Ay-Jerdiń tábiyiy joldasi. Quyash hám Ay tutılıwı

1-keste
Ay haqqında maǵlıwmatlar

Ekvatorınıń diametri 3, 476. 2 km	(0. 273 (Jer))
Polar diameter 3, 472. 0 km	(0. 273 (Jer))
Siqiqligi 0. 0012	Maydani 3. 793×107 km²
(0. 074 (Jer))	Kólemi 2. 1958×1010 km³
(0. 020 (Jer))	Massasi 7. 347 673×1022 kg
(0. 0123 (Jer))	Ortasha tıǵızlıq 3, 346. 2 kg
•m−3	Tartıw kúshi
(ekvatorda ) 1. 622 m	•s−2,
(0. 1654 g)	Birinshi kosmik tezlik 2. 38 km
•s−1	Aylanıw dáwiri 27. 321 661 kún
Aylanıw tezligi 16. 655 km	•soat−1
(ekvatorda )	Ekliptikaga iyiw múyeshi 1. 5424°
Albedo 0. 12	Ko'rinma juldız úlkenligi −12. 74
Betindegi temperatura	eń kam o'rtacha eng kóp 40 K 250 K 396 K

" Ay geografiyası" ın selenografiya páni úyrenedi. Aydıń jetilisken kartaları dúzilgen. Ásirese, Aydıń Jerden kórinetuǵın tárepi jaqsı úyrenilgen, betindegi 32000 túrli taw, krater hám teńizlerge at berilgen. Bunnan tısqarı, 200000 ge jaqın mayda atalmaǵan strukturalar Ay kartasına túsirilgen (1-súwret). Quwatlı teleskoplarda Ay sırtında úlkenligi 100 m keletuǵın taslar yamasa jarıqlardı kóriw múmkin (2-súwret). Ápiwayı kóz menen Ay diskında " teńizler" dep atalǵan úlken-úlken qara daqlar kórinedi. Teńizler shetindegi kishi shaqapshalar " qoltıqlar", úlken jarıq daqlar " kontinentler" hám ortasha jaqtılıqtaǵı daqlar " batpaqlıqlar" dep ataladı. Bunday atlardı 17-asirde jasaǵan Italiyalıq astronom Richcholi usınıs etken. Oyni birinshi ret 1610 -jılda G. Galiley teleskopdan baqlaǵan, 1647-jılda Ya. Geveliy (Gdansk) birinshi Ay kartasın dúzgen. Ay teńizleri ortasha qáddinen tómenlew jaylasqan, kontinentleri bolsa, tiykarlanıp, tawlıq rayonlar bolıp tabıladı. Baqlawlar nátiyjesinde kontinent hám teńizler basqa -basqa elementlardan shólkemlesken, degen juwmaqqa kelindi. Aydaǵı eń úlken teńiz " Dúbeleyler okeanı" dep ataladı. Ay kartasında " Aǵıl-tegilshilik teńizi", " Jım-jırtlıq teńizi", " Bultlar teńizi", " Ayqınlıq teńizi", " Jawınlar teńizi", " Moskva teńizi", " Árman teńizi" sıyaqlı atlar bar.
Ay sırtı teleskopda júda tegis emes, oylı-shuqır bolıp kórinedi Ásirese kontinentlerde tıǵız jaylasqan hám geyde " teńizler" de ushraytuǵın aylana yamasa ellips formasındaǵı halqasımon tawlar kóp. Diametrleri bir neshe júz m den bir neshe júz km ge shekem keletuǵın halqasımon tawlardıń 30000 den aslamı Ay kartalarında sáwlelendirilgen.
Birpara halqasımon tawlar qaralaw elementlar menen oralǵan. Olarǵa cirkler dep at berilgen. Cirklerdiń maksimal diametri 250 km ge shekem jetedi. Ay sharsimon bolǵanlıǵı sebepli, úlken cirklerdiń ishi teleskopda qabariq bolıp kórinedi. Halqasımon tawlar arasında, oraylıq bóleginde chudili tóbelikler bolǵan tawlar ajralıp turadı. Olar kraterlar dep ataladı. Ádetde, kraterlar cirklerden kishi boladı, lekin diametri 100 km ga jetetuǵınları da ushraydı.
Ayda dizbe tawlar kraterlardan kemrek ushraydı. Aydaǵı dizbe tawlarǵa Jerdegi tawlardıń atları berilgen. Mısalı, Ay kartalarında Alp, Karpat, Altay, Kavkaz hám basqa tawlar bar. Aydıń Qubla polisi átirapında tawlar júdá kóp, biyigi Leybnitstawı — 9 km. Aydıń bizge kórinbeytuǵın tárepinde tawlıq jaylar kóp, krramtir tegislik hám teńizler júdá kem. Ay arqa tárepiniń kontinentlerinde diametri 200—500 km li úlken-úlken kraterlar kup. " Zond-3" járdeminde alınǵan 5 mln. km² ga jaqın aymaq sáwlelendirilgen fotosuratda 484 ten artıq krater bar.
Ay jasalma joldasları járdeminde Aydan keltirilgen ayırım vulqan jınıslarınıń jası derlik 4, 5 milliard jıllıǵı anıqlandi. Bıyılǵı jılılar dawamında Aynıń dúzilisi, fizikalıq tábiyaatı, ximiyalıq quramında úlken ózgerisler júz bergen. Lekin usılar tiykarında Aynıń payda bolıwı haqqında úzil-kesil qandayda bir pikir aytıw qıyın. Aynıń payda bolıwı hám rawajlanıwın zárúrli maǵlıwmatlarǵa tayanǵan ilimiy gipotezalar tiykarında kosmogoniya páni túsintiredi.


2-keste
Aydıń atmosfera quramı

Atmosfera basımi 3 × 10−13 kPa	Geliy 25 %
Neon 25 %	Azot 23 %
Argon 20 %	Metan
Ammoniy	Karbonat angidrid
	ózgeriwshen
Atmosfera basımi 3 × 10−13 kPa	Geliy 25 %
Neon 25 %	Azot 23 %

Aynıń relyefi qanday? Ay relyefinde yernikiga uqsas obyekylar kóplegen tabıladı. Ayda da tómen tegislikler, tóbelikler, tawlar bar. Bul obiektlerdi birinshi ret italyan alımı G. Galiley 1610 -jılda ózi jasaǵan teleskopda oyni gúzetip tapqan edi.

Ol tómen tegisliklerge “teńizler” dep at bergen. Teńizler degen at shártli túrde házirge shekem qollansa-de, tiykarınan ol jerlerde suwdan dóretpe da joq.
Aydaǵı tawlardan eń irileri Alp, Appenina hám Kavkaz tawları dep atalǵan. Tawlardıń biyikligi bazan 9 kilometrgeshe jetedi. Sonıń menen birge, ayda halqalı tawlar kóplegen ushraydı. Cirk dep atalıwshı halqalı tawlarda klavi hám shikardlarning diametrleri 200 kilometrgeshe jetedi. Jerdegi tawlardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, ay tawları kóbirek shıqqan boladı.
Ay arqa tárepiniń relyefi, birinshi ret, sovet birlespesiniń 1959 -jılı uchirgan “Luna-3” avtomatikalıq stansiyası aynıń jerden kórinbeytuǵın arqa tárepnini alǵan súwretlerde málim boldı hám aynıń tolıq globusın soǵıwǵa múmkinshilik berdi.
Aydan keltirilgen topıraq úlgileriniń analizi, ay tuprog'I tiykarlanıp 4 qıylı jınıslardan, yaǵniy mayday donadorlikdagi gewek jınıslardan, iri donadorlik jınıslarınan, brekchiya deyiluvchi minerallar sınıqlarınan hám rigolit (mayday bóleksheler hám reń) den shólkemleskenin kórsetdi.
Bulardan birinshi úsh xili ximiyalıq strukturalıq jixatidan birdey bolıp, rigolit bolsa, meteor elementlar qospasınan ibaratlıǵı anıqlandi hám ol ay materiklariga xarakterli jınıs degen hulosaga kelindi.
1969 -jıldıń iyunında AQSH dıń “Apollon-II” kosmik apparatına 2 ostranovt Aristron hám Oldrinlar ayǵa qo'ndilar. Ay ústinde olar uzaq aylanıw etip, jerge ay sırtı tonlari, topıraǵı kristallardan ibarat qımbat bahalı “suviner” lar menen qayttılar.