Avtomatlashtirish va boshqaruv

Harorat o'lchovchi asboblar tavsifi 
Haroratni o‘lchashning termoelektr usuli termo EYUK ning haroratga 
bog‘liqligiga asoslangan. Bu asbob -200 °С dan +2500 °С gacha bo‘lgan haroratlarni 
o‘lchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy-tekshirish ishlarida keng qo‘llaniladi. 
Termoelektr termometrlar yordamida haroratni o‘lchash 1821 yilda 
Zeebek kashf etgan termoelektr hodisasiga asoslangan. Bu hodisaning 
haroratlarni o‘lchashda qo‘llanishi ikki xil metall simdan iborat 
zanjirda ularning kavsharlangan joyida haroratlar farqi hisobiga hosil 
bo‘ladigan EYUK effektiga asoslangan. Har xil A va B 
o‘tkazgichlardan iborat zanjirni ko‘rib chiqamiz (rasm). Termojuftning 
o‘lchanayotgan muhitga tegib turgan joyi, kavsharlangan uchi 1 issiq 
ulanma, o‘zgarmas t
o
haroratli muhitdagi joyi 2 esa (erkin uchi) sovuq 
ulanma deyiladi. A va B o‘tkazgichlar termoelektrodlar deyiladi. 
Bunday kavsharlangan o‘tkazgichlar esa termojuft deb ataladi, ularda hosil bo‘ladigan 
elektr yurituvchi kuch termoelektr yurituvchi kuch (TEYUK) deyiladi. TEYUK hosil 
1
2
А
В
t
0
t
rasm. Ikki 
o‘tkazgichli 
termometrik zanjir 

---

 
 
 
 
 
5311000 – Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va 
boshqarish 
Лист 
 
 
 
 
 
 
Изм. Лист 
№ докум 
Подпись Дата 
bo‘lishining sababi erkin elektronlar zichligi ko‘proq metallning erkin elektronlar 
zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izohlanadi. Shu paytda ikki xil metallning 
birikish joyida paydo bo‘ladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik ko‘rsatadi. 
Elektronlarning diffuzion o‘tish tezligi elektr maydon ta’sirida ularning qayta o‘tish 
tezligiga teng bo‘lganda harakatli muvozanat holati qaror topadi. Bu muvozanatda A 
va B metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo bo‘ladi. Elektronlar diffuziyasining 
jadalligi o‘tkazgichlar birikkan joyning haroratiga ham bog‘liq bo‘lganlgi sababli 
birinchi va ikkinchi ulanmalarda hosil bo‘lgan EYUK ham turlicha bo‘ladi. 
Agar kavsharlangan o‘tkazgichlar bir xil bo‘lsa va ularning ikki uchi turlicha 
haroratda qizdirilsa, u holda o‘tkazgichning issiqroq qismidan sovuqroq qismiga erkin 
elektronlarning diffuziyalanishi teskari yo‘nalishdagi diffuziyasidan jadalroq bo‘ladi. 
Potensiallar ayirmasi elektronlarning issiqlik diffuziyasiga teskari yo‘nalishda ta’sir 
qiladi, buning natijasida muvozanat holati qaror topguncha o‘tkazgichning issiqroq 
uchi musbat ishorada zaryadlanadi. Binobarin, har xil A va B o‘tkazgichlardan tashkil 
topgan eng sodda termoelektr zanjirda to‘rtta turlicha TEYUK hosil bo‘ladi. Ya’ni 
ikkita TEYUK A va B o‘tkazgichlarning kavsharlangan uchida; bitta TEYUK A 
o‘tkazgich-ning uchida; bitta TEYUK B o‘tkazgichning uchida. Shuni nazarda tutib, 
rasmda tasvirlangan zanjirdagi TEYUK kattaligini aniqlash mumkin. Zanjirni soat 
strelkasi harakatiga teskari yo‘nalishda kuzatsak, quyidagi natija kelib chiqadi: 
)
(
)
(
)
,
(
0
0
t
e
t
e
t
t
E
BA
AB
AB


bu yerda, E
AB
(t,t
0
) – ikkala faktor ta’siridagi jamlangan TEYUK; e
AB
(t) va e
AB
(t
0
) 
– A va B o‘tkazgichlar uchidagi potensiallar hamda haroratlar ayirmasi natijasida 
hosil bo‘lgan TEYUK. 
Agar kavsharlangan uchlarning harorati bir xil bo‘lsa, TEYUK nolga teng 
bo‘ladi, chunki ikkala kavsharda ham hosil bo‘lgan TEYUK ning qiymati bir-biriga 
teng bo‘lib, o‘zaro qarama-qarshi tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. Demak, t = t
0
bo‘lsa, 
0
)
(
)
(
0
)
(
0



o
BA
AB
t
AB
t
e
t
e
E
)
(
)
(
0
0
t
e
t
e
BA
AB


( natijani ga qo‘ysak, quyidagiga ega bo‘lamiz: 
)
(
)
(
)
,
(
0
0
t
AB
t
AB
t
t
AB
e
e
E


tenglamadan ko‘rinib turibdiki, TEYUK ikkita o‘zgaruvchan t va t
0
haroratning 
murakkab funksiyasidan iborat ekan. 
Ulanmalardan birining harorati o‘zgarmas, masalan, t
o
=const bo‘lsa, unda 
)
(
)
,
(
0
t
f
E
t
t
AB

ifoda mazkur termojuft uchun darajalash yo‘li 
bilan TEYUK va harorat nisbatini topish, haroratni 
o‘lchash masalasini teskari yechish kerakligini, ya’ni 
А
В
С
С
а
t
t
t
0
0
0
t
t
1
t
1
t
А
В
В
С
С
С
б