«audiT» FƏNNİ ÜZRƏ MÜhaziRƏLƏR

Auditin yaranması. Fəaliyyət növü kimi auditə IX əsrdə Ingiltərədə kadastr Vilhelm tərəfindən "Ingiltərə təsərrüfat həyatında hesab və ölçüyə" təkan verildi. Bu zaman romalıların mühasibat qaydaları iqtisadi halların uçota alınmasında istifadə olurdu. Məhz o vaxt mühasib (accountant) ümumi anlayışından auditor (auditor) anlayışı ayrılmaüa başlamışdır. London işgüzar dairəsində audit 1200-cü ildən tətbiq olunub. Kralın audit haqqında ilk yazılı məlumat XIII-XIV əsrlərə aid edilir. Belə ki, məsələn, 1298- ci ildə Ingiltərədə tərkibində şəhərin meri, muni­sipalitet üzvləri, şerif və digər şəxslər daxil olan auditor komissiyası tərəfindən London Sitinin qof­meystrinin fəaliyyəti yoxlanılmışdır. Artıq 1324-cü ildə kralın yazılı fərmanı ilə Oksford, Berkşir, Cənubi Emiton, Uils, Samset və Dorsetdə auditorlar təyin edilmiş, uçot kitablarından məhkəmədə sübut kimi istifadə olunmaüa başlamışdır. Təqr­ibən həmin illərdə London Sitidə seçilmiş vəzifəli şəxslərin tərkibində auditor­lar da var idi. Həmin dövrdən başlayaraq arxivlərdə munisipalitetlərin, xüsusi tor­paq sahiblərinin və digər bizneslə məşüul olanların hesabatının mü­tə­madi auditinin aparılması haqda çoxsaylı faktlar vardır. Belə­liklə, ilkin audit iki sferada inkişaf etməyə başlamışdır: şəhər nü­ma­yəndələri tərəfindən mə­murların fiskal siyasətinin yoxlanıl­ma­sında, vergi ödəyiciləri olan təsərrüfatlarda uçot yazılışlarının və ver­gi tutu­lan mənfəət məbləüi­nin hesablanmasının düzgün­lüyünün auditor­lar tə­rəfindən yoxlanılmasında.

Mühasibat uçotu haqqında elmin əsaslarını əks etdirən, mühasibat uçotuna həsr edilmiş ilk kitabın - "Hesablar və yazılışlar haqqında trakt”ın müəllifi Luk Paçoli (1445-1515) nəzarətin zəruriliyini göstərmişdir. O yazırdı ki, Senat düzəl­məyən maklerləri və mühasibləri ciddi cəzalandırır və "mən əvvəllər buraxdığı səhvlərə görə cəzalandırılan çox insanları tanıyırdım. Düzgün olaraq həmin təşki­latlarda kitabların doğru və ya yanlışlıqlara yol verilməklə tərtib olunmasını yoxlayan şəxslər təyin edildi".

Birinci mərhələ. XVII əsrin sonunda Şotlandiyada müəyyən və­zifəli şəxslərin şəhər auditoru qismində fəaliyyət göstərmələrini qa­da­ğan edən qanun qəbul edil­di. 1853-cü ildə rəsmi olaraq auditor­la­rın Edinburq institutu təsis edildi. Böyük Brita­niya auditin vətəni he­sab edilir. Burada 1844-cü ildə səhmdar şirkətlərin mühasibat kitab­la­rının və hesabatlarının sərbəst mühasiblər tərəfindən yoxlanmasını və yoxla­manın nəticələrinin səhmdarlara çatdırılmasını nəzərdə tutan qa­nunlar paketi qə­bul edilmişdir. ABŞ-da 1887-ci ildə Auditorlar Assosiasiyası təsis edildi, 1896-cı ildə Nyu-York ştatında qa­nun­ve­ricilik əsasında auditor fəaliyyəti reqlamentləşdirilmişdir. Məhz o vaxt­dan ixtisas üzrə imtahanı müvəffəqiy­yətlə vermiş və auditor fəaliy­yəti ilə məşüul olmaq üçün lisenziya almış diplomlu mühasiblər auditor vəzi­fə­sini tuta bilərdi. Dəmir yollarının salınması və sıüorta şirkətlərinin, bankların və səhmdar cəmiyyətlərinin artması ilə əlaqə­dar XIX əsrin ortalarında professional auditor işgüzar aləmdə önəmli yer tutmaüa başladı.

Mühasib-auditorların meydana çıxması XVIII əsrə təsadüf edir. Ilk пrofessional mühasib Corc Uotson (1645-1723) bəzi şotland sahibkarlara özlərinin hesabatla­rını yoxlamağı məsləhət görmüşdür. Yoxlama yüksək nəticə verdiyindən şotland­lar belə yoxlamaların aparılmasına üstünlük verməyə başladılar. Eyni zamanda maliyyə-təsərrüfat proseslərinin inkişafı və mürəkkəbləşməsi professional mühasib-auditorların formalaşmasını şərtləndirmişdir. Artıq 1773-cü ildə Edinburqun ünvan kitabında yeddi auditorun adı, 1805-ci ildə ayrıca nəşr olunmuş ilk auditor məlu­mat kitabında 17 auditorun adı göstərilmişdir. Uilyam Velş Deylot ilk pro­fes­sional auditorlardan biri sayılır. O, auditor yoxlamalarında özünü göstərmiş mütəxəssis kimi məşhur idi. Deylot ingilis dəmir yolu və mehmanxana biznesi üzrə maliyyə hesabatı sistemini işləyib hazırlamışdır ki, həmin sistemin əsasları indi də onun vətəni Ingiltərədə tətbiq edilir.

Ingilis müəllif Riçard Braun 1905-ci ildə dünyada 11 min auditorun fəaliyyət göstərdiyini və onların yarısının Böyük Britaniya­nın payına düşdüyünü yazırdı.

1867-ci ildə Fransada müfəttişlər tərəfindən səhmdar cəmiy­yət­lə­rin balansla­rını yoxlamaq və qiymətləndirməyi nəzərdə tutan qa­nun­lar təsdiq edildi.

Almaniyada da 1870-ci ildə auditin tətbiqi üzrə müəyyən cəhd­lər olmuşdur. Be­lə ki, səhmdar cəmiyyətləri haqqında qanunda ba­lan­sın yoxlanması vacib şərt kimi öz əksini tapmışdır. Lakin həmin qanun­da yoxlamanın kim tərəfindən – müəssisə­nin daxili nəzarət­çi­ləri və ya kənardan dəvət olunmuş mütəxəssislər tərəfindən апa­rıl­mаsı göstəril­mirdi. Xarici auditorlar tərəfindən məcburi yoxlamaların daha dol­ğun təsviri 1931-ci ildə verilmişdir.

Auditorların fəaliyyətinin təşkili və reqlamentləşdirilməsinə dövlətin müdaxiləsi dərəcəsi müxtəlif ölkələrdə müxtəlifdir. Məsələn, Böyük Britaniyada dövlət bu iş­­lərə müdaxilə etmir, Fransada, Ita­liyada, Almaniyada dövlət tərəfindən ciddi nəzarət və idarəetmə möv­cuddur. Sonuncu ölkələrdə auditor kadrlarının formalaş­ması, onların peşəkar hazırlanması və cari fəaliyyətinə dövlət tərəfindən birbaşa nə­za­rət olunur.

Maliyyə hesabatları göstəricilərinin dürüstlüyünün təsdiq edil­mə­si­nə ist­ifadə­çilərin maraüının artması auditorların hazırlanma­sın­da key­fiyyətin yüksəldilmə­sinə təsir göstərmiş və artıq 1854-cü ildə Ingil­tə­rə­də ilk diplomlu mühasib şəhadətnamə­si verilmişdir. Müfəttişlərin (auditorların) rəsmi adları müxtəlif ölkələrdə fərqlidir. Məsələn, Ingiltə­rə­də və bir sıra ingilisdilli ölkələrdə mühasibat uçotu peşəkar­la­rı "imtiyazlı mühasiblər" (chartered accountants), ABŞ-da "yüksək ix­ti­saslı diplomlu mühasiblər" (Certified Public Accountant), Fran­sa­da - "mühasib-ekspertlər (Ex­pert Comtable) və "hesablar üzrə ko­mis­sar­lar" Comissair aux covptes), Almaniyada - "təsərrüfat nə­za­rət­çi­lə­ri" (Wirtschaftsprufer) və ya "kita­bların nəzarətçiləri" (Buchprufer) ad­landırılır. ßksər ölkələrdə auditorların yüksək təhsil alması, müəyyən iş staúına malik olması, ixtisas imtahanlarını verməsi və nə­hayət, təmiz imicinin olması əsas şərtdir.

Ikinci mərhələ 1950-ci ildən sоn­rаkı dövr­ü əhatə edir. Əksər ölkə­lər­­də öz fili­allarını və nü­mayəndəliklərini yaratmış iri transmilli auditor - məsləhət firmaları inkişaf et­məyə başlamışdır. Bu dövrdə auditor xidməti bazarının əsas meyli peşəkar qay­da­da xidmətlərin göstərilməsi üzrə ixtisaslaşmış şirkətlərin möhkəmlən­məsi, konsal­tinq (məsləhətlərə) tələbatın nəzərə çarpacaq artması ilə xarakterizə olunurdu. Şir­kətlərin birləşməsi və ya ayrılması və müəssisənin maliy­yə sabitliyi ilə baülı mə­­sə­lələr üzrə məsləhət xidmətlərinə tələbat bö­yük­dür. Son dövrlərin təcrübəsi göstərir ki, məsləhət xidməti xa-rakterli auditə tələbat demək olar ki, yoxdur və bu baxımdan onun potensial inkişafı üçün zərurət aradan qalxmışdır.

Respublikamızda auditin inkişafı və formalaşması aşağıdakı xro­noloji ardıcıllıqla getmişdir. 1991-ci il iyulun 31-də AR NK-nin «Azərbaycan Res­pub­­lıkasının Maliyyə Nazirliyi yanında Təsərrüfat Hesablı Auditor Mər­kə­zi yaradılması haq­qın­da» qərar qəbul edildi. Nəzarət-təftiş işini təkmilləşdirmək, bütün mülkiyyət for­­­ma­­la­rı­­nın qo­runmasını təmin etmək, sui-istifadə və rəqəmləri şışirt­mə fakt­­­­larının qar­şısını almaq üçün AR NK MN yanında Təsərrüfat Hesablı Audıtor Mərkəzi haq­qın­da Əsas­naməni təsdiq et­miş­dir. AR NK-nin 1992-ci il 27 mart tarixli 157 saylı qəra­rına əsasən A R MN-də audit xid­mə­tinə xüsusi razılıq verilməsinə dair Lisenziya Komissiyası ya­ra­dıl­mış­dı. 16 sentyabr 1994-cü ildə «Auditor xidməti haq­qın­da» AR-nın Qanunu qəbul edil­di və həmin Qanunun qüv­vəyə min­mə­si barədə 20 iyun 1995-ci ildə xüsusi qərar qəbul edilmişdir. Respublikamızda auditin struktur formalaşması və fəaliyyəti üçün AR MM 19 sentyabr 1995-ci il tarix­li qə­rarı ilə «Azər­bay­can Respublikasının Auditorlar Palatası haq­qında» Əsas­­namə təsdiq et­miş­­dir. Audit fəaliyyətinin res­pub­lıka­mız­da daha da təkmilləşdirilməsi məq­­sədi ilə AR MM 12 mart 1996-cı il­də iki mühüm qərar qəbul etmişdir: «Azərbaycan Res­pub­lika­sında auditorların və auditor təşkilatlarının qey­diyyatı barədə»; «Azər­baycan Respub­lıka­sı­nın Audıtor­lar Palatası haq­qın­da» Əsasna­mə­yə əlavələr və dəyışik­lik­lər haqqında. 1996-cı il aprelin 4-dən AR Auditorlar Palatası müstəqil qurum kımi öz fəaliy­­yə­tinə başlamışdır. Hazırda Auditorlar Palatası respublikamızda auditor fəa­liy­yə­tıni tən­zim­ləməklə yanaşı, bu sahənin inkişafına, tək­mil­ləş­dıril­mə­sinə dair mütə­madi tədbirlər sistemi hazırlayaraq dövlətin təsərrüfat sub­yekt­­lərinin və auditorların mənafeyinin müdafiəsini tə­min edir və audıt xid­mətinin bey­nəl­­xalq standartlarda qurul­ma­sı istiqamə­tində əmə­li-praktiki işlər görür.

3.