Axmatova sanobar ro’zimurod qizi kasb-hunar kollejlari uchun fizika fanidan o’quv qo’llanma

Asarlari: «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» (taqvim va yil hisobi, shuningdek, sug‘diylar, qadimgi xorazmliklar, forslar, yunonlar, yaxudiylar, nasroniylar va musulmonlarning bayramlari, urf-odatlari to‘g‘risida ma’lumot beruvchi asar), «Geodeziya», «Quyosh harakatini aniqlash yo‘li», «Mineralogiya», «Saydana», «Hindiston» va boshqalar. ⁴
Modda tuzilishi haqida Ar-Roziy, Beruniy va Ibn Sino ta`limotlari.
Modda tuzilishi haqidagi ilk ma`lumotlar miloddan avvalgi davrlarga borib taqaladi. Qadimgi yunon olimi Demokrit moddaning eng kichik zarrachasini atom (yunoncha – bo‘linmas bo‘lakcha) deb nomlagan. Biroq uning atom to‘g‘risidagi tushuncha hozirgi atom tushunchasidan tubdan farq qilgan. U atomdan kichik modda zarrachasi yo‘q deb tushingan.
Demokrit (mil.av.460-370 yil) atom haqidagi ta`limotini quyidagicha bayon qilgan:

1. 
   Hech narsa yo‘qdan bor bo‘lmaydi. Bordan esa yo‘q bo‘lmaydi. Barcha o‘zgarishlar bo‘laklarning qo‘shilishi va parchalanishi orqali yuzaga keladi.
   
2. 
   Tasodifan hech narsa paydo bo‘lmaydi, balki ba`zi bir sabab va zaruriyatdan bo‘ladi.
   
3. 
   Atomlar va toza bo‘shliqdan tashqari hech narsa mafjud emas. Boshqa hamma narsa faqat fikrlardan iborat.
   
4. 
   Atomlar son va shakli jihatidan cheksizdir. Ularning o‘zaro to‘qnashuvlari tufayli dunyoning paydo bo‘lishi va o‘zgarishi vujudga keladi.
   
5. 
   Moddalar orasidagi farqlar atomlar soni, katta-kichikligi, shakli, joylashish tartibi tufayli bo‘ladi. Bir atom ikkinchisidan sifat jihatidan farq qilmaydi. Atomlarning ichki qismi holatga ega emas.
   

Demokrit va Arastu (miloddan avvalgi 384-322) yillarning modda tuzilishi haqida ta`limotini buyuk O‘rta Osiyolik mutafakkirlar: Ar-Roziy, Beruniy va Ibn Sinolar yanada rivojlantirganlar.
Ar-Roziy atomning bo‘linishi haqidagi Arastu nazariyasini tasdiqlab, atomdan keyingi bo‘lakchalar orasida bo‘shliq mavjud bo‘lib, bu bo‘lakchalarning ham hammasi harakatda va ular orasida o‘zaro ta`sir kuchlari mavjud, deb hisoblaydi. Ar-Roziy o‘zining ana shu buyuk kashfiyoti uchun atomistik nazariyaning asoschisi va otasi degan sharafli nomga tamomila haqlidir. Ar-Roziyning bu nazariyasi Beruniy va Ibn Sino tomonidan keng o‘rganilib, yanada boyitildi. Beruniy o‘zining Ibn Sinoga yo‘llagan savollaridan birida: “Ba`zi faylasuflar atom bo‘linmaydi, undan ham kichikroq bo‘lakchalar yo‘q, deb aytadilar. Bu nodonlikdir. Ikkinchi guruh faylasuflar esa, atom bo‘linaveradi, bo‘linishga chegara yo‘q deb qayd qiladilar. Bu esa o‘taketgan nodonlikdir. CHunki atomning bo‘linishi cheksiz bo‘lsa, moddiyat yo‘q bo‘lib ketishi mumkin emas, chunki moddiyat – materiya abadiydir. Bu masalada sizning fikringiz qanday?” – deb so‘raydi.
Ibn Sino o‘zining Beruniyga yo‘llagan javobida ustoz Arastu va Ar-Roziyning atomning bo‘linaverishi haqidagi fikrlarini eslatib, uni cheksiz deb tushunmaslik kerakligini, aksincha, atomning bo‘linishi mumkinligi va bunda ma`lum chegara mavjudligini qayd etadi.
Yorug‘lik hodisalari haqida Farobiy Beruniy va Ibn Sino ta`limotlari.

1. 
   Yorug‘likning tabiati haqida
   

Yorug‘likning tabiati qadim zamonlardan beri odamlarni qiziqtirib kelgan. Xo‘sh, yorug‘likning o‘zi nima? U qanday qilib yorug‘lik Quyosh va yulduzlardan bizgacha etib keladi? Uning tarqalish vaqti bormi? Yani, - quyosh yulduzlardan bizgacha muayyan vaqt davomida har qanday masofadan qat`iy nazar etib keladimi? Vaqt tushunchasi bu hodisaga tegishli emasmi? – shu kabi masalalar yaqin davrgacha o‘zining aniq javobini topa olmagan edi.
XX asrning birinchi yarmilariga kelib interferensiya va difraksiya hodisalari kashf etilganidan so‘ng bu muammolar o‘z echimini topdi. Hatto, mashhur olim G.Galiley ham o‘zining yaqin do‘sti Sarpi bilan birgalikda o‘tkazgan ko‘p yillik tajribasidan keyin, yorug‘likning tarqalishi zamondan tashqari, degan noto‘g‘ri xulosaga keladi.
Mashhur daniyalik olim Reyom Yer natijalari noaniqligidan qat`iy nazar astronomik kuzatishlardan foydalanib, yorug‘lik tezligini o‘lchashga muvaffaq bo‘ldi. Bu kashfiyotlarning ahamiyati, u bir tomondan, yorug‘lik tezligini o‘lchashda o‘ziga xos yangi usul bo‘lsa, ikkinchi tomondan, yorug‘likning tarqalish vaqti mavjud ekanligi haqida xulosadir.
Buyuk ingliz olimi Isaak Nyuton (1643-1727 yil) yorug‘likni Quyosh tanasidan ketma-ket chiqib kelayotgan yorug‘lik zarralarining oqimi deb qarab, bu zarralarning tarqalish harakatini to‘g‘ri chiziqli deb hisoblaydi. Bu ta`limot N`yutonning korpuskulyar nazariyasi deb ataladi.
Mashhur daniyalik olim Gyuygens (1629-1695 yil) esa N`yutonning yorug‘lik Quyosh tanasidan ketma-ket chiqib kelayotgan zarralar oqimi ekani haqidagi rad etish bilan birga bu zarralarning to‘g‘ri chiziqli harakatini ham qattiq tanqid qiladi. U, Quyoshdan bizgacha hech qanday yorug‘lik zarralari etib kelmaydi, deb hisoblab, bo‘shliqni inkor qilgan holda, Quyosh to‘lqinlari teplorodning tebrantirishi natijasida bizgacha keladi, deb xulosa chiqaradi.
Issiqlik hodisalari haqida Farobiy va Ibn Sino qarashlari
Yangi dasturda, “Issiqlik hodisalari haqida Forobiy, Beruniy va Ibn Sinolarning fikrlari” degan maxsus bo‘lim ajratilgan.
Farobiy, issiqlik harakat barobarinda mavjuddir, - deb hisoblaydi. Uning fikricha har qanday jismning haroratini yuqori yoki past bo‘lishi, shu jism tashkil qilgan bo‘laklarning harakatlariga bog‘liqdir”.
Farobiy qizigan jismlar hajmlarining kengayishi natijasida zichliklari kamayib, o‘zining tabiiy o‘rniga, ya`ni yuqoriga intiladi. Sovugan vaqtda esa hajmi kichrayib, zichlikning ortishi hisobiga pastga intiladi, ya`ni o‘zining tabiiy o‘rniga intiladi, deb hisoblaydi. Bu hodisalarni hozirgi zamon fizikasida konveksiya hodisasi deb ataladi.
Umar Chag‘miniyning (XII-XIII) ob-havo haqidagi xulosalari ham Beruniy va Ibn Sino qarashlariga juda o‘xshab ketadi. Chag‘miniy o‘zining “Mulohasfai Hayatil Basita” degan kitobida: “Havo Yer kurrasini o‘rab olgan. Havoning Quyosh nuri bilan isishi natijasida unda bug‘lar paydo bo‘ladi. Issiqlikdan erdagi suv bug‘lari yuqoriga ko‘tariladi va natijada bulutlar hosil bo‘ladi. Havoning sovuqlik darajasiga qarab, goh yomg‘ir, goh qor, goh do‘l bo‘lib erga tushadi”, - deb yozadi.
Ibn Sinoning fikricha, tabiatda issiqlik va sovuqlikning tabiiy va sun`iy manbalari bor. Uningcha, issiqlikning tashqi sababi uchtadir: birinchisi, issiqlikning yaqinligi sovuq jismni isitadi. Masalan: o‘t suvni isitadi. Ikkinchisi, harakat va ishqalanish. Masalan: suvni chayqatsang isiydi, toshni toshga ishqasang isiydi, olov chiqadi. Harakat va ishqalanish tufayli issiqlikning uzatilishi va mexanik energiyaning issiqlik energiyasiga aylanishi haqida fikr yuritish bilan birga, shu kitobning keyingi sahifasida, agar havo issiq bo‘lmaganida edi, u yuqoriga ko‘tarilmasdi, degan fikrni bayon qiladiki, uning bu so‘zlari konveksiya hodisasining izohidir. Issiqlikning uchinchi tashqi manbai sifatida issiqlikning nurlatish yo‘li bilan tarqalishi haqida fikr yuritiladi. Bundan tashqari, Ibn Sino lupadan o‘tgan nurlarning aks nuqtasida to‘planishi va kuydirishi haqida ham eslatib o‘tadi. Bu hodisa undan ancha keyin Abdurahmon Xozin asarlarida ham uchraydi.⁵