«audiT» FƏNNİ ÜZRƏ MÜhaziRƏLƏR

e) xidməti­n ödəni­lməsi prinsipinə görə:

audit – ödə­məni müştəri həya­ta keçirir;

təft­iş – ödə­məni yuxarı və ya döv­lət orqanı həya­ta keçirir.

f) praktiki vəzi­fə­lə­rinə görə:

audit – müştəri­nin maliyyə vəzi­yyəti­nin yaxşıla­şdı­rılm­ası, pas­siv­lə­ri­n (investorların, kreditorların) cəlb edilməsi, müştəri­yə kö­məkl­iyin edilməsi, məs­lə­hət verilməsi;

təft­iş – aktivləri­n qorunması, məni­msə­mə­ləri­n аş­kаr оlun­mаsı və qarşı­sı­nın aınm­ası.

g) nəti­cə­lərə görə:

audit – auditor rəyi­nin (bütün hüquqi və fiziki şəxs­lər, döv­lət hakimiyyəti və idarəet­mə orqanları, yerli idarəet­mə orqanları və məh­kəmə orqanları üçün hüquqi mahiyyət kəsb edən rəsm­i sənəd) tər­tibi ilə tа­mаm­lа­nır;

təft­iş – təft­iş aktı­nın (bütün aşkar edilən çatışm­azlıql­arın əks etdirildiyi idarəda­xili sənəd) tər­tib edil­məsi ilə bаşа çаtır. Akt təft­işi təyi­n edən orqana (yuxarı təş­ki­lаtа, istintaq orqanlarına və b.) təqd­im edilməli­dir.

Iq­tısadi təhlil birbaşa idarə­­etmə pro­se­sində iş­tirak et­məsə də, bir çox hallarda onu əsas idarə­etmə ele­ment­ləri sı­ra­sına daxil etmək olar. Çünki el­mi-tex­nı­ki tə­rəqqinin hazırkı inkişafı, müəssisələr arasında əla­qə­lə­rin art­ma­sı, onların bila­va­sitə fəaliy­yə­tınə təsir gös­tərən amıllərin çoxal­ma­sı ida­rə­etmədə iq­tısadi təh­lılin is­tı­fa­də edilməsi zəruriliyini mey­dana çı­xa­rır. Iqtısa­di təhlil qəbul edılən qərarların əsasını təşkil edir. Başqa sözlə de­sək, qə­bul edılən qə­rar­­lar­da səhvə yol verilmə­məsi üçün gös­tə­rıcılə­rınin düzgünlüyünü, onların real xa­rak­ter da­şı­ma­sını tə­min etməyə imkan verir. Təsərrüfat fəa­liy­yətinə düzgün qiymət vermək üçün yalnız iqtisadi təh­lil­dən istıfa­də edil­­məlidir. Iqtisadi təhlil ehtiyat mən­bə­lərini meydana çı­xar­ma­üa, is­teh­sal prosesinə nəzarət et­mə­yə şə­rait yaradır. Iq­tisadi təh­­lil va­sıtə­silə təsərrüfat va­hidləri arasın­da əlaqə ya­­ra­dı­lır. Bu isə öz növ­bə­sin­də müəssisə üzrə ahəng­dar­lı­üın ya­ran­­ma­sı­na müsbət təsir göstəriir.

Iq­tısa­di təhlil iqtisadi pro­­ses­ləri və təsərrüfat-maliy­yə əmə­­liy­­yat­la­rı­nı qrup­laş­dı­rır və on­ların sə­mərəliliyinə qiymət ve­rir. Iq­tisadi pro­ses­lər təh­lil edılən zaman is­teh­­sa­lın səmə­rə­lıliyinə tə­sir edən mənfi və müs­bət amil­­lər aşkar edılir, ehtıyatlardan və re­surs­­lar­dan istifadə qıy­mət­­lən­dirilir. Iq­tı­sa­di təh­lil iqtısa­di prosesləri, təsərrüfat-maliyyə əmə­liy­yat­larını öy­rən­dik­­cə, təh­lil etdik­cə istifadə edil­mə­miş ehtıyat mənbələrini aşkar edir. Bu da qə­bul ediləcək ida­rə­et­mə qə­rar­­la­rının op­timallıüına tə­minat verir. Iq­tı­­sa­di təhlil idarəetmə ele­menti kimi digər element­lər­lə - uçot-plan­laş­dır­ma və xüsusilə nə­za­­rətlə üzvi surət­də bağ­lıdır. Məhz iqtisadi təh­lil, nəza­rət və yox­­la­ma iş­lərində iştirak et­mək­lə özü­nün idarəetmə funk­sı­yasını daha qa­ba­­­rıq və praktiki olaraq büru­zə verir. Nəzarət və yox­lama (eks­­per­tiza) işlə­rınin bir çox nəticə və tək­lif­lə­ri iqtısa­di təh­lil va­­­sitəsilə əldə edilə bilər. Iq­tısadi təh­lilin me­tod və üsul­la­rından qar­şı­lıqlı şəkildə istifadə et­məklə iqtısa­di proseslərə və təsərrüfat-maliy­yə əmə­liy­yatlarına komp­leks qiymət ver­mək olar. Yal­nız iqtısa­di təh­lil aparılmaqla həya­ta keçirilən audit yox­la­ma­sı nə­tıcəsində tərtib edil­miş arayış ida­rə­et­mə üçün səmərəli ola bilər. La­kin iqtisadi təhlil auditdə faktorların qarşılıqlı əlaqəsilə məntiqi for­ma­da tətbiq edil­mə­lıdir. Əks halda yoxlama arayışı həd­dindən artıq iqtisadi rə­qəm­lərlə şışir­dilə bilər. Təcrübədə bəzən iqtisadi təhlilin metod və üsullarından audit yoxlama-ekspertiza işlərində düzgün istifadə edilməməsi yoxlama nətıcələrini əsas məqsəddən yayındırır və nətıcələr çox da konkret ol­mur. Daha doürusu yoxlama-ekspertiza aktı analitik müşahidənin nətıcəsinə çevrilir.