Asr oshgan asarlar
Yüklə 7,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
0 ‘n oltinchi bob
I Kechki kuz fasli H irotning erinchak qishi hali o ‘zini sezdirgan emas. 0 ‘qtin-o‘qtin yomg‘ir quyib, sharillagan suvlar tarnovlarni q o ‘porib tushiradi. Rub’iy m askunda yagona bo‘lgan poytaxt ko‘chalarida piyodalar uchun yurish balchiqda ancha qiyinlashadi. Biroq osm on yana tezda feruzalanib, quyosh hatto bahorgiday qizdira boshlaydi. Bog‘chada daraxtlar ol- tinrang bilan tovlanar edi, barglar birin-sirin jim gina, yalqovgina to ‘kilar, nam yem i o ‘par edi. Navoiy kuzning so‘lgin nafosati bilan nafas oigan xiyobonlarni oralab, tabiat va hayotdagi o ‘zgarishlar ustida fikr qilib, kechinm alar, hislarga to'lib yurarkan, navkar kelib, safar uchun otni tayyorlab q o ‘yganini bildirdi. Shoir go‘yo Marvga — podshoh qoshiga jo ‘nash kerakligini endi eshitganday ikkilanib: «Hozir borurmen», dedi-da, yana aw algicha sekin ketdi. Bog‘bonlar va boshqa xizmatchilar bilan so‘zlashdi, ulam ing um aloq-dumaloq bolalarining boshlarini sila- di, keyin kissasidan oltin va kum ush chiqarib, ham- maga yo ‘loyoq ulashdi. Bolalarning shodligi, ayniqsa, benihoyat b o ‘ldi. Ular sakrashib, chuvillashib, tan- galami dam kaftlariga m ahkam qisib, dam bir-birlari- ga k o ‘z-ko‘z qilishardi. K attalar o ‘z xo‘jalariga «oq yo‘l» tilab, k o ‘zlarida yongan samimiy chuqur m ehr bilan vidolashdilar. Navoiy uyga qaytib, qalin chakm an va b o ‘rk kiydi. Sohib D oro va Shayx Bahlulni chaqirib, qilinajak yumushlarni tayinladi, o ‘zi orqasidan yo‘lga chiqib, unga ham rohlik qiluvchilaming yuki va hokazo haqi- da surishtirdi. Hovliga chiqishi bilan uni kuzatishga kelayotgan bir guruh do ‘stlari, yaqinlarini ko‘rdi. Bulaming ichida Osifiy, Shayxim Suhayliy, M ir Mir- toz, Atoullo, mavlono Zam oniy, mavlono X o‘ja Fasihiddin, Sultonm urod, Pahlavon M uham m ad Said va hokazolar b o r edi. D o ‘stlar uning atrofmi qur- sharkan, jonga yaqin bu odam lardan ajralayotganiga 235 ichida achindi. Bir necha daqiqa oyoqqa turib so‘zlashdi. So‘zi, harakati, g‘amxo‘rligi bilan har binning ko ‘nglini olishga tirishdi. Yozayotgan ilmiy asarlari tez orada tugasa, bir nusxadan Marvga berib yuborishlarini M ir M irtoz va Sultonm uroddan o ‘tindi. D o ‘stlam ing iltifoti, sevgisi uning ham ruhini yengil- latdi. Keyin otga chaqqonlik bilan minib, kuzatuvchi- larning qorasi o ‘chguncha orqaga bir necha bor qara- di. Ammo shahardan chiqish bilan to ‘ppa-to‘g‘ri Marv yo'liga emas, Sa’diddin Koshg‘ariyning marqadi' tom on otni burdi. Jom iy uni, har vaqtdagi singari, shavq bilan qarshi- ladi. Navoiy o ‘tirgan ham on ulug‘ chol muloyim tabassum qilib, o ‘ziga xos mayinlik bilan dedi: — Endi ko‘zlarimizni Marv yo‘liga intizor qilar- musiz? — N e qilaylik, ketm oqdan o ‘zga choramiz yo‘q. Janob oliylari bu ishdan xabardor edilarmi? — K echa bir necha shahzoda va bekzodalar qoshi- m izda edilar, ulardan eshitdim, — javob berdi Jomiy, keyin q at’iy ravishda dedi: — Amri podshoh, itoat etm oq bir vazifadir! — K o‘ngilning, aqlning sarbastligi, ulam ing vazi- falariga itoat yana ham muqaddasroqdir. Podshohning zaifliklaridan, M ajididdin va beklar- ning, saroy doiralarining Navoiyga qarshi tuhm at va ig‘volaridan yaxshi xabardor bo ‘lgan Jomiy, bu ahvol- dan chuqur mutaassir bo ‘lar, ulug‘ shoir va nodir insonning pok vijdoniga tosh otgan jirkanch qo ‘llar- dan nafratlanar edi. Biroq, xalq va davlat manfaatlari uchun, q o ‘pol kuchlam i, zulm va jabm i tizginlash uchun Navoiyning iqtidoriga, yorqin zakosiga, u bosh- lagan ishning chuqur m a’nosiga ishonar, shuning uchun davlat ishlaridan Navoiyning butunlay etak silkish orzusini maqbul ko'rm as edi. — R a’iyatning baxt va saodatiga xizmat qilmoq — 1 Q abri (m u h .). 236 xudo yo‘liga xizmat bilan barobardir, — dedi Jomiy yana har vaqtdagi ishonch bilan. — Faqir ham shu fikrning telba bandasidir, — dedi cholga Navoiy, qo ‘lini ko‘ksiga qo ‘yib. — Shu narsa m uhaqqaqki, podshoh xizmatidagi inson gung va shol bo'lishi kerak ekan. Qabohatlarga ko‘z yum m oq talab qilinar ekan. Sirni fosh etm oqchi b o ‘lgan til kesilarki, bu hoi ham m adan mushkuldir. M en bundan mushkul- roq bir nim ani tasaw u r qila olm og‘umdir. Jomiy bir qancha vaqt sukut qildi. Saroydagi fisq- fujumi va podshohning m a’nan pasaya borganini ko‘z oldiga keltirdi. Shu m uhitda Navoiyning b o ‘g‘ilishi, vijdon azobidan qovrilishi g‘oyat tabiiy ekanini yana chuqurroq his etdi. Lekin u so‘fiyona tabiatining butun e ’tiqodi bilan haqiqatning ustun chiqishiga isho- nar edi. — Inshoollo, haqiqat dushm anlarini, zulm korlam i mag‘lub qilursiz. Biz ham bu yo‘lning mudofaasiga hamisha tayyor tururmiz. Ayniqsa, keyingi jum lani Jom iy zo ‘r im on bilan ta ’kidlab aytdi. Navoiy butun qish M arvda qolish ehti- molini, xususan keyingi vaqtlarda ko ‘ngilning sukut va xilvatga bo ‘lgan ishtiyoqini, saroy odamlari bilan muo- m aladan charchaganligini so‘zladi. Ovozasi olamni tutgan bu ulug‘ odamning bu faqirona, sokin hayoti, yuksak m a’naviy rang va ziyo bilan to ‘la m uhiti Navoiyni qalbdan asir qilar, dunyoning qaydi-quydi- dan ozod, m a ’naviy zavqlarga ko‘ngli tolpinar edi; u tabiatan darveshsifat edi. Bu xislat uning k o ‘nglida b a’zan kuchli chayqalishlar yasar, lekin bu uni darvesh kulbasiga sudramas edi, xalq va jamiyatga nis- batan o ‘zining insoniy burchiga, odamlaming baxtiga, adolat, insonlik nuri bilan sug‘orilgan go‘zallikka undar edi. U ning qalbida hayot guli o ‘zining butun toza rangi, ziyosi va butun jonli, to ‘laqonli nash’asi bilan k o ‘rkam ochilib ketar edi. Jom iy o ‘z d o ‘stidagi bu fazilatni chuqur anglar va bu hurm at va sevgiga sa- zovor, deb bilar edi. Alisher Navoiy yo‘lga ruxsat so‘rarkan, chol 237 «andak tavaqquf»1, degan ishorat qildi-da, tevaragida qalashib yotgan kitoblar orasini timirskilab, muqova- siz, lekin kitob shaklida tikilgan bir dasta qog‘ozni uzatdi. Navoiy shu yerda varaqladi: «Bahrul abror!» Ayrim joylariga ko‘z yugurtirib, bildiki, bu — Xusrav Hindiyning «Daryoyi abror»iga javoban qalamga olin- gan... D arrov chol shoirga yalt etib qaradi. Uning yuzida g ‘ururli, lekin kishiga qattiq tegmaydigan, iliq bir tabassum ko‘rdi. Navoiy bundan awalgi bir suh- batni birdan xotirlab, yana ko ‘zlarini kitobchaga yashirdi: u go‘yo uyalgandek b o ‘ldi. Bir-ikki hafta ilgari shu xonada, Jomiy bilan suhbat asnosida, Xus rav Hindiyning ijodi ustida so‘z borgan edi. Navoiy Xusravning sohir qalamini g‘oyat samimiy va qizg‘in maqtadi. Ayniqsa uning «Daryoyi abror»ini yuqori qo ‘ydi. Dalil uchun shoiming bu asar haqidagi o ‘z so‘zlarini keltirdi. Xusrav shunday der ekan: «Agarda, qachon b o ‘lmasin, zam onlar o ‘zgarib, mening barcha nazm im dunyoda izsiz yo‘qolib ketsayu, yolg‘izgina bir qasidam — «Daryoyi abror» qola bilsa, shuning o ‘zi kifoya: buni o ‘qigan odam mening she’rdagi qudrat va iqtidorim ni bilib oladi!” Jomiy Navoiyning bu haqdagi fikrini tinglab, sukut qilgan edi. Bu asami yuzaga keltirgan u sukutning m a’nosini Navoiy endi angladi: «Jomiy huzurida Xusravni bu daraja ifrot m aqtam oq xato ekan!» deb o ‘yladi ichida. Ammo Navoiyning yuziga birdan tabassum yugurdi: xatosi yangi, istanilgan bir asarning yaratilishiga picha xiz- m at qilibdi-ku! Bu asar bilan cholni tabriklab, beni- hoyat xursand bo ‘lganini arz qildi. — Fursatingiz b o ‘lsa, o ‘qirsiz va fikrlaringizni biz faqirga yozarsiz. Biz uchun siz janobning zavqingiz hukmi oliy va mukofotdir, — dedi Jomiy. Navoiy kitobni avaylab, qo ‘ltig‘iga tiqdi. Jom iy uni eshikka qadar kuzatib, do ‘stona xayrlashib qoldi. Dala y o ‘lining ikki tom onida cheksiz bog'chalar, b o ‘stonliklar cho‘zilgan. Y o‘l ustiga enkaygan daraxt 1 M a ’ n o s i: B ir oz t o ‘xtang. 238 shoxlari b a’zan shoirning b o ‘rkini yum dalaydi. Barglaming oltin gilamlarida qo ‘ylar, echkilar gala- lashib yuradi. Hosili yig‘ib-terib olingan bo ‘stonliklar- da unda-bunda qorotqi — qo ‘riqchilar qaqqayadi. Gala-gala qushlar kezadi. Qishloqlar, odam lar siyrak- lasha boradi. Y o‘l poyonsiz cho‘lga yuz uradi. U zoqda tog‘larga tushgan yangi qor chaqnaydi. U fqlarda xiralanib so‘ngan ch o ‘lning mavjli qatlamlarini quyosh nuri chayqaltiradi. Unda-bunda bulutlam ing yaxlit ko ‘lkalari o ‘rmalaydi. Sovuq shamol dimoqqa cho‘l- ning yupun-chiriyotgan o ‘simliklarining hidini uradi. Kalxat lapanglab, havoda katta doiralar chizib, butun hafsala bilan kichik qushchani ta ’qib etadi. Shoir qo‘ynidan kitobchani oldi. K o‘zlar yaltiroq qog‘ozga, m isralam ing quyosh nuri bilan jilvalangan qora saflariga qadaldi. Shamol varaqlarga keskin urilib, shaldiratib, o ‘qishga xalaqit berishiga qaramas- dan, Navoiy kitobchadan ko ‘z uzmadi. Bu mutolaa unga juda zavqli tuyuldi. Otning changsiz, yum shoq yo‘lda tekis yo ‘rg‘asi muazzam tabiatning, she’m ing musiqiysi bilan ham ohang bo ‘lgandek... Ayrim go‘zal baytlami qaytalab o ‘qidi. Tugatarkan, kitobni yana qo‘y- niga soldi, lekin u deyarli yod bo‘lib qolgan edi. «Yax- shi asar. «Daryoyi abror» kabi rangin, xo‘b asar! Xus- ravga javoban yozilmish bu asaiga men ham javob bermog‘im kerak!» — o ‘yladi ichida. Cho'lning azamat sukunatida bokira manzaralaming husniga berilib borarkan, xayoli yangi asaming to‘qilmasi bilan ovora edi. Shoir nogoh pichirladi: Yüklə 7,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|