kelganlami qabul etadi. Qolgan vaqtlarda, aksari
kechalari «Chahor devon» bilan mashg‘ul. Hamma
vaqtni ish bilan to ‘ldirsa ham, ayrim paytlarda o‘z
ahvolini o ‘ylab, ichi haqsizlikka qarshi g‘azab bilan
to'ladi. D o ‘stlardan kelgan xatlar poytaxtda vaziyat-
ning kundan-kun og‘irlashganidan darak beradi.
Shoir mamlakatda buzug‘liq davri boshlanganiga
har kun yangi dalil va isbotlar ko‘rdi. Nima qilish
kerak? Dunyoning hoy-huyidan etak silkib, faqir va
fano yo‘lini tutsinmi? U darveshlami sevardi. U xo-
naqohlarda, takyalarda uya qurib, xalqni talagan
xirqapo‘shlarga qanchalik nafrat sezsa, o ‘z xayolida ta-
saw ur etgan va tarixlarda nodir uchragan haqiqiy
darveshlarga shunchalik muhabbat tuyardi. U darvesh-
310
likni haqiqat ishqi, donolik manbai, deb tushunar edi.
0 ‘qtin-o‘qtin ko‘ngli bu manba qaynagan, allaqanday
sof, nur diyorlariga qanotlanardi. Ammo vatan, xalq
taqdiri falokatlar ostida qolgan paytda, go‘shanishin-
lik'ni bir gunoh deb bilar edi.
Shoir ba’zan soatlarcha yolg‘iz o ‘zi o ‘yga cho‘mib,
mamlakat ko‘kiga cho‘kkan buzug‘liq bulutlarini qan-
day quvish masalasi ustida turli yo'llar axtarar edi.
Hirotdan, mamlakatning qalbidan uzoqda, har nav
josuslar bilan o ‘ralgan bir holda, u nima qilishi mum-
kin? Haqiqat ovozini baland qo‘yay, taxtdagilar eshit-
masa yoki eshitkulari kelmasa, bu sadolarga chanqoq
ko‘ngillar yo‘q emas, deb ishonadi. Davlatni mustah-
kamlash, marrdakatni obod, xalqni shod qilmoq uchun
zarur bo‘lgan dasturlar haqida mulohaza yuritadi. To‘g‘-
riligiga aslo shubha qilmagan, ming bir mushkulotga,
monelarga qaramasdan, o‘zi bir vaqtlar amalga
oshirishga jahdu jadal etgan siyosiy aqidalarni yana
chuqur o‘ylab chiqadi. Podshohdan boshlab mahalla
qorovuligacha har mansabdorning vazifasi, faoliyati,
axloqi nimadan iborat bo‘lishini ipidan ninasiga qa-
dar belgilaydi. Haqiqat va adolatning muazam ohangi-
ni tashkil etishi kerak bo‘lgan bu fikrlarini qunt bilan
yozib, ayrim maktublarda Hirotga yuborishga kirishadi.
Goho shoimi go‘yo uyqu bosgandek, charchog‘liq
egallab oladi. U musiqiy tinglaydi yo o‘zi chaladi.
Yoki qalamni olib, ilhomning shafaqday sof, rango-
rang bulutlariga o‘raladida, tog‘larda orombaxsh
uyqudan tong yellari bilan uyg‘ongan kishidek, o‘zini
yengil sezadi.
Dostları ilə paylaş: |