Ay-Jerdiń tábiyiy joldasi. Quyash hám Ay tutılıwı

Quyash haqqında ulıwma maǵlıwmat.
Quyash — quyash sistemasınıń oraylıq denesi; Jerge eń jaqın jaylasqan juldız.
Quyashta sistemanıń 99,866 % massası (Mo=1,99 T033 g) jaylasqan.
Quyash qızigan plazmali shardan ibarat, radiusı Ko=696000 km.
Ol massası boyınsha Jerden 332958, diametri boyınsha 109 márte úlken.
Ortasha tıǵızlıǵı 1,41 T03 kg/m³.
Jer Quyash átirapında ortasha 29,5 km/sek tezlik penen ellipsoid orbita boylap háreketlenedi.
Jerdiń Quyashdan ortasha uzaqlıǵı 149597870 ±1, 6 km (astronomık birlik); perigeliyda afeliyga qaraǵanda 5 mln. km kemrek.
Quyash betindegi tartılıw kúshi tezleniwi 273,98 m/sek2.
Quyash betindegi effektiv temperatura, onıń tolıq nurlanıwı boyınsha 5770 K ga teń. Jerdi óz orbitasinda ustap turıwshı kúsh 3,6 T021 kg.
Quyash ólshemlerine kóre ortasha sarı juldız bolıp, spektr jaqtılıq Gersshprung — Ressel diagrammasınıń orta bóleginen orın aladı
. Quyashdıń spektral klası S2U.
Quyash Galaktikamiz spiral tarmaqlarınan birinde, Galaktika orayından 10 kps (kiloparsek) aralıqta jaylasqan.
Quyash Galaktika orayı átirapında 200 mln.jıl dawamında bir ret aylanıp shıǵadı. Jaqın juldızlarǵa salıstırǵanda Quyash sekundına 20 km tezlik menen háreket etedi. Quyashdıń jası 5 T09 jıl.
Eramızdan aldınǵı 430 -jıllarda jasaǵan grek filosofi, materialist Anaksagor quyashnı chug'langan tiosh dene degen pikirge kelgen hám hátte onıń úlkenligin ózi jasap atırǵan Peloponnes yarım aralına salıstırıwlaw (aralning keńligi derlik 100 kilometrge teń) ózi anıqlaǵan. Quyashdıń úlkenligin hám quyashǵa shekem bolǵan aralıqtı óshashda tuwrı jol tutqan birinshi alım -Aristarx Semosskiyd (eramızdan aldınǵı Iv ásir). Onıń shamaınsha quyash aydan derlik 19 ese uzaqta bolıp, bul aralıq 1 million 160 mıń kilometrdi quraydı. Eger quyashǵa shekem bolǵan aralıq Aristar shama etken aralıqtan 130 ese úlken bolsa -de, quyashdıń jerden ayǵa salıstırǵanda uzaǵıraqta hám aydan bir neshe ese úlken ekenligin anıqlawdıń ózi sol dáwir ushın áhmiyetli áhmiyetke iye.
Quyash optikalıq hám radioteleskoplar járdeminde tekseriledi. Kosmosqa ushıwlar Quyashdıń Jer atmosferası ótkermeytuǵın qısqa tolqınlı hám korpuskulyar nurlanıwın da tekseriwge jol ashıp berdi.
Quyash óz o'qi átirapında jer sıyaqlı úzliksiz shıǵıstan batısqa qaray aylanadı. Aylanıw tezligi Quyash ekvatorında 2 km/sek bolıp, polyusı tárep azayıp baradı. Ekvatorda aylanıw dáwiri 25, polyusı qasında bolsa 31 sutkaga teń. Quyashdıń tolıq nurlanıwı Quyash zenitda bolǵanda Jer sırtına túsetuǵın jaqtılıq (100 mıń lyuks) boyınsha anıqlanadı.
Jerdiń Quyashdan ortasha aralıǵında, atmosferadan sırtdaǵı jaqtılıq 127 mıń lyuksni; Quyashdıń jaqtılıq kúshi 2,84-1027 shamni quraydı. Quyash dıń tolıq nurlanıw quwatı 3, 83 T026 vt, odan Jerge shama menen 2 T017 vt jetip keledi.
Quyashdıń ishki dúzilisi qatlamlı yaǵniy sferasiman (yadro, ıssılıqtı nur arqalı taralıw oblasti, konvektiv zona, atmosfera ) dúzilisine iye