Avtomatlashtirish va boshqaruv

rasm. Uchinchi o‘tkazgich (o‘lchash 
asbobi) ni termojuft zanjiriga ulash 
sxemasi 

---

 
 
 
 
 
5311000 – Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va 
boshqarish 
Лист 
 
 
 
 
 
 
Изм. Лист 
№ докум 
Подпись Дата 
termojuftning TEYUK ini o‘lchash bilan haroratning qiymatini aniqlash mumkinligini 
bildiradi. 
O‘lchash asbobini ulash uchun ulanmalardan biridagi zanjirni (yoki 
termoelektrodlardan birini uzish kerak. 
Termojuft zanjiriga uchinchi C o‘tkazgichni ulash variantlaridagi jamlangan 
TEYUK ni ko‘rib chiqamiz. rasm, a dagi variant uchun: 
E
ABC(
t
,
t
0,
t
0)
 = e
AB(t)
+e
BC(t0)
+e
CA(t)
t=t
0
, ya’ni ulanmalarining harorati teng bo‘lsa,
E
 ABC(
t
0)
=e
AB(
t
0)
+e
BC(
t
0)
+e
CA(
t
0)
=0,
bu tenglamadan ma’lumki, 
e
BC(
t
0)
+e
CA(
t
0)
=-e
AB(
t
0)
tenglama natijasini ga qo‘yib chiqsak, tenglama kelib chiqadi. 
E
ABC(
t
,
t
1,
t
0)
=e
AB(t)
+e
BC(
t
1)
+e
CB(
t
1)
+e
BA(
t
0)
Agar e
BC
(t
1
)=-e
BC(
t
1)
va e
BA
(t
0
)=-e
AB
(t
0
) hisobga olinsa, tenglama tenglamaga 
aylanadi. 
Bundan quyidagi muhim xulosani chiqarish mumkin: termojuftning zanjiri 
uchlariga harorati bir xil bo‘lgan uchinchi o‘tkazgich ulanganda ham TEYUK 
o‘zgarmaydi.
Demak, termojuft zanjiriga ulash simlari, o‘lchov asboblari va qarshiliklarni ulash 
mumkin ekan. Haroratni termoelektr termometr yordamida o‘lchash uchun termometr 
hosil qiladigan termo EYUK ni va erkin uchlarning haroratini o‘lchash kerak. Agar 
haroratni o‘lchashda termometr uchlarining harorati 0 °С ga teng bo‘lsa, unda 
o‘lchanayotgan harorat darajalash xarakteristikasidan (jadvallar, grafiklardan) darhol 
topiladi. 
Bu darajalash xarakteristikasi, termo EYUK bilan 
harorat orasida munosabat o‘rnatadi. Termoelektr 
termometrlarning darajalash xarakteristikasi, odatda, 
erkin uchlarining harorati 0 °С ga teng bo‘lganda 
aniqlanadi. Agar erkin uchlarining harorati amalda 0 °С 
dan farq qilsa-yu, ammo o‘zgarmas bo‘lsa, unda haroratni 
darajalash xarakteristikasidan topish uchun termojuftlar 
hosil qiladigan termo EYUK nigina emas, balki erkin 
uchlari harorati t
0
ni ham bilish zarur. Erkin uchlari 
harorati t
0
≠0 bo‘lganda tuzatish kiritish uchun termoelektr 
termometr hosil qiladigan termo EYUK E(t
0,
t
0
) ga E(t
0
-0) ni qo‘shish lozim: termo 
EYUK E(t
0
,0) qiymati topiladi: 
E
(
t
,
t
0)
+E
(
t
0,0)
=E
(t,0)
Termoelektr termometr ish ulanmasi harorati t va erkin uchlari harorati 0 °С
bo‘lganda, ya’ni darajalash sharti bajarilganda shunday E(t,t
0
) EYUK ni hosil qiladi. 
Е
Е
(t, t
0
)
Е
(t, t
0
)
/
(t , 0
0
)
/
Е
Е
(t, 0)
(t , 0
0
)
Е
t t
o
0
/
t
t
rasm. Termolektr 
termometrning erkin uchlari 
haroratiga tuzatma kiritish

---

 
 
 
 
 
5311000 – Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va 
boshqarish 
Лист 
 
 
 
 
 
 
Изм. Лист 
№ докум 
Подпись Дата 
Agar o‘lchash jarayonida erkin uchlar harorati biror yangi t”
0
qiymatni qabul qilsa, 
unda termometr hosil qiladigan termoEYUK E(t,t
0
) ga va erkin uchlar haroratiga 
kiritiladigan tuzatish E(t'
0
, 0) ga, darajalash shartiga mos termo EYUK esa 
E
(
t
0,
t'
0)
+E
(
t'
0,0)
=E
(tt,0)
ga teng bo‘ladi. 
Termoelektr termometrning erkin uchlari haroratiga kiritiladigan tuzatma qiymati 
termometrning darajalash xarakteristikasiga bog‘liq bo‘ladi, u esa termoelektr 
termometr tayyorlanadigan o‘tkazgich materiallar bilan belgilanadi. 
Tuzatmani kiritish usulidan qat’iy nazar (hisobiy yoki avtomatik) tuzatma kiritish 
uslubi o‘zgarmay qoladi: qaysi usul bilan tuzatma (hisobiy yoki avtomatik) 
kiritilganidan qat’i nazar, sxemada E(t,0) qiymat olinadi, bu qiymat keyin termojuft 
termo EYUK iga qo‘shiladi. Yig‘indi termo EYUK E(t, 0) darajalash qiymatiga mos 
keladi. 
Haroratni o‘lchashga oid alohida masalalarni yechish uchun termoelektr 
termometrlarni o‘lchash asbobi bilan o‘lchashning turli usullari qo‘llaniladi. 
Termoelektr termometrining o‘zgartish koeffitsientini orttirish uchun bir nechta 
termojuftlarni (termobatareyalarni) ketma-ket ulashdan foydalaniladi. Bunda 
termojuftlar hosil qiladigan termo EYUK qo‘shiladi, ya’ni n ta termojuftdan tuzilgan 
termobatareyalar termo EYUK alohida olingan termojuft termo EYUK idan katta 
bo‘ladi. 
Ikki nuqta orasidagi harorat farqini o‘lchash uchun differensial termoelektr 
termometr qo‘llaniladi. U ikkita qarama-qarshi ulangan bir xil termometrdan tuzilgan. 
Agar haroratlar farqi o‘lchanayotgan nuqtalarning harorati bilan o‘zaro teng bo‘lsa, 
unda o‘sha nuqtalarda termometr hosil qiladigan TEYUK lar ham teng bo‘ladi. 
Bunday holda termometrlardagi zanjir toki nolga teng bo‘ladi, chunki qarama-qarshi 
ulanganda bir termojuftning TEYUKi boshqa termojuftning TEYUKi bilan 
kompensatsiya qilinadi va o‘lchash asbobi nolni ko‘rsatadi. Agar t
1
va t
2
haroratlar 
turlicha bo‘lsa, u holda qaysi harorat yuqori bo‘lishiga qarab, haroratlar farqiga 
mutanosib bo‘lgan zanjir toki biror yo‘nalishda oqadi, buni o‘lchash asbobi ko‘rsatadi.