Avtor: felin s. A

3. «Toshkent yog’-moy kombinati” qo’shma korxonasining
marketing tadqiqotlari haqida ma’lumot

3.1. Marketing tadqiqotlari tizimida iste’molchilar hatti – harakatini o’rganish

Marketing tadqiqotlari tizimida iste’molchilar xatti-harakatini o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Iste’molchi o’ta murakkab shaxs sanalib, uni o’rganishda potentsial iste’molchilarning hozirgi va kelgusidagi zaruriyatlarini, ehtiyojlari va istaklarini o’rganuvchi iqtisodiy usullar tizimi, did va istaklaridagi o’zgarishlarga, umuman bozorda iste’molchining xatti-harakatiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash, qondirilmagan ehtiyojlari sababini aniqlash psixologik usullar yordamida amalga oshiriladi.
Iste’molchi tomonidan tovarni baholash ikkita bosqich orqali amalga oshiriladi:
1. Maslou nazariyasiga ko’ra ehtiyojlar muhimligi darajasiga ko’ra. Motivlik holati qanchalik yuqori pog’onada bo’lsa, shunchalik tovar tavsiflarining yashash uchun zarurligi yuqori bo’ladi.
2. Iste’molchi shaxsiy xususiyatiga ko’ra bitta motivlik pog’onasida yotuvchi tovar tavsiflarining ierarxiyasiga ko’ra.
Biz o’rganayotgan tarmoq mahsulotlari, ya’ni go’sht va sut mahsulotlari ikkala bosqichda ham yuqori o’rinlarni egallaydi.
Shu boisdan, biz o’z tadqiqotlarimizda ushbu holatni hisobga olgan holda, go’sht va sut mahsulotlari iste’molchilarining o’zlarini tutishlarini o’rganishda tanlab kuzatish, anketa-so’rov usullaridan foydalandik.
Hozirgi zamon marketingida shaxsiy tavsiflar va iste’molchi xatti-harakatining bog’liqligiga asoslangan psixo-jug’rofiy segmentatsiya usuli keng qo’llaniladi. Shuni ta’kidlash joizki, bizning amaliyotimizda oziq-ovqat mahsulotlari bozorida iste’molchilar xatti-harakatini tadqiq etish borasidagi uslubiyotlar va zaruriy ma’lumotlar yetarlicha emas.
Tadqiqot jarayonida ovqatlanishga umumiy tarzda munosabat masalasidagi savolga javob berish so’ralib, alohida maxsus so’rovnoma ishlab chiqildi va yuzma-yuz usulda so’rov tashkil etildi. Ushbu usul respondentga bevosita murojaat qilib, uning xulq-atvori, harakatdan ko’zlangan niyatlari, o’tgan davrda qilgan va hozir qilayotgan ishlari, kelajakka mo’ljallangan rejalari to’g’risida batafsil ma’lumot olish imkonini beradi. Ayniqsa, kishining his-tuyg’ulari, kechinmalari, harakat motivlari to’g’risida ma’lumot to’plash kerak bo’lganda bu usul samarali hisoblanadi.
Tadqiqotning muvaffaqiyatli chiqishi, avvalo tayyorgarlik ishlarining sifati, ekspertlar (respondentlar) bilim darajasi, natijalarga ishlov berishda qo’llaniladigan usul va baholash mezonlariga bog’liqdir. E’tiborli tomonlardan biri shundaki, birinchi navbatda tadqiqotchi o’z maqsadini to’g’ri yo’naltira bilishi va savollarning sodda bo’lishiga erishishi lozim bo’ladi. Tadqiqotchi respondentga savol berishdan oldin o’zi bir nechta savollarga javob topishi zarur bo’ladi. Ular quyidagicha:

• 
  savolni kimga yoki kimlarga bermoqchi?
  
• 
  respondent savollarga javob berishni xohlaydimi yoki yo’qmi?
  
• 
  respondent qo’yilgan savollarga javob bera oladimi yoki yo’qmi?
  
• 
  respondent haqqoniy javob berishi uchun savollarni qay yo’sinda, qay tarzda va qay shaklda berishi kerak?
  

Ekspertlarga talabgorlikka to’g’ri kelishini tahlil qilishning usullaridan biri maxsus anketa (so’rovnoma)larni tayyorlash hisoblanib, unga ko’rsatilgan savollarga javob bera borib, talabgor chuqur bilimdonligini hamda analitik qobiliyatini namoyon etmog’i lozim. Olingan javoblarni baholash uchun sonli shkaladan foydalaniladi.
Tadqiqot davomida Toshkent viloyati va Toshkent shahridagi oziq-ovqat mahsulotlari iste’molchilarining xatti-harakati motivini o’rganishda kompleks holda yondashildi. Marketing tadqiqotlari tasodifan tushib qolgan telefon abonentiga so’rovgina emas, balki anketa-so’rov, fuqarolardan intervyu olish, hamda oziq-ovqat do’konlaridagi xaridorlarning o’zlarini tuta bilishlarini tanlab kuzatish bo’yicha muallif tomonidan ishlab chiqilgan maxsus uslubiyot asosida olib borildi. Respondentlarga ko’plab savollar berilib, ular o’rtasida 8tasi asosiy hisoblangan. Tadqiqot tashabbus va bog’liq bo’lmagan tavsifga egadir.
Tadqiqot jarayonida 10 turdagi iste’molchilar guruhi ajratildi. Ularni biz ovqatlanishga umumiy tarzdagi munosabati nuqtai - nazaridan quyidagicha nomladik: “ratsionalistlar”; “ochlar”; “pozitivistlar”; “gurmanlar”; “ritualistlar”; “topqirlar”; “erkinlik shaydolari”; “oshxonani yoqtirmaydiganlar”; “kashshoflar”; “aniqlay olmaydiganlar”. Respondentlarga so’rovnomada ko’rsatilgan: “Ovqat-bu.. .” savoliga javob berish talab etildi.
Olingan ma’lumotlarga qayta ishlov berishda “ekspert-omil” matritsasi tuzilib, unga har bir ekspert tomonidan so’rov varag’ida qo’yilgan javoblar qo’yiladi.
Olingan ma’lumotlar yog’ mahsulotlari bo’yicha marketing strategiyasini ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega bo’lib, quyidagi xulosalarga olib keladi:

• 
  iste’molchi bozorda erkin tanlash huquqiga ega;
  
• 
  turli oziq-ovqat iste’molchilarining ushbu mahsulotlarni qabul qilishlaridagi xususiyatli tomonlarni go’sht va sut mahsulotlariga talab va taklifni shakllantirishda maxsus marketing uslublari qo’llashni talab etadi;
  
• 
  bozor munosabatlariga o’tish daromad bo’yicha aholi tabaqalanishiga olib keladi;
  
• 
  o’tish davrida jamiyatdagi o’zgarishlar hamda iste’molchilar xatti-harakatlaridagi o’zgarishlarni hisobga olish har bir marketing strategiyalarini ishlab chiqish asosi hisoblanadi.
  
• 
  Olingan natijalar yog’ mahsulotlari iste’molchilarining psixologik suratini yaratish imkonini beradi.
  

Shunday qilib, yog’ mahsulotlari bozori kon’yunkturasi va undagi iste’molchilarining xatti-harakatini o’rganish shu xulosaga olib keladiki, iste’mol bozori yog’ mahsulotlariga to’yinmagan, ularni iste’molchilarga o’z vaqtida samarali yetkazib berish tashkil etilmagan, bunga tizimli yondashuv amalga oshirilmagan, ishlab chiqarilayotgan mahsulot assortimenti keng emas, iste’molchilar mahsulotlarning iste’mol qiymati bilan bog’liq bir qancha sifat tavsiflariga yuqori talab qo’ymoqdalar.
Har bir xo’jalik o’z mijozlarini tahlil qilish yo’li bilan, oldiga qo’yilgan maqsadlardan kelib chiqqan holda mijozlar bozorining iste’mol bozori, ishlab chiqarish bozori, vositachi savdogarlar bozori, davlat muassasalari bozori va xalqaro bozor kabi turlaridan qaysi birida faoliyat yuritishni hal qilishi lozim. Yog’ mahsulotlari ishlab chiqarish bilan shug’ullanuvchi xo’jaliklar faoliyatining tahlili shuni ko’rsatadiki, hozirgi paytda ular qoidaga ko’ra raqobatchilar faoliyati tahlili bilan shug’ullanmaydilar. Ularning ko’pchiligi esa oziq-ovqat mahsulotlari bozorida raqobat borgan sari kuchayib borayotgan bo’lsa-da, o’z raqobatchilarini tanimaydilar ham. Shu sababli bugungi kundan boshlaboq mazkur xo’jaliklar amaliyotiga raqobatchilar hatti-harakatlariga javob qaytarish usullarini ishlab chiqishga imkon beruvchi raqobatchilar faoliyatini tahlil qilish usullarini joriy etish kerak. O’zbekiston Respublikasi va uning mintaqalari uchun raqobatchilar faoliyatini tahlil qilishning to’liq uslubiyoti hali ishlab chiqilmagan. Shu sababli mavjud tadqiqotlar va bizning takliflarimizni inobatga olgan holda tahlil qilishning blok-sxemasini tavsiya qilamiz.
Muomala doiralarini ko’rib chiqish marketing muhiti tuzilma tavsifining zarur tarkibiy qismidir. Gap shundaki, yog’ mahsulotlari ishlab chiqaruvchi har bir korxona quyidagi guruhlarga birlashtirilishi mumkin bo’lgan muomala doiralari qurshovida faoliyat yuritadi:

• 
  birinchidan, moliyaviy tashkilotlar (tijorat banklari, fond birjalari, aksiyadorlar, brokerlik firmalari);
  
• 
  ikkinchidan, davlat tashkilotlari va muassasalarining muomala doiralari (xo’jalik faoliyatiga ma’muriy usullar bilan ta’sir ko’rsatuvchi guruhlar);
  
• 
  uchinchidan, ommaviy axborot vositalarining muomala doiralari (gazeta, jurnal, radio va televidenie);
  
• 
  to’rtinchidan, fuqarolarning xatti-harakat guruhlari (jamoatchilik, iste’molchilar huquqini himoya qilish jamiyati);
  
• 
  beshinchidan, mahalliy muomala doiralari;
  
• 
  oltinchidan, tuman, shahar va qishloqlar aholisi misolida keng xalq ommasi;
  
• 
  yettinchidan, ichki muomala doiralari (xo’jalikning ishchi va xizmatchilari).
  

Harakatdagi korxonalar o’zgaruvchan bozor iqtisodiyoti sharoitida o’z yashovchanligini ta’minlash maqsadida kuchli va ojiz tomonlarini har tomonlama tahlil qilishi lozim. Ushbu tahlilni amalga oshirish uchun SWOT – tahlil usulidan foydalaniladi.
Ushbu usulga asosan, korxonaning kuchli (S) va ojiz (W) tomonlari, imkoniyatlari (O) va xavflari (T) aniqlanadi.