Ассалому алайкум

 
qarashicha,
 
Ovrupaning bizga beradigan 
narsalari belgili: safohat (ya'ni nodonlik), axloqsizlik, qimor va sharobxo‘rlik. 
Ushbu to‘rt illat Sharqni tanazzul girdobiga yanada chuqurroq tortish, uni 
taraqqiydan bebahra qilish manbai o‘laroq xizmat qildi. Adibning taassuf bilan 
ta'kidlashicha, “Sharqning din va odatlariga qat'iyan to‘g‘ri kelmagan 
fohishaxonalarni o‘lkamizda Ovrupa jahongirlari ochdilar. Butun bashariyat 
hayotig‘a, maishatig‘a, ishiga rahnalar solg‘uchi sharob do‘konlari yurtimizda shul 
Ovrupa boylari “himmati” bilan quruldi. “Faranga” degan qo‘rqunch kasal 
Sharqg‘a Ovrupa jahongirlarining bosqinlari bilan keldi. Xulosa: Ovrupa 
jahongirlari Sharqg‘a axloqsizlik va buzuqlikdan boshqa bir narsa bermadilar”.
16
Қосимов Б. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат, фидойилик. Т.: “Маънавият”, 2002, 370-бет.

---

23 
Ayni qarash mutafakkir jadidlarning ko‘pchiligiga xos edi. Bu jihatdan, 
Cho‘lponning “Vatanimiz Turkistonda temir yo‘llar” maqolasidan olingan 
quyidagi iqtibos, ayniqsa, xarakterli: “Ey qarindoshlar... katta iltimosimiz 
shuldurki, Ovro‘poning mo‘dosidin, shishasidan, buzuq axloqidan namuna 
olmasdan va bunlarg‘a bul jihatdan taqlid qilmasdan, balki ilm, fan, hunar, 
sanoatg‘a o‘xshashlik madaniyatlaridan namuna olub, bul jihatdan taqlid 
qilmog‘imiz lozimdur. Ovro‘poning mo‘dosi, shishasi va buzuq axloqi sizlarni 
xonavayron, bevatan, asir, qul qiladur. Bundan saqlaningiz! Ovro‘poning maktab, 
madrasa, ilm-fan, sanoat, hunarg‘a o‘xshash madaniyatlari sizlarni obod, ma'mur, 
olim qilub, johillikdan, asorat qulligidin qutulturodur. Birodarlar, ko‘zlaringizni 
ochib, yaxshi o‘ylangizlar!”
17 
Bugungi kunda ham ahamiyatini yo‘qotmagan bu kabi qarashlar mutafakkir 
jadidlarning G‘arb madaniyatiga differensial munosabatda bo‘lganini ko‘rsatadi. 
Ular G‘arb axloqini, ma'naviyatga zid turmush tarzini inkor etganlari holda, 
Ovrupaning ilm-fan, ta'lim, texnika-texnologiya sohasidagi yutuqlarini Sharq 
ma'naviyati mezonlari asosida millat hayotiga tatbiq etish tarafdori bo‘lganlar.
4.
Birinchi jahon urushi Sharqning istibdod iskanjasidan qutulishi uchun 
eng qulay sharoitni paydo qildi. Taassufki, bu fursat va imkoniyat boy berildi.
 
Fitrat dunyodagi mustamlakachi davlatlar Misr va Hindistonni qo‘lga kiritish, bu 
orqali Sharqqa yakka hokim bo‘lish istagida o‘zaro ziddiyatga borgani, buning 
natijasida ikki bir-biriga qarshi ittifoq yuzaga kelgani haqida yozadi:
1.
Rusiya, Angliya, Fransiya. 
2.
Olmoniya, Italiya, Avstriya-Majoriston. 
Bu ikki “davlatlar to‘dasi” topgan boyliklarini, bor kuch va imkoniyatini 
urush yaroqlari tayyorlashga safarbar etdi, o‘zaro qurollanish poygasi avjga chiqdi. 
Fitrat ta'biricha: “Bilim va hunarning ko‘magi bilan shahar singari kemalar, tomug‘ 
ko‘rinishli to‘plar, tog‘ gavdali uchg‘uchlar yasab turar edilar. Bunlarning barchasi 
17
Чўлпон. Ватанимиз Туркистонда темир йўллар. - Чўлпон. Асарлар. Тўрт жилдлик. 4-жилд. - Т.: 
“Академнашр”, 2016, 168-бет

---

24 
dunyoning taraqqiysi uchun emas, kuchsizlarni ezmak uchun, Sharqni yutmoq 
uchun edi”.
Ana shu asnoda 1914-yilgi birinchi jahon urushi boshlandi.
 
“Butun Ovrupa 
jahongirlari orasinda ochilgan bu urush Sharq mazlumlariga ko‘p yaxshi fursat 
berardi. Sharqning qutulish soati kelgan edi. Sharqning bunda vazifasi katta-kichik, 
musulmon, majus demasdan birlashmak: bir-birining qonini ichib turgan Ovrupa 
yirtqichlari qarshisindan bir kuch va bir qo‘l bo‘lub chiqmoq edi. Bilimsiz qolg‘an 
Sharq bu to‘g‘ri yo‘lni ko‘ra olmadi. Bu fursatni ham qochirdi”. 
Ta'kidlash kerakki, “Sharq siyosati” asari Fitratning dunyoda kechayotgan 
ijtimoiy-siyosiy voqyelik mohiyatidan xabardorlik darajasi nechog‘lik chuqur 
ekani, bu jarayonni teran tahlil eta bilish barobarida xolis baho bera olish 
salohiyatiga ega bo‘lganini ko‘rsatadi.
5.