Auditorlik faoliyati nima?

Audit tekshiruvini tayyorlash va rejalashtirish.

1. Audit tekshiruvi usuli va uslubiyatlari

2. Audit tekshiruvini tayyorlash va rejalashtirish.
1. Audit tekshiruvi usuli va uslubiyatlari
Audit fani predmeti mavjud iqtisodiy nazariya fanining abstraktsiyalash usulidan foydalanish asosida o’rganiladi. Abstraktsiyalash fikr, mulohazani mavxumlashtirish degan ma’noni anglatadi.
Audit fanini o’rganishning o’ziga xos usullari mavjud. Fanning predmetini o’rganishda audit usullari vaauditorlik mezonlarini bilish muhimdir. Bunda auditning maqsadi hamda auditor mezonlarining asosiy tamoyillarini bilish lozim.
Jumladan,
 majburiyatlarning umumiyligi (auditor va mijoz uchun);
 moliyaviy hisobotlarning umumiyligi;
 jarayonlarning bir-biri bilan kelishuvi;
 moliyaviy hisobotlarni yig’ish va ular yuzasidan majburiyatlar olish;
 audit texnologiyasini bilish, ya’ni auditorlik dasturi;
 auditorlik tanlovi;
 ishning sifati;
 haqiqiy tekshirish usullari;
 isbotlash, hujjat asosida tekshirish;
 kuzatish, so’rovnoma, mutaxassislar tekshiruvidan foydalanish usullaridir.
Tekshiruv xatolarni o’rganish va auditorlik xulosasini yozish bilan tugallanadi. Auditorlik firmalarini tashkil etish ixtiyoriy bo’lib, tegishli huquq idoralaridan, O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining boshqarmalari tomonidan litsenziya olish bilan o’z faoliyatini boshqaradi va yuridik shaxs hisoblanadi.
Korxonalarda audit o’tkazish jarayonlari.
Taxliliy jarayon auditning muhim bir usullaridan bo’lib, u quyidagi tartibda ish olib borishni taqazo qiladi vaular quyidagicha:
* maqsadni belgilash;
* testni rejalashtirish;
* testni o’tkazish;
* natijani tahlil etish va xulosa.
Korxonaning joriy davr mobaynidagi moliyaviy mustahkamligini bilish uchun mavjud xo’jalik jarayonlari mablag’larini, mablag’lar manbaini ko’rsatuvchi umumiy moliyaviy koffitsientlarini hisoblash asosiy vazifalardan biridir.
Quyidagilar umumlashtiruvchi koeffitsentlar hisoblanadi:
* moliyaviy sarflarni qoplash;
* qisqa muddatli qarzlarni tugatish koeffitsienti;
* absolyut miqdorlarda mablag’larni koplash.
Auditorlik tekshiruvini o’tkazishning asosiy usullariga quyidagilarni kiritish mumkin:
-haqiqiy tekshirish;
-tekshirish yakunlarini hujjatlar bilan tasdiqlash;
-kuzatish, so’rov;
-mexanik jihatdan aniqlangan tekshirish;
-maxsus tekshirish;
-yuzlashtirilib tekshirish.
Auditorlik tekshiruvini o’tkazishda tashkiliy jihatdan ham usullar bo’lishi mumkin, bular quyidagilar:
-aralash tekshirish;
-tanlab tekshirish;
-analitik tekshirish;
-kombinatsion tekshirish.
Auditor korxonani tekshiruvdan o’tkazganda, uning faoliyatini baholaydi.
Baholashda quyidagi savollarga javob berishi zarur.
-korxonaning moliyaviy ahvoli qay holatda;
-bankrotlik holati;
-bankrotlik holati yuz bersa, undan chiqish imkoniyati mavjudligi;
-maslahatlarni auditorlik xulosasida qanday aks ettirish mumkinligi.
Auditor faoliyati to’rt fazani o’z ichiga oladi:
-auditorning yondoshuv yo’nalishi;
-xo’jalik jarayonlarini nazorat qilishni tekshirish;
-balans moddalarini tekshirish;
-auditning tugallanishi va xulosa yozish.
2. Audit tekshiruvini tayyorlash va rejalashtirish.
Auditorlik tekshiruvi muvaffaqiyatsizlik xatarini kamaytirish uchun auditorlar va auditorlik firmalari o’z imkoniyatidan kelib chiqib mijozni ishonchli baholash mezoniga ega bo’lishi kerak. Mijozni muvaffaqiyatsiz tanlash esa muhim moliyaviy va ma’naviy yo’qotishlarga olib kelishi hamda firmaning va auditorning obro’siga ziyon etkazishi mumkin.
Auditorlik firmalari mijozlarni tanlashdagi asosiy bosqichlar quyidagilardan iborat:
-tarmoq xarakterini baholash;
-auditorlik tekshiruvi maqsadini aniqlash;
-rahbarlarning xususiyatlarini oydinlashtirish;
-auditning sermehnatliligi va qiyinligini oldindan baholash;
-audit natijalari to’g’risidagi oldingi auditor xulosalari sharhlari bilan tanishishi;
-mijozning soliq organlari, banklar, hamkorlar, aktsionerlar bilan o’zaro munosabatlari xarakteri vamuammolarni aniqlash;
-tavsiyalar olish (boshqa tashkilotlardan, mutaxassislardan);
-hisobotni analitik tekshirish;
-mijozning buxgalteriya hisobi va hisobotlarning holati hamda joriy va kelgusi davr muammolari bilan dastlabki tanishuvi;
-auditorlik firmasi yoki auditorning ish bajarish bo’yicha o’z qobiliyatining zarur xodimlari mavjudligi vamijoz tarmog’ini bilishi nuqtai nazaridan baholash lozim.
Agar yuqoridagi bosqichlar auditning yuqori xatari bilan bog’liq bo’lgan yoki auditor uchun vazifa juda murakkab bo’lgan hollarda mijoz xizmat ko’rsatishga qabul qilinmaydi.
Auditorlik tekshiruvi jarayonida mijoz va auditorning o’zaro munosabati bo’yicha quyidagi tiplarga bo’linadi:
 rasmiy: bu tipdagi mijozlar auditor bilan yakin aloqalar o’rnatmaydilar va auditorlik tekshiruvini, iloji boricha, tezroq o’tkazishni talab qiladilar. Bunday hollarda auditordan auditorlik xulosasini (mijoz uchun kam vaqt va moddiy xarajatlar bilan) tayyorlash va berish talab etiladi;
 norasmiy: bu tipdagi mijozlar auditorlar bilan yaqin aloqa o’rnatadi va uning yordamiga ishonadi. Bunday hollarda esa tashqi auditor o’zining asosiy ishini bajarib, o’z mustaqilligini saqlagan holda bir qator xizmatlar ko’rsatadi, ya’ni maslahatlar, tahlil, amaliy yordam ko’rsatish va hokazo.
Mijoz va auditor o’rtasidagi o’zaro tushunishni belgilovchi qo’shimcha hujjat - bu auditor o’z mijoziga yuboruvchi audit o’tkazishga rozilik xatidir.
Xatning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat:
 auditor ob’ektini ta’riflash (buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlar) va ularning hajmlarini aniqlash (tekshiruvning mazmuni va muddati);
 ko’rsatilgan ma’lumotlarning aniqligi uchun mijozning majburiyati;
 me’yoriy hujjatlarga asoslangan holda audit chegaralarini aniqlash;
 xulosa turi, hisobdagi jiddiy kamchiliklar va xatolar tavakkalchiligini aniqlash;
 auditda o’rganiladigan hamma sintetik va analitik hisob yozuvlariga hamda barcha hujjatlardan erkin foydalanish
 auditorning tijorat sirini saqlash bo’yicha mas’uliyati.
Audit o’tkazish bo’yicha shartnoma-bu tadbirkorlik jamiyatida qo’llaniladigan shartnomalar kabi mijoz vaauditorning o’zaro munosabatini aniqlovchi rasmiy hujjatdir. Ammo bu shartnomaning boshqalardan farqi shundan iboratki, unda uchinchi shaxslarning qiziqishini ham e’tiborga olishadi. Audit o’tkazish bo’yicha shartnoma qanchalik aniq tuzilgan bo’lsa, mijoz va auditor o’rtasidagi o’zaro munosabat shunchalik silliq bo’ladi.
Bu shartnoma korxona to’g’risidagi umumiy axborot hisobotlarining haqiqiyligiga asoslangan xulosaga kelish uchun zarur. Xususan, korxonaning faoliyat va tarmoq xususiyatlarini, ularning tashkiliy tuzilishini, ishlab chiqarish, moliyaviy va boshqa aloqalarini aniqlash, yuridik majburiyatlari bilan tanishish kerak.
Korxona haqidagi axborotning asosiy manbalari:
* boshqaruv xodimlari bilan muhokamalar, yuqori rahbarlar va ijrochi xodimlar bilan uchrashuvlar, ya’ni hisob yurgizish bilan bevosita band bo’lmagan xodimlar bilan suhbatlar axborotni birinchi kun olish imkonini beradi;
* asosiy bo’limlarni, ishlab chiqarish birliklarini, omborlarini ko’rish, bu, o’z navbatida, aktivlarni saqlash va ishlab chiqarish sharoitlari to’g’risida tasavvur qilish imkoniyatini yaratadi;
* ichki va tashqi hisobotlar.
Auditor mijozning tadbirkorlik faoliyatiga ta’sir ko’rsatuvchi ichki va tashqi omillarni aniqlashi shart.
Tashqi omillarga makroiqtisodiyot va tarmoq omillari kiradi.
Makroiqtisodiy omillar:
 asosiy faoliyat (o’sish, pasayish), xalqaro savdo, tarif to’siqlari, soliqqa tortishdagi o’zgarishlar, chet el bozorlariga bog’liqlik, valyuta kursining tebranishi, tashqi nazorat tizimi, davlat siyosatining o’zgarishi, foiz stavkalarining korxona barqarorligiga ta’siri, iste’molchi likvidligiga ta’sir ko’rsatuvchi iqtisodiy omillar, qimmatli qog’ozlar indeksining o’zgarishi va mulkchilik bozorining rivojlanishi.
Tarmoq omillari:
 tartibga solish muhiti (yangi yoki kutilayotgan qonunchilik dalolatnomalari, masalan baholar ustidan yoki atrof muhitning ifloslanishi nazorati);
 iqtisodiy sharoitlar (tarmoqning qisqarishi yoki kengayishi, yuqori tavakkalchilikli tarmoqlarning vujudga kelishi, jiddiy baho raqobati, faoliyat uzluksizligi va mavsumiyligi);
 mehnat (mehnat muammolari, oddiy bo’lmagan mehnat siyosati, tarmoq bo’ylab ishsizlik, tarmoq bo’yicha ish haqi darajasi, ma’lum kasb xodimlari etishmasligi, malakasi).
Mijoz faoliyatiga ta’sir ko’rsatuvchi ishlab chiqarish omillari quyidagi guruhlarga bo’linadi:
Umumiy masalalar-korxona tarixi, biznes tarkibi, ishlab chiqarish faoliyati turlari, biznesning tezda kengayishi, mavjud va ehtimoli bor kelishmovchiliklar, korxona rahbariyatining o’z korxonasi va tarmoq haqidagi fikri, rahbariyatning rivojlanish natijalari va tendentsiyalari haqidagi fikri, rahbariyatning asosiy yumushlari, audit o’tkazishdan qilgan maqsad;
mulkchilik-mijoz mulkining xususiyatlari, mijoz aktsiyalarining kursi, mijoz aktsiyalari bilan odatdagi bo’lmagan savdo operatsiyalari;
faoliyatning asosiy strategiyasi-rejadagi yoki mo’ljaldagi xaridlar, ishlab chiqarishdagi kutilayotgan o’zgarishlar, kapital qo’yilmalar, rejadagi bozorni kengaytirish, soliqlarni rejalashtirish;
direktorlar kengashi va yuqori boshqaruv xodimlari-boshqaruv xizmatining mustaqillik darajasi, kengash majlislarini o’tkazish tezligi, ijrochilarni noqonuniy harakatlarni amalga oshirishga majbur qilish, boshqaruv xodimlarning ish haqiga ta’sir qiluvchi omillar;
operatsiyalar-mijoz mahsuloti va xizmatidan asosiy foydalanuvchilar, mahsulot ishlab chiqarish bosqichlari va usullari hamda u bilan bog’liq bo’lgan tavakkalchiliklar, ishlab chiqarish quvvatlarining xarakteri va joylashishi, markazlashtirilmagan jarayonlarning markaziy apparat tomonidan nazorat darajasi, ishlab chiqarish tannarxi omillari, mol etkazib beruvchilardan qarz olish imkoniyati, mol etkazib beruvchilarning tobeligi, ishlab chiqarish quvvati, ishlab chiqarishning texnik muammolari, ishlab chiqarish uzluksizligining davomiyligi va egiluvchanligi;
moliya-pul mablag’lari oqimlarining davomiyligi, investitsiya siyosati, foyda darajasi, asosiy bank operatsiyalari, lizingdan foydalanish, kafolatlar va boshqa to’lovlar, boshqa majburiyatlar;
marketing-asosiy xaridorlar va bozorlar, ma’lum xaridorlarga suyanish, loyihalar va operatsiyalar, xaridorlarning moliyaviy holati, jiddiy raqiblar va mijozning bozordagi holati, bozorning barqarorligi va mavsumiy tendentsiyalar, mahsulotning buzilishi, ikkilanuvchi imkoniyatlarga ega bo’lgan yangi mahsulot turi, xaridorlarning ba’zilarini afzal ko’rish, reklama va uning samaradorligi, marketing natijalari darajasi;
xodimlar-asosiy xodimlarning malakasi, tajribasi, xizmatchilarni ishga qabul qilish va ularning o’sish siyosati, xizmatchilarning ish haqi va mukofotlari, foydani taqsimlash, xodimga nisbatan boshqaruv rejalari, kadrlarning tez-tez o’zgarishi.
Avvalo auditor mijozning yuridik xizmatlari nizomi, qayd etish hujjatlari, direktorlar kengashi va aktsiyadorlar yig’ilishi majlisi qarorlari bilan tanishishi kerak. Bu orqali auditor quyidagi masalalar echimini topishi mumkin:
* olingan foydaning taqsimlanishi;
* e’lon qilingan dividendlar;
* yutuqlar to’lash;
* imzo qo’yilgan bitimlar va kelishuvlar;
* mulk xarid qilish;
* muddatli qarzlar, kafolatlar (garantiyalar) berilishi;
* imzo qo’yish huquqiga ega bo’lgan shaxslar.
Dastlabki rejalashtirish jarayonida auditor mijoz bilan hamkorlik qilishning maqsadga muvofiqligi masalasini hal qilishi kerak; mijozni auditor xizmatiga muhtojligi sabablarini aniqlash lozim, tekshiruv amalga oshishi uchun shtatni shakllantirish hamda mijoz bilan shartnoma tuzishi zarur.
Auditorlik tekshiruvini amalga oshirishda muddat muammosi borligi sababli korxonaning moliyaviy xo’jalik faoliyatini to’liq tekshirish imkoniyati yo’q. SHuning uchun tekshiruvni amalga oshirishda mijozning individual xususiyatlarini inobatga olish maqsadga muvofiqdir.
Auditorlik tekshiruvi strategiya reja ko’rinishiga ega bo’lishi va auditor tomonidan yozma holda tayyorlanishi kerak. Bu rejaning maqsadi quyidagilardan iborat:
* zarur testlarning hajmini va tipini dastlab aniqlash;
* ularni o’tkazish bo’yicha baholash;
* tekshiruvni boshlashdan oldin mijoz bilan hamma savollar bo’yicha o’zaro kelishish;
* audit o’tkazishda asoslangan dalillarga ega bo’lish lozim.
Audit rejasi quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:
* dastlabki rejalashtirish;
* korxona tarmogida umumiy axborotni to’plash;
* materiallarni baholash;
* auditorlik tavakkalchiligini baholash;
* ichki nazorat tizimini baholash.
Auditorlik tekshiruvining samaradorligi uni rejalashtirish bosqichida baholanishi zarur.
Ichki nazorat tizimini (INT) baholash audit masshtabini baholash va rejalashtirish uchun zarur. Aniq tashkil qilingan ichki nazorat tizimi ichki va tashqi audit o’tkazishda auditorlik xatarini kamaytiradi. Agarda INT auditor tomonidan samarali deb baholansa, tekshiruv hajmining kamayishi yoki ba’zi hollarda umuman o’tkazmaslik imkonini beradi.
Ichki nazorat tizimi quyidagilarning mavjud bo’lishini talab etadi:
1. Ma’lum huquq va majburiyatlarga ega bo’lgan kompetent (omilkor) va ishonchli xodim. Bu INTning eng muhim elementidir. Agarda xodim ma’lum talablarga javob bermasa, butun tizim samarasiz bo’ladi. SHuning uchun auditor o’z mulohazasining sub’ektivligiga qaramasdan, xodimlarning omilkor va halolligini aniqlashi zarur.
2. Ma’lum majburiyatlarning taqsimlanishi, xiyonat va o’g’riliklarning oldini olish uchun majburiyatlar quyidagicha taqsimlanishi kerak:
 aktivlarni saqlash va ularning hisobi bo’yicha;
 bitimlarni amalga oshirish bo’yicha;
 hisob bo’yicha, ya’ni agarda bir kishi hamma hisob vazifalarini bajarsa (operatsiyalarni qayd qilishdan boshlab, to balans tuzishgacha), xatoliklar yo’l qo’yish ehtimoli ortadi.
3. Operatsiyalarni amalga oshirishda zarur qoydalarga rioya qilish.
4. Hujjatlarni saqlash bo’yicha nazorat. Barcha hujjatlardagi yozuvlar quyidagi talablarga javob berishi kerak:
 qidirishni engillashtirish uchun ketma-ket raqamlanishi;
 operatsiyalar amalga oshirilgan vaqtda yoki darhol undan keyin tuzilishi;
 etarlicha sodda va aniq tuzilishi.
5. Aktivlar va hujjatlar ustidan haqiqatdagi nazorat. Moddiy javobgar shaxslar tomonidan moddiy aktivlarning va hujjatlarning haqiqatda tekshirishni matematik ravishda amalga oshirish;
6. Majburiyatlarning bajarilishini mustaqil tekshirish. Bu ichki auditning funktsiyalaridan biridir.
Ichki nazorat tizimini yaratish bir qancha maqsadlarni ko’zda tutadi.
1. Ma’lumotlarning ishonchliligini ta’minlash;
2. Aktivlar va yozuvlarni saqlash;
3. INT qonuniy hujjatlarga va me’yorlarga mos kelishini ta’minlash;
4. Audit o’tkazish harakatlarini qisqartirish.
Xalqaro auditorlik amaliyotida auditorlik tekshiruviga u yoki bu sohadagi ekspertlar taklif qilinadilar. Ekspertlar bu buxgalteriya hisobi va auditdan farqli o’laroq bo’lgan sohalarda bilim va tajribaga ega bo’lgan mutaxassisdir. Ekspertlar quyidagi savollar bo’yicha o’z fikrini bildirishi mumkin:
* asosiy vositalarni baholash;
* uzoq muddatli bitimlar bo’yicha ishlarni baholash;
* tovar moddiy qiymatliklarning soni va tarkibini baholash;
* foydali qazilma zahiralarini geologik aniqlash va ularning tavsifi;
* bitilgan shartnomalar, yuridik maslahatlar va sud jarayonlari va boshqalar.
Auditorlik tekshiruviga ekspert sifatida mulkni baholovchi, huquqshunos, geolog, muhandis kabi jismoniyva yuridik shaxslar taklif qilinishi mumkin. Ekspert uning malakasini ko’rsatuvchi diplom yoki litsenziyaga ega bo’lishi kerak. U mijoz bilan hech qanday qarindoshlik yoki moliyaviy munosabatlarga ega bo’lishi mumkin emas.Tekshiruvga ekspertlarni jalb etish auditorning auditorlik xulosasi uchun mas’uliyatni kamaytiradi.