Ay-Jerdiń tábiyiy joldasi. Quyash hám Ay tutılıwı

2-keste
Quyash Fotosferasinin quramı

Vadarod	73,46 %
Geliy	24,85 %
kislarod	0,77 %
Uglerod	0,29 %
Temir	0,16 %
Neon	0,12 %
Azot	0,9 %
Kremniy	0,7 %
Magniy	0,5 %
Kúkirt kislotası	0,4 %

- Xromosfera. Quyash tolıq tutılǵanda qarayǵan sheńberdiń eń shetsinde ash qızıl jaqtı kórinedi. Áne sol jaqtı xromosfera dep ataladı. Xromosfera fotosferanıń joqarısında jaylasqan ;

- Quyash tajı-Quyashdıń sırtqı atmosferası esaplanadı. Ol júdá siyrek ionlasqan gazlardan ibarat. Quyash tajınıń sırtqı qatlamları kosmosqa taj gazların tarqatadı. Bul gazlardı Quyash samalı dep ataydı.
Quyashda tómendegi processler júz berip turadı.:
-Quyashdıń ishki bóleginen sırtqı bólegine ıssılıqtı nur járdeminde tasılıwı ;
-gazlardıń konvektiv háreketi;
-gazlardıń turbulent (tártipsiz) háreketi.
Quyash betinde júz beretuǵın processlerge Quyash daqları, Quyash mashallari (fakellar), protuberanclar kiredi. Quyash daqları. waqtı -waqtı menen Quyash betinde daqlardı kóriw múmkin. Daqlardıń dyametri bir neshe kilometrge jetiwi múmkin. Quyash daqları Quyashda aktiv oblastlardıń payda bolıwına alıp keledi. Daqlardıń jaǵdayı, sanı hám jıldamlıǵı mudamı ózgerip turadı. Daqlar brlgili dáwirlerde aktivlesip turadı.
Eń ataqlı hám belgili dáwir 11 jıllıq dáwir bolıp tabıladı.
Quyash daqları Quyashdıń kórinetuǵın bóleginde júz bolatuǵın shuqırlıqlar hám úzilisler bolıp tabıladı.
Quyash daqları fotosferanıń salıstrmalı salqın bólimleri bolıp esaplanadı.
Olardıń temperaturası átirapdaǵı temperaturadan 1500 dáreje tómen boladı, sol sebepli olarǵa salıstırǵanda qaralaw bolıp kórinedi.
Daqlar payda bolıwdan aldın, olardıń ornında kúshli magnit maydanı payda boladı. Bul bolsa gazlardıń konvektsiyasınıń páseytedi, nátiyjede quwat (energiya ) fotosferaga tómenen uzatıladı.
Daqlar topar-topar bolıp payda boladı hám bir neshe saattan bir neshe ayǵasha iskerlik kórsetedi.
Quyash daqları tiykarınan Quyash ekvatorınıń hár eki tárepinde 5 dárejeden 45 dáreje keńlikge shekem bolǵan aymaqlarda payda boladı.
Quyash mashalları hám flokkulaları. Quyash sheńberiniń shetinde tómen atmosferanıń suwıq qatlamında jarıq mashallar baqlanadı.
Ilimpazlardıń shamasınsha mashallar fotosferaga salıstırǵanda yoqori temperaturaǵa iye.
Mashallardıń biyikligi mıń, hátte bir neshe 10000 km.ga etiwi múmkin. Mashallar Quyash daqların qorshap turadı. Xromosfera qatlamında mashallarning tepasida flokkulalar jaylasadı. Olardıń biyikligi bir neshe 100000 km.ga etedi. Gorizontal jóneliste olar Quyash sheńberiniń (diskınıń ) 30 procentine shekem bolǵan maydandı iyeleydi.
Protuberantslar. Quyash atmosferasındaǵı gazlardıń tártipsiz háreketiniń ayrıqsha forması. Olar Quyash sheńberi (diskdıń ) shetsinde hár qıylı sırtqı kórinislerde (tolqinsıyaqlı, arkasiman, tereksiaqlı, putasıyaqlı yamasa tútin ústinsiyaqlı hám t.b ) baqlanadı. Protuberantslar sebepli xromosfera hám Quyash daqları ortasında element almasınıwı júz beerip turadı.
Quyash energiyası. Quyashdıń orayında yadro reakciyası júz beredi. Bunda úlken muǵdarda ıssılıq ajralıp shıǵadı.
Jerga Quyash tarqatatuǵın ıssılıqtıń millyarddan eki bólegi jetip keledi.
Quyash tarqatatuǵın ıssılıq penen birge jılına 1,4 x 10¹² t. element Quyashdan alıp ketiledi.
Ilimpazlardıń esaplawlarınsha 10 mlrd.jıldan keyin Quyash sónedi. Biziń planetamız bolǵan Jer julduzlar, planetalar, asteroidlar, kometalar hám basqalar sıyaqlı aspan denelerinen biri bolıp tabıladı.
Jer basqa qatar planetalar sıyaqlı Quyash átirapında aylanadı hám Quyash sistemasındaǵı aspan deneleri qatarına kiredi.
Quyash bolsa galaktikamizdıń julduzlarınan biri esaplanadı hám átirapındaǵı planetalar, asteriodlar, joldaslar, kometalar menen bir sistema bolıp Galaktika menen birge háreket etedi. Galaktikamiz bolsa metagalaktika quramına kiredi. Metagalaktika bolsa álem quramına kiredi.
Quyash nurlarınıń jer biosfersına (Insanlarǵa) tásiri
Quyashdan keletuǵın nur Jerge jetip kelip, úlken bólegi atmosfera qabıǵında tutilib, qalǵan bólegi Jer sırtına jetip keledi. Bul nurlar aq nurlar dep ataladı. Bul nurlar prizma arqalı baqlanǵanda jeti qıylı reńge ajıralıwı, bunnan tısqarı, ultrafioletoviy, infraqızıl nurlarda bar ekenligi málim bolǵan.
Quyash ádetde reńli hám kórinbes nurli tolqınlardı tarqatadı. Infraqızıl hám ultrafioletoviy nurlar kórinbes bolıp esaplanadi. Olardı insan kózi kórmeydi bıraq kórinbes nurlar insan organizmine kóbirek tásir ótkeredi.
Áyne infraqızıl nurlar denede qan aylanıwı jaqsılanıwına xızmet etedi. Óz gezeginde, organizmdegi barlıq turmıslıq processti aktivlestiredi, keypiyatti kóteredi, tetiklik hám quwat baǵıshlaydı. Depressiyadan qutılıwǵa kómeklesedi, sonıń menen birge, awrıw qaldırıw ózgeshelikine de iye.
Ultrafioletoviy nurlar bolsa Quyash nurları spektorining tek 5 payızın quraydı. Lekin bul kórsetkish artıp ketsa, insannıń ómirine qáwip salıp qoyıwı múmkin. Tiykarınan ultrafioletoviy nurlar immun sisteması normada islewin támiyinleydi, keselliklerge sebep bólıwshi bakteriyalarǵa qarsı gúresedi, denediń endokrin sistemasın jaqsılaydı.
Quyash nurınıń insanǵa paydaları
- Insan daǵı immunitet sistemasın bekkemleydi.
-Quyashdan keletuǵın ıssılıq hám jaqtılıq insannıń quwatına quwat qosadı.
-Insan daǵı zıyanlı bakteriyalardı joq etedi.
-Quyash nurları astında arnawlı bir múddet júriw deneniń teri sarataninan, qorǵawlanıwına sebep boladı.
-Quyash nurları insan denesinde D vitamini payda bolıwına sebep boladı. Bul vitamin insannıń suyekleri bekkemleniwine xızmet etedi.
Quyash nurınıń insanǵa ziyanli tásirleri
- Aftap urıwına alıp keledi. Bunda insannıń ko'ngli ayniydi, bası awıradı, aylanadı, hátte talıp qalıw jaǵdayı júz beriwi de múmkin.
- Quyash nurında kóp júriw teriniń qurǵaqlasıp barıwına sebep boladı.
-Teri saratanina sebep boladı.
-Quyash nurı astında kóp júriw kózdiń to'rpardasi zıyanlanıwına alıp keledi.