Ассалому алайкум
“Chin sevish”da Sharq qutulishi mavzui
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. “Chin sevish”da Sharq qutulishi mavzui
«Chin sevish» va «Hind ixtilolchilari» asarlarida Hindiston xalqlarining ozodlik va mustaqillik uchun ingliz mustamlakachilariga qarshi olib borgan murosasiz kurashlari orqali Turkiston xalqlarining tuganmas dardlarini ifoda etadi. «Chin sevish»dagi Karimbaxsh bir vaqtlar Ovruponi maqtardi. Endi esa yo‘q, fikri o‘zgargan: «Ovrupoda bilim bor, lekin insof yo‘q. Ovruponing bilimi qoplonning tishi, tirnog‘i kabi bir narsadir. Kuchsizlarni yirtib, yemak to‘g‘risida ko‘p ish ko‘rmishdir», — deydi xotini Fotimaxonim bilan suhbatda. Va uning e'tiroziga javoban: «Ovrupo ishlarini o‘rganmak albatta kerakdir. Ovrupoda o‘qimoq, ovrupoliklarni insofli, adolatli deb maqtamoq uchun emas, ulardan o‘zimizni saqlamoq, tishli-tirnoqli bo‘lish uchun kerakdir», deydi. Ayni paytda bu bilimlarning «Kishilik dunyosining yuksalishi va tinchligi yo‘lida ishlatish qulay»ligini ta'kidlaydi. «Hind ixtilolchilari»dagi ingliz Marling Hindiston aholisining turli din-e'tiqodga, maslak-mazhabga mansubligidan, ular orasidagi janjal-nizolardan ustalik bilan foydalanadi. Bir-biriga qayrab qo‘yib, chetdan kuzatadi, «ingliz ulusining Hindga kelganliklari hindlilarni yetishtirmak, madaniy qilmak» uchun edi, — deydi Mavlonga. — Biz kelmasdan burun Hindiston din janjallari, qorin-qursoq urushlari bilan to‘lg‘on edi... shul buzuqliklarni tuzatdik. Madaniy yashamoq yo‘llarini ko‘rsatduk...» Endi inglizlar «adolat bilan olgan»... «adolat bilan saqlagan Hindistonni o‘z egalariga yana adolat bilan topshirmoqchi»lar. Lekin kimga topshirsalar ekan? Hindgami, musulmongami?! Hindlar yashamoq yo‘llarini bilib oldilar, lekin «Hindiston madaniyatining tub egasi musulmonlar edilar. Shu pallada ham Hindistonda eng yaxshi tayyorlangan ulus musulmon ulusidir...» Lekin ular Hindistonda ko‘pchilik emas. Uning ustiga «Hindular, sekhiylar, ma'juslar birlashib, hukumatni o‘z qo‘llariga olmoqchi bo‘lsalar, nima qilamiz?»— deb ham qo‘yadi. Olmonlar-chi? Balki bu tilakni ular bildirishga ham ulgurganlar deya ko‘ngullariga g‘uluv ham solib qo‘yadi. Ig‘vogar shu tariqa Hindistonning ikki buyuk millati hindular va musulmonlar o‘rtasiga adovat urug‘ini sepadi. Har ikki asardagi ingliz-hind munosabatlari o‘sha davrning har qanday turkistonlik o‘quvchi ko‘zi oldida 41 mutlaqo rus-o‘zbek munosabatlarini gavdalantirar edi. Muallifning maqsadi ham shu edi. Har ikki asarning nomi ham shunga qaratilgan. Masalan, chin sevgi Vatan sevgisidir. Chinakam muhabbat uni ozod qilmoqdir kabi. Har ikki asar, ayniqsa, «Chin sevish» zamondoshlar tomonidan yuksak baholanadi. Cho‘lpon u haqda «O‘zbek sahnasi ulug‘ va ulug‘ligi qadar yuksak ham go‘zal bir tomosha ko‘rdi» deb yozdi. V.Mahmud «O‘zbek sahnasida shu kungacha o‘ynalib kelgan pesalarning eng kuchlisi, eng buyugi» deb baholadi. «Abulfayzxon» adabiyotimizda tarixiy mavzuda yozilgan birinchi dramadir. Unda tasvir etilgan voqyealar bilan Fitrat zamonasi o‘rtasida ma'lum yaqinlik bor. Ashtarxoniylar sulolasining so‘nggi vakili bo‘lib tarixga kirgan Abulfayzxon hukmronligi davrida (XVIII asr) salganatda mang‘itlar sulolasining nufuzi benihoya ortib, xon qo‘g‘irchoqqa aylanib qoldi. Qo‘shhokimiyatchilik ikkiyuzlamachilikka yo‘l ochdi. Zulm va xiyonat avj oldi. Har ikki tarix ham xalqimiz hayotidagi eng mas'uliyatli, eng hayajonli voqyealarga to‘la edi. Farqi shu ediki, biri yangi turmush bayrog‘i ostida, ikkinchisi yangi sulola himoyasi yo‘lida kechdi. Har ikkisi ham jamiyatning barcha qatlamlarini o‘ziga jalb etgan va eng muhimi har ikkisi ham kuchga, zo‘ravonlikka tayangan edi. Bunday damlarda inson tabiatidagi ezgulik bilan yovuzlik yuzaga qalqib chiqadi. Fitrat shularni ilg‘ay oldi. «Podsholik qon bilan sug‘orilaturg‘on bir og‘och (daraxt)» ekanligini, «qon oqib turmag‘on yerda bu og‘ochning qurib qolishi aniq»ligini ko‘rsatib bera oldi. «Chin sevish» va «Hind ixtilolchilari» asarlarida Hindiston xalqlarining ozodlik va mustaqillik uchun ingliz mustamlakachilariga qarshi olib borgan murosasiz kurashlari orqali Turkiston xalqlarining tuganmas dardlarini ifoda etadi. «Chin sevish»dagi Karimbaxsh bir vaqtlar Ovruponi maqtardi. Endi esa yo‘q, fikri o‘zgargan: «Ovrupoda bilim bor, lekin insof yo‘q. Ovruponing bilimi qoplonning tishi, tirnog‘i kabi bir narsadir. Kuchsizlarni yirtib, yemak to‘g‘risida ko‘p ish ko‘rmishdir», — deydi xotini Fotimaxonim bilan suhbatda. Va uning e'tiroziga javoban: «Ovrupo ishlarini o‘rganmak albatta kerakdir. Ovrupoda o‘qimoq, ovrupoliklarni insofli, adolatli deb maqtamoq uchun emas, ulardan o‘zimizni saqlamoq, tishli-tirnoqli bo‘lish uchun kerakdir», deydi. Ayni paytda bu 42 bilimlarning «Kishilik dunyosining yuksalishi va tinchligi yo‘lida ishlatish qulay»ligini ta'kidlaydi. «Hind ixtilolchilari»dagi ingliz Marling Hindiston aholisining turli din-e'tiqodga, maslak-mazhabga mansubligidan, ular orasidagi janjal-nizolardan ustalik bilan foydalanadi. Bir-biriga qayrab qo‘yib, chetdan kuzatadi, «ingliz ulusining Hindga kelganliklari hindlilarni yetishtirmak, madaniy qilmak» uchun edi, — deydi Mavlonga. — Biz kelmasdan burun Hindiston din janjallari, qorin-qursoq urushlari bilan to‘lg‘on edi... shul buzuqliklarni tuzatdik. Madaniy yashamoq yo‘llarini ko‘rsatduk...» Endi inglizlar «adolat bilan olgan»... «adolat bilan saqlagan Hindistonni o‘z egalariga yana adolat bilan topshirmoqchi»lar. Lekin kimga topshirsalar ekan? Hindgami, musulmongami?! Hindlar yashamoq yo‘llarini bilib oldilar, lekin «Hindiston madaniyatining tub egasi musulmonlar edilar. Shu pallada ham Hindistonda eng yaxshi tayyorlangan ulus musulmon ulusidir...» Lekin ular Hindistonda ko‘pchilik emas. Uning ustiga «Hindular, sekhiylar, ma'juslar birlashib, hukumatni o‘z qo‘llariga olmoqchi bo‘lsalar, nima qilamiz?»— deb ham qo‘yadi. Olmonlar-chi? Balki bu tilakni ular bildirishga ham ulgurganlar deya ko‘ngullariga g‘uluv ham solib qo‘yadi. Ig‘vogar shu tariqa Hindistonning ikki buyuk millati hindular va musulmonlar o‘rtasiga adovat urug‘ini sepadi. Har ikki asardagi ingliz-hind munosabatlari o‘sha davrning har qanday turkistonlik o‘quvchi ko‘zi oldida mutlaqo rus-o‘zbek munosabatlarini gavdalantirar edi. Muallifning maqsadi ham shu edi. Har ikki asarning nomi ham shunga qaratilgan. Masalan, chin sevgi Vatan sevgisidir. Chinakam muhabbat uni ozod qilmoqdir kabi. Har ikki asar, ayniqsa, «Chin sevish» zamondoshlar tomonidan yuksak baholanadi. Cho‘lpon u haqda «O‘zbek sahnasi ulug‘ va ulug‘ligi qadar yuksak ham go‘zal bir tomosha ko‘rdi» deb yozdi. V.Mahmud «O‘zbek sahnasida shu kungacha o‘ynalib kelgan pesalarning eng kuchlisi, eng buyugi» deb baholadi. «Abulfayzxon» adabiyotimizda tarixiy mavzuda yozilgan birinchi dramadir. Unda tasvir etilgan voqyealar bilan Fitrat zamonasi o‘rtasida ma'lum yaqinlik bor. Ashtarxoniylar sulolasining so‘nggi vakili bo‘lib tarixga kirgan Abulfayzxon hukmronligi davrida (XVIII asr) salganatda mang‘itlar sulolasining nufuzi 43 benihoya ortib, xon qo‘g‘irchoqqa aylanib qoldi. Qo‘shhokimiyatchilik ikkiyuzlamachilikka yo‘l ochdi. Zulm va xiyonat avj oldi. Har ikki tarix ham xalqimiz hayotidagi eng mas'uliyatli, eng hayajonli voqyealarga to‘la edi. Farqi shu ediki, biri yangi turmush bayrog‘i ostida, ikkinchisi yangi sulola himoyasi yo‘lida kechdi. Har ikkisi ham jamiyatning barcha qatlamlarini o‘ziga jalb etgan va eng muhimi har ikkisi ham kuchga, zo‘ravonlikka tayangan edi. Bunday damlarda inson tabiatidagi ezgulik bilan yovuzlik yuzaga qalqib chiqadi. Fitrat shularni ilg‘ay oldi. «Podsholik qon bilan sug‘orilaturg‘on bir og‘och (daraxt)» ekanligini, «qon oqib turmag‘on yerda bu og‘ochning qurib qolishi aniq»ligini ko‘rsatib bera oldi. Fitratning “Chin sevish” dramasi 1920-yilda so‘nggi tahrirdan chiqqan. Tarixiy makon va tarixiy zamon nuqtai nazaridan “Chin sevish” va “Hind ixtilolchilari” pesalarida aks etgan voqyealar “Ro‘zalar”dagi voqyealardan oldin ham, ulardan keyin ham yoki ular bilan bir vaqtda ham ro‘y bergan bo‘lishi mumkin. Lekin tarixiy taraqqiyotning qaysi bosqichini aks ettirishiga kshra bu ikki drama Fitrat dramatik olami xronopida eng so‘nggi o‘rinni egallaydi. Chunki, “Ro‘zalar”da mustamlakachilik bo‘lsada, hali undan qattiq norozichilik yo‘q, unga qarshi portlay deb turgan kuchli bir tug‘yon yoki isyon yo‘q. To‘g‘ri, bunda asarning komediya ekanligi ham, rus chorizmiga tegishli gapni aytish qiyinligi ham bor. Lekin, baribir, asarda aks etgan hayotning umumiy atmosferasi shuni ko‘rsatadiki, bu milliy ozodlik harakatlari g‘oyasi pishib yetilishi qiyin bo‘lgan, to‘g‘rirog‘i, hali undan uzoqroq bo‘lgan davr. “Chin sevish” va “Hind ixtilolchilari” boshqa asarlarga qiyoslasak, oldingi o‘rinni ishg‘ol etadigan asar deb hisoblash mumkin. Fikrimizcha, bu davrning Fitrat dramaturgiyasida muayyan o‘rin tutishi, uning aynan komik tarzda aks ettirilishi aslo tasodifiy emas. Xronotop nuqtai nazaridan undan oldingi o‘rinda turadigan uch drama bu Turkistonning fojialarga to‘la feodal o‘tmishi edi. Chor Rossiyasining mustamlakasiga aylangandan keyin esa Turkiston ham o‘zining ko‘p asrlik o‘tmishi bilan asta sekin bo‘lsada, 44 xayrlasha boshladi. Falsafa, sotsiologiya, psixologiya, estetika fanlarining barchasida ta'kidlanganidek, insoniyat o‘z o‘tmishi bilan kulib xayrlashadi. “Chin sevish” va “Hind ixtilolchilari”da o‘tmishning bir katta bo‘lagi bilan bilan xayrlashayotgan xalqni kutayotgan ulug‘ kurashlar, fojialar va ular ortidan kelishi muqarrar bo‘lgan yorug‘ bir istiqbol o‘z ifodasini topgan. Xo‘sh, Fitrat nega bu asari uchun aynan shu davrni tanladi? Bu bir birini to‘ldiadigan bir nechta sabab bilan bog‘liq. Birinchidan, aynan shu davrda komik asarga material bo‘lg‘ulik voqyealarga ko‘proq edi. Buning izohini biz oldinroqda ko‘rib o‘tdik. Ikkinchidan, Fitrat ijodkor shaxs sifatida o‘sha davr bilan yaxshiroq tanish edi. Uchinchidan, komizm ba'zi bir kishilar tomonidan jamiyatning tanqidi sifatida tushunilishi mumkin, shuning uchun materialni beriroqdan tanlash ko‘p ortiqcha qutqularga sabab bo‘lishi mumkin edi. O‘zi ongli ravishda ko‘zda tutgani yoki tutmaganidan qat'i nazar, yozuvchining ob'ektiv g‘oyaviy niyati hayotdagi shu xil voqyea hodisalarga qanday qarash kerak, degan masalaga munosabatini bildirishdan iborat edi. Asar ruhidan kelib chiqib aytish mumkinki, Fitrat nazarida ular endilikda juda xavfli illatlar emas, ular mudhish hodisa sifatidagi kuchini yo‘qotib bo‘lgan. Ularga yengilgina kulib qarash mumkin. Asosiy xavfli illatlar, asosiy mudhish kuchlar, asosiy muammo va vazifalar boshqa yoqda! Ularni Fitrat hind hayotidan olib yozilgan dramatik dialogiyasida aks ettirgan. “Chin sevish”dagi voqyealar Dehli shahrida, “Hind ixtilolchilari”dagi voqyealar esa Lohur shahrida bo‘lib o‘tadi. Hayot haqiqati nuqtai nazaridan bu ikki pesa voqyealari bir vaqtning o‘zida ham, oldinma keyin ham ro‘y beraverishi mumkin. Yaratilish vaqtiga ko‘ra “Chin sevish” 1920-yilda, “Hind ixtilolchilari” esa 1923-yilda so‘nggi tahrirdan chiqqanligi ma'lum. Biroq dilogiyadagi oldin yaratilgan asarning voqyealari keyin ro‘y bergan, deb bo‘lmaydi. Chunki yozuvchi muqaddimadan oldinxotimani yozib qo‘yaverishi mumkin. Lekin taraqqiyot spiral shaklida bo‘lsa ham, umuman olganda, oldinga qarab, oddiydan murakkabga qarab borishini hisobga oladigan bo‘lsak, “Chin sevish”ni bu dilogiyaning dastlabki qismi deb hisoblash to‘g‘riroq bo‘ladi. Har ikkala asarda ham erk va mustaqillik 45 uchun kurash, “Chin sevish”da bir oz zaifroq, kurashning g‘alabaga eltuvchi yo‘llaridan uzoqroq, sentimentalroq tarzda ko‘zga tashlanadi. Qolaversa, bu kurashlar asarda ishq mojarosi tevaragida, ko‘pincha, ijtimoiy fon sifatida namoyon bo‘ladi va boshlab qo‘yilgan mna shu mavzu keyingi dramada asar markaziga ko‘chiriladi. Hattoki o‘sha ishq muhabbatning o‘zi ham “Hind ixtilolchilari”da realistikroq , hayotga yaqinroq. Binobarin, Fitrat dramatik olamining makoni zamoniy zanjirida “Chin sevish” “Ro‘zalar”dan keyingi, “Hind ixtilolchilari”dan oldingi halqa sifatida namoyon bo‘lgan. Dramaturgning aynan makon va zamonga (ingliz mustamlakachiligi davridagi Hindistonga) murojaat etishining sabablari, bu xronotopning asar dunyoga kelgan makon va zamonga munosabati haqida oldingi bobda qisman gapirib o‘tildi. Hindiston har ikki pesada ham chorizm va bolshevizm asorati ostida qolgan Turkistonga taalluqli haqiqatni aytish uchun bir majoz vazifasini o‘tagan edi. Lekin bunda dramaturgning aynan shu materialga munosabati, unga mehr muhabbat bilan, hamdardlik hissi bilan qaraganligi ham aks etganki, buni nazardan soqit qilmaslik kerak. Agar buni inkor etadigan bo‘lsak, “Xo‘sh, nega majoz sifatida boshqa yurt emas, aynan Hindiston tanlab olindi?” degan savolga aniq javob aytishimiz qiyin bo‘ladi. Mustamlakachilik zulmi ostida ezilgan xalqning mutafakkiri sifatida Fitrat o‘z xalqi bilan qismatdosh xalqlar tarixiga nazar tashlaydi. Bu orqali mustamlakachilikning mohiyatini, uni keltirib chiqaruvchi shart sharoitlarni va undan qutilish chora tadbirlarini o‘rganmoqchi bo‘ladi. Siyosat turkistonni Turkiston deb aytishga to‘la imkon bergan taqdirda ham Fitrat shu materialga murojaat etish mumkin edi. Chunki inson kabi xalqlar ham o‘ziga qarab o‘zgani, o‘zgaga qarab o‘zini chuqurroq anglaydi. Inson inson uchun, xalq xalq uchun o‘ziga xos ko‘zgu vazifasini o‘taydi. Fitratning Hindiston mavzuiga murojaat etishining mana shunday tabiiy sabablari ham bor ediki, buni olimning falsafiy, 46 ilmiy va publisistik asarlarida ham Hindiston mavzusi egallashi yana bir karra tasdiqlaydi. “Chin sevish” dramasi Fitrat dramaturgiyasining umuminsoniy yoki azaliy va abadiy mavzulari xaritasida ham alohida o‘rin tutadi. To‘g‘ri, dunyo adabiyoti va san'atida ishq muhabbat mavzusini chetlab o‘tgan ijodkorni topish qiyinroq. Hazrat Navoiy yozganlaridek: Ajab qissadir bu ishq tuganmadi hech, Agarchi bo‘lgani olam binosi, aytiladur. San'atkorlar bu tuyg‘uni bir umr tarannum etadilar, biroq ularning qaysidir bir asarlarida bu mavzu o‘zining eng yorqin, eng otashin ifodasini topadi. “Chin sevish” dramaturgning aynan ana shunday asaridir. Asar xronotopining yozuvchi asarini yozib tugallagan zamon makonga munosabati nuqtai nazaridan “Chin sevish” ham, “Hind ixtilolchilari” ham boshqa dramalarda shunday yorqin tarzda uchramaydigan muhim bir xususiyatga ega. To‘g‘ri, ularda yozuvchi Hindiston orqali Hindistonni ham, jabrdiyda Turkistonni ham aks ettiradi, hind ixtilolchilarining g‘oyalari, zobitlikka qarshi nafrat g‘azablari, kurashlari Turkistonga ham begona emas edi (shu o‘rinda Qo‘qon muxtoriyatini eslaylik). Lekin bu asarlar orqali faqat zamonanigina aks ettirmaydi. Yozuvchi zamona orqali kelajakni, kelajakka bo‘lgan ishonchni ham, million million farzandlari bo‘lgan ulug‘ xalqlarning kolonial zulm ostida abadiy qolib ketmasligini, ularga ham bir kun istiqlol quyosh kulib boqajagini shubhaga o‘rin qoldirmaydigan bir shiddat va qudrat bilan aks ettiradi. Dalil tariqasida Nuriddinning zindondagi monologlaridan bir parcha keltirib o‘tish kifoya: “Hindiston bolalari qiyomatga dovur bo‘yla qolmaslar. Bularning daxi ko‘zi bor ochilur, qoni bor qaynar. To‘rt yuz million inson bolasining bo‘yla ezilib qolishiga tangri ko‘nmas, tabiat rozi bo‘lmas..” Dramada yozuvchi makon zamon dialektikasini aks ettirish aks ettirish nuqtai nazaridan jiddiy muvaffaqiyatlarga erishgan. Butun dramada ro‘y beradigan barcha voqyealar ilk pardadayoq anglashiladi va ularning bosqichma bosqich rivoji beshala pardada ham ko‘rsatiladi. Masalan, Nuriddinning muhabbat dardida kuyib 47 yurganligini birinchi pardada boshqa qahramonlar o‘z kuzatishlari asosida eslatib o‘tadilar, ikkinchi pardada bu muhabbat real faktga aylanib, Rahmatulloxon uni oradan tamom chiqarish chora tadbirlarini ko‘ra boshlaydi, uchinchi pardada u muhabbatni va uning qanday muhabbat ekanligini Nuriddinning o‘z og‘zidan eshitamiz, to‘rtinchi pardada biz “Zulayxo ... malagim...chechagim...” deb telbalarcha alahlayotgan majnun Nuriddinni ko‘ramiz va nihoyat beshinchi pardada bu muhabbat fojiali intiho topadi. Xuddi shuningdek, Rahmatulloxonning nopoklik aralashgan ilinji ham birinchi pardadayoq ayon bo‘ladi. Ikkinchi pardada o‘sha rejalarning dastlabkilari amalga oshadi. To‘rtinchi pardada yana ham jirkanchroq, yana ham mudhishroq tus oladi va nihoyat, Nuriddinning ham, o‘zining ham o‘limi bilan yakunlanadi. Dramaturg ixtilolchilik harakatini ham xuddi shu tarzda bosqichma bosqich rivojlantirib boradi. Eng muhimi, asarda shu uch motni bir biridan ayri holda alohida alohida rivojlantirilmagan. Ular et bilan tirnoqdek bir biriga uzviy ravishda bog‘lanib ketgan. Umuman, Fitrat dramatik asarlari orqali ham G‘arbning madaniyat tarqatish niqobida mustamlakachilik va haqsizlik siyosatini olib borganini, avvalda taraqqiyot beshigi bo‘lgan Sharqning esa inqiroz yoqasiga kelib qolganini chuqur iztirob bilan tasvirlaydi. 48 XULOSA Ushbu bitiruv malakaviy ishi natijalaridan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: 1. Abdurauf Fitrat o‘zbek she'riyatiga birinchilardan bo‘lib mansura janrini olib kirdi. Uning “Yurt qayg‘usi” mavzuidagi turkum she'rlari ana shu shaklda bitilgan. Bu she'rlarida Fitrat istibdod changalida qolgan ona yurt taqdiri uchun kuyinadi, uning tanazzulidan iztirob chekadi. Muqaddas Turonni ayanchli ahvoldagi ayol – ona timsolida tasvirlaydi. Bu orqali Vatanni ona timsolida ko‘rish bilan bog‘liq milli y ruhiyatni ifodalaydi. Uni qutqarish uchun kurashga tayyori ekanini bildiradi. Fitratning bu turkum she'rlari shoirning ko‘hna Sharqqa bo‘lgan buyuk muhabbatining o‘ziga xos badiiy talqini, deyish mumkin. 2. Fitrat she'riyatida, jumladan mansuralarida Sohibqiron Amir Temur siymosi alohida o‘rin tutadi. Qadim Turonning sha'nini yuksaltirgan, uni taraqqiyotning cho‘qqisiga olib chiqqan, ona zaminni mo‘g‘ul istilosidan ozod etgan Sohibqiron ozodlik timsoli sifatida namoyon bo‘ladi. Amir Temur obrazini tasvirlash orqali shoir yosh avlod qalbida yurt ozodligi ruhini tarbiyalashni maqsad qiladi. Qadim Sharqning buyuk tarixi va nurli kelajagi g‘oyasini millat qalbiga joylamoqni istaydi. 3. “Sharq” dostoni Fitrat she'riyatida alohida o‘rin tutadi. Bu asari orqali Fitrat “Madaniyat otli G‘arbli olbosti” degan mashhur iborani taqdim etadi. Bu ibora zamirida madaniyat tarqatish niqobi ostida yurtni talab, millat hayotini izdan chiqargan G‘arbning bosqinchildik siyosatini qoralaydi. Uning niqobini ochib tashlaydi. 4. “Munozara” asarida Fitrat buxorolik mudarris va farangi o‘rtasidagi bahs orqali Sharqning taraqqiyotdan orqada qolishi sabablarini ko‘rsatib beradi. O‘qitish tizimi eskirgani, millat farzandlarining dunyoqarashi zamon shiddatidan ortda qolgani masalalarini yoritadi. Mustamlaka siyosatining mohiyatini ochib tashlaydi. Shuning uchun ham bu asar keng miqyosda aks sado berdi. “Munozara”ni olimlar Chor Rossiyasi yostig‘i ostiga qo‘yilgan bombaga qiyoslaganlari sababi shunda. 49 5. “Sharq siyosati” Fitratning dunyoqarashi naqadar keng, fikri nechog‘lik ochiq bo‘lganini ko‘rsatadigan asar. Asarda Sharqning chin ma'noda madaniyat beshigi, taraqqiyotning boshlovchisi bo‘lgani, G‘arbdagi taraqqiyot aynan ana shu negizda o‘sib chiqqani aniq misollar orqali ko‘rsatib beriladi. G‘arbning xalqlarga ozodlik, madaniyat olib kirish niqobi ostida amalga oshirayotgan mustamlakachilik siyosatining mohiyatini fosh etadi. Rossiyaning Turkistonda, Angliyaning Hindistonda, Fransiyaning Jazoir va Tunisda amalga oshirayotgan bosqinchiligi insoniylikka zid ekanligini tahliliy asosda yoritadi. Bu orqali millatning dunyoqarashini o‘stirish, uni ozod ko‘rish bilan bog‘liq orzularini ifodalaydi. 6. Fitrat dramalarida ham G‘arbning istibdod siyosati mohiyatini ko‘rsatib berdi. “Hind ixtilolchilari” va “Chin sevish” dramalari buning yorqin isbotidir. Fitrat dramalarida zamon va makonni ko‘chirib tasvirlash usulini qo‘lladi. Angliyaning Hindistondagi bosqinchilik siyosati va hind yoshlarining unga qarshi kurashini tasvirlash orqali ona Turkistonning istibdoddan tug‘ilgan jarohatlari xususida so‘z yuritdi. Vatan ozodligi g‘oyasini tasvirladi. |