«axborot-kommunikatsiya texnologiyalar va tizimlar»

himoyalanmagan 
va 
himo­
yalangan 
xotirali kartalarga ajratish mumkin. Kartalaming birinchi 
turida m a’lumotlami o ‘qish va yozish uchun hech qanday 
cheklanishlar bo‘lmaydi. U lam i to ‘lov kartalari sifatida qo'llash 
mumkin emas, chunki o ‘rtacha malakali mutaxassis ham ulami 
osongina «buzib» kirishi mumkin.
Kartalaming ikkinchi turi identifikatsiya m a’lumotlari sohasiga 
hamda bitta yoki ikkita amaliy sohalarga ega. Kartalaming 
identifikatsiya sohasi shaxslashtirishda faqat bir martalik yozuvga 
yo‘l qo‘yadi va keyinchalik faqat o ‘qib olish imkonini beradi. 
Amaliy sohalarga kirish esa faqat m a’lum bir amallar bajarilganlik 
sharti bilan, jum ladan mahfiy PIN-kod kiritilishi bilan y o ‘l qo‘yiladi 
va amalga oshiriladi.
Xotirali kartalaming himoya darajasi, magnit kartalamikiga 
qaraganda, yuqoriroq bo‘lib, ular nayranglar bilan bog‘liq bo‘lgan 
moliyaviy xatarlar uncha yuqori bo‘lmagan amaliy tizimlarda 
qo‘llanishi mumkin. Xotirali kartalar to ‘lov vositasi sifatida 
ommaviy qo‘llanishdagi taksofonlarda, transportda yurishda, lokal 
to ‘lov tizimlarida qo‘llanishi mumkin. Xotirali kartalar shuningdek 
xonalarga kiritish tizimlarida, kompyuter tarmoqlari zahiralariga 
kirish tizimlarida ham qo‘llanadi. Xotirali kartalar, mikroprotsessorli 
kartalarga qaraganda, arzonroq.
Mikroprotsessorli kartalar shuningdek 
intellektual kartalar
yoki 
smart-kartalar 
deb 
ataladi. 
Ular 
mohiyatan 
mikrokompyuterlar bo‘lib, barcha tegishli asosiy apparat tarkibiy 
qismlariga ega, bular: markaziy protsessor (MP), tezkor
xotira qurilma (TXQ), doimiy xotira qo‘rilma (DXQ) va elektr 
vositasida o‘chiriladigan dasturlanuvchi DXQ (EO ‘DDXQ).
Hozirgi smart-kartalarga quyidagilar o ‘matilmoqda:
- 5 Mgts matniy chastotaga ega bo‘lgan mikroprotsessorlar;
- sig‘imi 256 baytgacha bo‘lgan TXQ;
- sig‘imi 10 Kbaytgacha boMgan DXQ;
- s i g ‘imi 8 Kbaytgacha bo‘lgan elektr ta’minotidan mustaqil
XQ.
540

---

DXQda COS (Card Operation Systems) kartasining operatsiya 
tizimi deb nomlanuvchi maxsus dasturlar to‘plami yozib qo‘yilgan. 
Operatsiya tizimi EO‘DDXQda joylashtirilgan hamda ma’­
lumotlarga kirishning boshqarilishini ta’minlab turadigan fayl 
tizimini qo‘llab turadi. EO‘DDXQning sig‘imi odatda 1...8 Kbayt 
diapazonga ega, lekin 64 Kbayt diapazoniga ham etishi mumkin. 
Bunda m a’lumotlaming bir qismiga kartaning faqat ichki 
dasturlaridan kirish mumkin.
Smart-kartalar ko‘p vazifalami bajaradi:
• ichki zahiralarga kirish vakolatlarini chegaralash;
• turli algoritmlami qo‘llab m a’lumotlami shifrlash;
• elektron raqamli imzoni shakllantirish;
• kalitli tizimni yuritish;
• karta egasi, bank va sotuvchining o‘zaro aloqalari bilan 
bog‘liq barcha amallami bajarish.
Ayrim kartalar ruxsat etilmagan kirishga xarakatlar sodir 
qilinayotganda, «o‘z-o‘zini blokirovka qilish» rejimini qo‘llaydi. 
Smart-kartalar mijoz identifikatsiyasini ancha soddalashtirish 
imkoniga ega. PIN-kodni tekshirish uchun kartada mikroprotsessor 
tomonidan ishlatiladigan algoritm qo‘llanadi. Bu esa real vaqt 
rejimida va PIN-kodni markazlashgan holda tekshirishda POS- 
terminal va bankomat ishidan voz kechish imkonini beradi. Smart- 
kartaning yuqorida ta’kidlab o‘tilgan o ‘ziga xos xususiyatlari uni 
yuqori darajada himoyalangan toMov asbobiga aylantiradiki, bu uni 
axborot xavfsizligi oldiga yuqori talablar qo‘yadigan moliyaviy 
ilovalarda ham qo‘llash imkonini beradi. Aynan shuning uchun ham 
mikroprotsessorli smart-kartalar hozirgi paytda plastik kartalaming 
istiqbolli turi sifatida olib qaralmoqda.
0 ‘qib olish qurilmasi bilan o‘zaro aloqa qilish tamoyiliga ko‘ra 
kartalaming ikki xil turi farqlanadi:
-kontaktli o‘qib olish kartalari;
- kontaktsiz o‘qib olish kartalari.
Kontaktli o‘qib olish kartasi yuzida 
8
... 
10 kontakt plastinalari 
mavjud. Kontaktli plastinalaming joylashuvi, ulaming soni va 
chiqishlaming vazifasi turli ishlab chiqaruvchilarda turlicha b oiib,
541

---

tabiiyki, bu turdagi kartalar uchun o ‘qib olgichlar ham o ‘zaro 
farqlanadi.
So‘nggi yillarda kontaktsiz o ‘qib olish kartalari keng qo‘liana 
boshladi. Ularda karta va o ‘qib oluvchi qo‘rilma o'rtasidagi 
m a’lumot almashinuvi induktsiya usulida amalga oshiriladi. Bunday 
kartalar ishonchliroq va pishiqroq ekani o ‘z-o‘zidan ayon.
Kartalaming shaxslantirilishi va mualliflashtirilishi plastik 
kartalami ishga tayyorlash va qo‘llashning muhim bosqichini tashkil 
qiladi.
Karta mijozga topshirilayotganda uning shaylantirilishi amalga 
oshiriladi. Bunda kartaga uning o ‘zini va egasini identifikatsiya 
qilish imkonini beradigan, shuningdek kartani to ‘lov uchun qabul 
qilishda yoki naqd pul berishda uning to ‘lovga layoqatliligini 
tekshirish imkonini beradigan m a’lumotlar kiritiladi.
Mualliflashtirish 
deganda 
karta 
bo‘yicha 
savdo-sotiqni 
tasdiqlash 
yoki 
naqd 
pul 
berish 
jarayoni 
tushuniladi. 
Mualliflashtirishni o ‘tkazish uchun xizmat ko‘rsatish nuqtasi to‘lov 
tizimiga karta egasining vakolatlari va moliyaviy imkoniyatlari 
to ‘g‘risida so‘rovnoma yuboradi. Mualliflashtirish texnologiyasi 
karta turi, tizimning to ‘lov sxemasi va xizmat ko‘rsatish nuqtasining 
texnik jihozlanganligiga bog‘liq.
Tarixan shunday qabul qilinganki, kartalami shaxslashtirishning 
dastlabki usuli ulami embossirlanishi bo‘lib kelgan.
Embossirlash deb kartaning plastik asosida m a’lumotlami relefli 
bosib tushirish jarayoniga aytiladi.
Bank-emitentlar kartalarida odatda quyidagi ma’lumotlar bosib 
tushiriladi: karta raqami; karta amal qilish muddatining boshi va 
oxiri; karta egasining ismi va familiyasi.
Kartalami shaxslantirishga shuningdek magnit y o ‘lkani kodlash 
yoki mikrosxemani dasturlash ham kiradi.
Magnit yo ‘Ikani kodlash
odatda kartani embossirlaydigan 
uskunada amalga oshiriladi. Bunda karta raqami hamda uning amal 
qilish muddati haqidagi axborot magnit yo‘lkada ham, relefli bosma 
yozuvda ham bir xil bo'ladi. Biroq shunday hollar ham b o ‘ladiki, 
dastlabki kodlashdan keyin axborotlami ko‘shimcha ravishda magnit 
yo‘lkaga ham tushirish talab qilinadi. Bunday hollarda «o‘qish- 
yozish» vazifasini bajaradigan maxsus qurilmalar qo‘llanadi. Bu,
542

---

xususan, kartadan foydalanish uchun PIN -kod maxsus dastur 
yordam ida shakllantirilmay, m ijoz tom onidan o ‘z ixtiyoriga ko‘ra 
tanlab olinganida sodir b o‘ladi.
M ikrosxem ani dasturlash alohida texnologik usullam i talab 
qilmaydi, biroq ayrim o ‘ziga xos tashkiliy xususiyatlarga ega. 
Jumladan, xavfsizlikni oshirish va ehtimoliy suiste’mol qilishlaming 
oldini olish uchun mikrosxemaning turli sohalarini dasturlash 
b o ‘yicha operatsiyalar hududlar b o ‘yicha taqsimlab chiqilgan hamda 
ushbu jarayonda ishtirok etayotgan turli xodim lam ing huquqlariga 
qarab chegaralangan.
Odatda bu amallar uch bosqichga b o ‘linadi:
■ birinchi ish joyida karta aktivatsiyasi;
■ ikkinchi ish joyida xavfsizlikni ta ’minlash bilan bog‘liq 
b o ‘lgan operatsiyalar bajariladi;
■ uchinchi ish joyida kartani shaxslantirish amalga oshiriladi.
A n ’anaga k o ‘ra mualliflashtirish jarayoni «qo‘lda» bajariladi
(bunda sotuvchi yoki kassir so ‘rovnomani operatorga telefon orqali 
uzatadi - ovozli mualliflashtirish) yoki avtomatik bajariladi (bunda 
karta PO S-term inalga joylanadi, m a’lumotlar kartadan o ‘qib olinadi, 
kassir to ‘lov summasini kiritadi, karta egasi esa maxsus klaviaturada 
PIN -kodni kiritadi). SHundan so ‘ng terminal 
to ‘lov tizimining 
m a’lum otlar bazasi bilan aloqa o ‘m atib (on-line rejim), yoki 
b o ‘lmasa 
kartaning 
o ‘zi 
bilan 
q o ‘shimcha 
m a’lumotlar 
almashinuvini 
ishga 
solib