«audiT» FƏNNİ ÜZRƏ MÜhaziRƏLƏR

Auditin digər idarəetmə elementləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi

Iqtisadi idarəetmə sistemi dedikdə, onun ele­ment­lə­ri­nin məc­mu­su ba­şa düşülür. Bu məcmunun tərkib hissəsi əsas etibarı ilə planlaşdırma, təşkil, təhlil, uçot və nəzarətdən ibarətdir. Audit idarəetmə elementi kimi idarə­et­mə sis­te­min­də özünə­məx­sus mövqeyə malikdir. Müstəqil eks­per­tıza və yox­lama, həmçinin nə­za­rət funk­siyasını özün­­də təcəssüm edən audit, ida­rə­etmənin digər ele­ment­ləri olan plan­laş­dırma, uçot, təh­lil və təş­kil ilə sıx əla­qə­­da­r­dır. Audıtin idarəetmə sis­te­min­də özünəməxsus möv­­qeyi onun iq­tısadi idarə­et­mə­nin əsas ele­­ment­lə­rin­dən biri kimi prak­tıki olaraq ida­rə­et­mədə bir­başa iş­tırak et­mə­sidir. Au­ditin başqa idarə­etmə ele­ment­­lə­rindən fərq­lən­dırici xüsusiy­yəti on­dan iba­rət­­dir ki, o, digər idarə­etmə ele­ment­lə­rınin ida­rə­­et­mə funk­­siya­larına bıla­va­sıtə təsir gös­tər­mək imkanına malik­dir. Audıtin ida­rə­etmə funk­sıya­­sının bir his­sə­si digər iqtisadi idarə­etmə ele­ment­ləri ilə qar­­şı­lıq­lı əla­qədə ay­dın­­la­şa bılər.

Məlumdur ki, planlaşdırma və proqnozlaşdırma da ida­r­ə­­­et­mə­nin ele­­ment­ləridir. Onlar proporsiyaları müəyyən­ləş­dirməklə, iqtısa­di inkışa­­fın is­tıqamətini proqnozlaş­dırmaqla xüsusi mülkiyyətin for­­ma­laş­ma­sında və mil­li iqtisadiyyatın inkişafında mühüm rol oynayırlar. Prop­or­sıyaların və proq­noz­­laş­dır­manın özündə də müəyyən nəzarət funk­­siyası vardır. Həmin nə­za­rət funksiyası va­sıtə­­si ilə müəyyən olun­­­muş pro­por­sıya­ların reallığı, proq­­ram­la­rın y­e­­rınə ye­tıril­mə­si, proq­noz­ların milli iqtısa­diyyatın inkışa­fı ilə, həm­­­­çınin tələbin təkliflə uzlaşması aşkar olunur.

Bildiyimiz kimi, bazar iqtisadiyyatı münasibətləri plan­­laş­dır­ma­nı bütövlükdə inkar etmir, əksinə, bu şərait­də onun ma­hiy­yə­ti ilə məz­munu ta­mam­lanır. O, idarəetmə funksiyasını daha səmərəli və bir­başa icra edir. Təsərrüfat-maliyyə əməliyyat­la­rı­nın audit eksper­tıza­­sı və yox­la­masında müəssisənin fəaliyyətini tən­zim­lə­yən ümumi inkışaf planı­nın, istehsalat proq­­ra­mı­nın, tələb və təklif proqnozlarının real­­lığı qiy­­mətlən­dırılir. Bu da müəssisə­nin cari fəaliyyətinin sə­mə­­rə­­lıliyinə və pers­pek­tiv inkişafına təsir göstəriir. Audit və planlaş­dır­­ma ida­rə­et­mə elementləri olduüu üçün onla­rın hər ikisi müəyyən idarə­et­mə funk­­siyalarının yerinə ye­­­tırilməsində birləşir və biri-birini tam­a­m­la­­yır. On­l­arı biri-birin­dən fərqlən­dırən cəhət idarəetmə prose­sin­də qar­şıda duran və­zıfə­­lərin və funksiyaların müxtəlif­lıyıdir. Əgər plan­laş­dırma milli iq­tisadiyyatın in­kışaf is­tı­qa­mə­tini və müəssisənin pers­pek­tiv inkı­şafını müəyyən­­ləş­dırir­sə, audit plan­laşdırmanın və proq­noz­­laş­dır­ma­­­nın reallıüını, sə­mə­­rə­lılıyıni dəqiqləş­dirir və qiymətləndirir. Bu zaman au­dit plan­­laş­d­ır­ma və proq­noz­laş­dırma vasitəsi ilə bütövlükdə iqtisadi ida­­rə­et­mə­yə təsir edir və onun səmə­rə­lılıyini artırır.

Uçot, iqtisadi idarəetmə elementlərindən biri olmaqla təsərrüfat-ma­liy­yə əməliyyatlarını qeydiyyata - uçota alır, on­la­rı qrup­laş­dırır, ümumiləş­dirir, nəzarət və təhlil üçün in­formasiya bazası yaradır. Idarə­etmə ele­men­ti kimi ida­rə­et­mə funksiyası onun bütün for­ma­la­rı­na - statistik, mühasibat və operativ uçota aid edilir. Uço­tun ida­rə­etmə funk­siyası əsa­sən iqtisa­di pro­ses­lərin kə­miyyət ifa­də­sində və keyfiy­yət xüsusiyyətində özünü gös­­­tə­rir. Uçot, təsərrüfat-maliyyə əmə­liy­­yatlarını qeydiyyata al­dıqda müvafiq nə­zarət funk­sıya­sını yerinə yetirir. Təsərrüfat pro­ses­lə­ri baş ver­dik­cə, qey­də alın­dıq­ca və qrup­laş­dı­rıldıqca on­ların dəqiqliyi bir neçə dəfə yo­x­la­nı­lır, ba­lans­laşdırı­lır. Bu zaman uçot müvafiq nəzarət funk­siyasını yerinə ye­tırir. Düzdür, bu funksiya təsərrüfat­daxili nə­zarət sisteminin qu­rulmasında mühüm rol oyna­yır. Buna görə də bir çox hallar­da uçot təsərrüfatdaxili nə­za­rə­tin zəmanəti he­sab edilir. Lakin uçot bütövlükdə nəzarət funk­sıyasını, xüsusilə audit nəza­rə­tini əvəz edə bilməz. Audit baş vermiş iq­tisadi pro­ses­lə­ri, təsərrüfat-maliyyə əməliy­yat­larının kə­miy­yət və key­fiy­yətini uçot mə­lu­matları əsasında yox­layır, nəticədə onla­rın reallıüını müəyyənləşdirir, kə­­nar­­laş­ma­la­rı, nöq­san­ları aşkar edib ara­dan qal­­dı­rmaq üçün kompleks təd­bir­lər hazırlayır. Bu zaman audit müstəqil şəkildə və ya uçot vasitəsilə ida­rə­etməyə təsir gös­tə­rir, təsərrüfat-maliyyə əməliy­yat­larının qeydə alın­ma­sı­nın tək­mil­ləş­dı­ril­mə­sinə imkan verir. Auditlə uçot arasında qarşılıqlı əla­qənin mühüm şərtlərindən biri onların hər ikı­sinin ida­­rə­et­mə elementi olmasıdır. Lakin müxtəlif və fərq­­li idarəetmə funk­sıya­sı­na malik olduqları üçün ida­rə­et­mə­­də onların arasında fərqli xüsusiyyətlər vardır. Uçot iq­tisadi proses­ləri təsərrüfat əmə­liy­­­yat­larını qeydə alır və onları ümumiləşdirir. Audit isə baş vermiş iqtısa­di pro­ses­­lərdən, təsərrüfat əməliyyatlarının reallığın­dan bizə məlumat verir. Ona görə də, auditor vəzifəsini icra edən şəxs nəinki uçot-hesabat iş­lə­rin­dən baş çıxarmalı, həm­­çınin baş ver­miş iqtısadi prosesləri, təsərrüfat-maliyyə əmə­liy­yatlarını müvafiq meyarlar əsasında qiy­mət­­­lən­dır­mə­yi bacarmalıdır.

Nəza­rət cəmi­yyəti­n iqtisadi həya­tınd­a obyektiv hal olmaqla idarəet­məni­n mühüm funksiyalarınd­an biridir. Maliyyə vəsa­itləri­nin idarə edilməsi sferasınd­a nəza­rət tənz­imlən­məni­n ümumi sisteminin tərk­ib hissəsi­dir. Maliyyə nəza­rəti audit və təft­iş nəza­rəti olmaqla iki növə bölünür. Aşağıda audit və təft­iş arasınd­a prinsipial fərq­lər verilmişdir: