Avtomatlashtirish va boshqaruv

 
 
 
 
 

---

 
 
 
 
 
5311000 – Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va 
boshqarish 
Лист 
 
 
 
 
 
 
Изм. Лист 
№ докум 
Подпись Дата 
2.5 Sath o'lchovchi asboblar tavsifi 
Bu asboblar bilan idishdagi suyuqlik sathi o‘lchanadi. Asbobning sezgir elementa — 
qalqovich suyuqlik sirtida qalqib turadi va suyuqlik sathi balandligidagi o‘rni unga ta’sir 
qiladigan kuchlar muvozanatiga bog‘liq bo‘ladi. Arximed qonuniga muvofiq, qalqovich 
og‘irligi uning suyuqlikka botgan hajmidagi suyuqlik og‘irligiga teng bo‘ladi. Undan 
tashqari, qalqovichni o‘rab olgan suyuqlik ustidagi muhit havo bo‘lmay, zichligi ρ0 ga teng 
bo‘lgan modda bo‘lsa, unda qalqovich hajmidagi bu modda og‘irligi ham qalqovichni 
pastga bosadi, uning suyuqlikka botishini oshiradi.
Qalqovichning ko‘ndalang kesimi o‘zgarmas bo‘lsa, 
F=ρ g S X. 
Qalqovichli sath o‘lchagichlarda doimiy va davriy cho‘kadigan (buykali) 
qalqovichlar ishlatiladi. 
Doimiy cho‘kadigan qalqovichli sath o‘lchagichlarda qalqovichni yuqoriga 
ko‘taradigan muvozanatlovchi kuch qalkovich og‘irligiga teng va o‘zgarmas bo‘ladi: 
F = G = const. 
Bundan foydalanib, qalqovichning suyuqlikka botgan qismining balandligini topish
muvozanatini ta’minlaydigan qalqovich suyuqlik sathi balandligiga muvofiq siljiydi. 
rasmda shu prinsipga asosan ishlaydigan doimiy cho‘kadigan qalkovichli sath 
o‘lchagichning oddiy sxemasi ko‘rsatilgan. Sanoatda qo‘llaniladigan ko‘pchilik sath 
o‘lchagichlar shu sxema asosida ishlaydi. Qalqovich 1 roliklar 2 yordamida 
muvozanatlovchi yuk 3 bilan elastik tross (po‘lag sim) orqali bog‘langan. Yuk bilan 
biriktirilgan strelka shkala 4 ga muvofiq 
suyuqlik sath balandligini ko‘rsatib turadi. 
Bu o‘lchagichning asosiy kamchiligi — shkalasining teskariligi va tross 
og‘irligining o‘zgarishi hisobga olinmasligi, baland idishlarda hisoblash qiyinlign va 
hokazo. 
Qalqovichli sath o‘lchagichlarning turli modifikatsiyalari mavjud Ular bir- biridan 
tuzilishi, o‘lchash xarakteri (uzluksiz yoki qayd qiluvchi), masofaga uzatish sistemasini 
(pnevmatik, elektr va boshkalar) ishlatish shartlari va boshqa xususiyatlari bilan farq qiladi. 
Idishdagi suyuqlik sathining o‘zgarishiga qarab qalqovichning siljishini 
Kamaygirish maqsadida chiziqli xarakteristikaga ega bo‘lgan davriy cho‘kadigan silindrik 
qalqovichdan foydalanish mumkin. 
Davriy cho‘kadigan qalqovichli sath o‘lchagichning ishlash prinsipi qalqovich (buyka) 
massasining suyuqlikka cho‘kish chuqurligiga qarab o‘zgarishiga 
asoslangan. 
Bunday sath o‘lchagichlarning sezgir elementi og‘ir jism (masalan, silindr), ya’ni idish 
ichida vertikal osilgan va nazorat qilinayotgan suyuqlikka qisman botirilgan qalkovichdan 
iborat. Qalqovich bikirligi С bo‘lgan va kalqovichga ma’lum kuch bilan ta’sir etadigan 

---

 
 
 
 
 
5311000 – Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va 
boshqarish 
Лист 
 
 
 
 
 
 
Изм. Лист 
№ докум 
Подпись Дата 
elastik ilgakka mahkamlangan Suyuqlik sathini 00 holatdan h ga orttirilsa, itaruvchi kuch 
ortadi. Bu buyka ni x miqdoricha ko‘tarishga olib keladi, bunda uning ko‘tarilishi bilan 
cho‘kish ko‘payadi. 
bunda C— ilgakning bikirligi; ρj ρg — suyuqlik va gazning zichligi;
h— buyka qalqovich ko‘nda!ang kesiminkng yuzi.
Suyuqlik sathini masofadan o‘lchash uchun kuch kompensatsiyasi prinsipiga 
asoslangan, o‘zgarmas tokning 0 —5 va 0 —20 mA unifikatsiyalangan chiqish signaliga 
(UB-E tipli) yoki 20 — 100 kPa havo bosimi mo‘ljallangan (UB-P tipli) qalqovichli sath 
o‘lchagichlarini qo‘llaniladi va qalqovichli sath o‘lchagichlarining sath o‘lchami diapazoni 
ushbu qatordan tanlanadi: 0 — 0,25; 0,4; 0,6; 1,0; 1,6; 2,5; 
4,0; 6,0; 10,0; 16,0 va 20 m. Aniqlik klassi 0,6; 1,0; 1,6 va 2,5 bo‘lishi mumkin. Hisob-
kitob operatsiyalari uchun sath o‘lchagichlari asosiy xatoliklari ± 1,0 dan 10,0 mm gacha 
(GOST 13702 — 78) bo‘ladigan qilib tayyorlanadi. 
Agressiv suyuqliklar sathini o‘lchashda qalqovich korroziyabardosh materialdan 
tayyorlanadi. 
Qalqovichli sath o‘lchagichlardan katta zichlikka ega bo‘lgan (azot, neon va b.) 
suyuqlashtirilgan gaz sathini o‘lchashda ham, 32 MPa bosimda va 400°S gacha bo‘lgan 
temperaturada muhitni nazorat qilishda ham foydalaniladi. 
Qalqovichli sath o‘lchagichlar ma’lum afzalliklarga ega: qurilma sodda, o‘lchash 
diapazoni katta, aniqligi yetarlicha katta, agressiv va qovushoq muhitlar sathini o‘lchash 
mumkin, o‘lchashning temperatura diapazoni keng. Ularni qo‘llanishni chegaralovchi 
kamchiliklari: idishda qalqovich borligi, metall ko‘p ketishi, kinematik qismlari borligi 
sababli yetarli mustahkam emasligi, idishlarda bosim ostida sathni o‘lchash qiyinchiliklari.