Asr oshgan asarlar

Orazin yopg'och k o ‘zimdin sochilur har lahza yosh,
B o‘yla kim paydo bo'lur yulduz, nihon b o ‘lg‘ach quyosh.
Alisher, kamtarlik qilib, she’m ing qusurini ko‘rsa- 
tishni so‘raydi. Lutfiy, xuddi o ‘z tengi va ehtiromga 
sazovor bir zotga e ’tiqodini uqtirgan kabi, jo ‘shib 
gapiradi: «Qasam tangrigakim, agar imkon b o ‘lsa edi, 
m en o ‘zimning forsiy va turkiyda aytgan o ‘n ikki ming 
baytimni shu g‘azalga olmashar edim ham ayni za- 
m onda o ‘zimni ulug‘ maqsadga erishgan, deb hisoblar 
edim!»
Bu favqulodda yuqori m aqtovdan Navoiy xijolat 
tortadi. «M ubolag‘a etdingiz», deb qo ‘shilmaganini 
bildiradi. Keyin turkiy va forsiy tillam ing xususiyat- 
lari, turkiyda bo ‘lgan go‘zal she’r nam unalari haqida 
so‘zlashadilar. U zoq suhbatdan keyin Lutfiy yosh 
shoim i duo qilib, endi u bilan oshna bo ‘lganini, har
302

---

vaqt uni ko‘rmakka orzumand bo‘lajagini uqtirib, 
uzatib qoladi.
Navoiy bolalik davrining bu go‘zal, quvonchli xoti- 
rasiga ancha vaqt berilib, marhum ustod bilan qayta 
so'zlashganday, bir muddat g‘amgin o‘tirdi. Keyin 
yana boshqa qog‘ozlami qo‘lga oldi. G ‘azallar sonsiz- 
sanoqsiz. Har biri uning umrining o‘tmish sahifalarini 
butun iliqligi, jonliligi bilan gavdalantiradi. Chang 
bosgan, xiralangan misralardan hayotining yorqin dur- 
lari yulduzlanadi.
Eshik ochildi. Shoir boshini ko‘tarmasdan, ko‘z 
uchini tashladi.
— Marhamat, Sabuhiy!
— Janoblari mashg‘ul ekanlar, ko‘ngillariga malol 
kelmasa... — ikkilanib dedi Haydar.
— 0 ‘tiring. Bu ishlami suhbat paytida ham qilmoq 
mumkin, — dedi Navoiy va Haydarning avzoyiga ti- 
kilib, noxushlik bilan davom etdi. — Astrobodning 
sharobxonalarini biror kun tark etdingizmi? Filha- 
qiqat, nodir yigitsiz: ham shoir, ham askar, ham 
sharobxo‘r. Hayotda muqarrarlik lozim. Bu — yolg‘iz 
sa’iy-g‘ayrat bilan muyassar bo‘lur. Umr gulini behu- 
da yelga bermoqdan ne foyda? Xayr, biz ko‘p 
so‘zladik, hanuz tinglamadingiz. So‘z gavharini yelga 
sovurganimizdan biz ham pushaymonmiz.
Bekzodalardek yaxshi, lekin diqqatsiz kiyingan, 
parishonhol Haydar, o ‘z odatiga muvofiq, valine’ma- 
tining so‘zlarini e’tirozsiz tingladi, asl turkman gi- 
lamiga chordana qurib, mast ko‘zlarini qog‘ozlar usti- 
da yugurtirarkan, ochiq ko‘ngllilik bilan gapirdi:
— Yurakdagi anduhni may bilan yuvmoq kerak. 
Bu yerlaming hasratiga sharobxonalaming suroni 
davodir. Rub’i maskunning yagona go‘zal va obod 
shahri Hirotdan quvilgandan so‘ng, tundan kun- 
duzga, kunduzdan tunga sharob bilan kirish qoldi, 
xolos.
— Hirotga jo ‘namoqligingiz uchun katta monelik 
bo‘lmasa kerak, — kuldi Navoiy bir zumgina yigitga 
nazar tashlab.
303

---

— Siz bo‘lmasangiz, jannat ham zeriktiradi. D o‘st- 
lardan paydar-pay maktub olmoqdamen. Hammaning 
so‘zi shu: «Yetim Hirotda g‘arib yashaymiz!» Shunga 
chidamaymenki,— dedi Haydar ovozini balandlatib,— 
Iskandar Zulqamaynning zamonidan boshlab hech 
kim siz qadar bezamagan bu shahri azim bukun 
do‘stlarimiz uchun do‘zaxga, bir guruh makkor xoin- 
lar uchun jannatga aylandi!
— Haq har vaqt o‘z yerida qaror topur,— dedi Na- 
voiy ishdan qo‘l uzmasdan.— Modomiki, taqdir quyu- 
ni bizni bu yerlarga keltirib tashlabdi, bas, sabr-bar- 
dosh lozim. Vatanning nobod viloyatini, mohir bog‘- 
bon kabi, mehnat va hafsala bilan gullatmog‘imiz 
kerak. Yurt g‘amiga beparvolikdan hazar qiling, yigit!
Haydar bir necha vaqt mast ko‘zlarini suzib, xa- 
yolga berildi, keyin Navoiyning ruxsati bilan qog‘oz- 
lami tita boshladi. G ‘azallaming aksari unga tanish, 
ko‘plarini u qalamdan to ‘kilgan kunniyoq ko‘chirgan 
yoki mashhur xattotlar ko‘chirib, ayrim, kichik devon- 
lar tuzarkan, o ‘qigan. Lekin hozir parishon varaq- 
lardagi ko‘chirilmagan eski g‘azallar, eski sharob kabi, 
uning ruhini kuchli mast qila boshladi. Goh ichida 
o‘qidi, goh shavqqa to‘lib, shoiming diqqatini chal- 
g‘itish andishasini ham unutib, qichqirib o‘qidi.
— Janob Mir, — dedi Haydar, keyingi g‘azallardan 
birini o ‘qib, — men hayronmen, nainki bu qarilik 
mevasi bo'lib, «Favoid ul-kibar»'ga kirsa!
— Ne bo‘libdi?
— Axir bu g‘azalda tomirlarida yosh qon qayna- 
gan, qilichday, yigitning hissi, shavqi, nash’asi yang- 
raydi! Yana o‘zingiz, adashmasam, endi qirq yettiga 
kirdingiz.
Navoiy kuldi, boshini allaqanday dard bilan qimir- 
latib, dedi:
— 0 ‘g‘lim, umr quyoshi og‘di, sur’ati tom 2 bilan 
oqshom ko‘muriga yugurmoqda... So‘ngra, ummi
1 «Q arilikdagi foydali fikrlar» N avoiy g 'a z a lla r k ito b in in g t o ‘rtinchi qism in i shun-
day n o m lag an va q arilik d a yozgan sh e ’rlarin i bu qism ga kiritgan.
! Ildamlik bilan.
304

---

to ‘rt faslga b o ‘lib, yozilmish narsalarni shunga 
muvofiq tartiblashni hazrat Jomiy ham g‘oyat maqbul 
ko‘rgan edilar.
— Kamina bu xususda o ‘z fikrida qoladi. Qari 
emassiz, baxtimizga aslo qarimang.
Navoiy umrining ko‘zga tashlanadigan ayrim davr- 
lari haqidagina emas, hatto yillari haqida ham ajoyib 
fikrlar so‘zlar edi. Ayniqsa, yigitlik va qarilik haqida 
so‘zlashni sevar, umming bahori va kuzi to ‘g‘risidagi 
hikoyalari shunday jonli, yorqin, nodir fikrlar, ko‘rish- 
lar, suratlar bilan to ‘la bo‘lur ediki, tinglovchilar «keti 
uzilmasa ekan», deb hayajonlanib quloq solardilar. Bu 
gai Navoiy «Xamsa»dan bir baytni o‘qish bilan chega- 
ralandi: