Ay-Jerdiń tábiyiy joldasi. Quyash hám Ay tutılıwı

Quyash hám Ay tutılıwı
Quyash tutılıwı - Quyashdıń ay gárdishi menen tosılıwı nátiyjesinde júz beretuǵın hádiyse; Ay óz háreketi dawamında Jer menen Quyash arasından o'tayotib, málim payıtlarda Quyash maydanın to'sib qóyadı hám Ay sayası Jerdiń málim aymaǵına túsedi. Sol orında Quyashdıń tolıq tutılıwı baqlanadı hám átirap qarańǵılasadı. Qalǵan orınlarda tutılıw bólekan baqlanadı. Bir jılda 2 den 5 danege shekem Quyash tutılıwı bolıwı múmkin. Jerdiń Quyash átirapındaǵı hám Aynıń Jer átirapındaǵı háreketleri cho'zinchoq orbitalar boylap bolǵanı sebepli olar arasındaǵı aralıq mudami ózgerip turadı. Nátiyjede Quyash hám Aynıń ko'rinma diametri mudam ózgerip turadı. Quyash tutılıwı waqtında Aynıń ko'rinma dia-metri Quyashnikidan jetkiliklishe úlken bolsa, tolıq tutılıw júz boladı jáne onıń maksimal fazası uzaǵıraq (7, 5 min. den aspaydı ) boladı. Ay gárdishi Quyash gárdishinen kishi bolsa, ol Quyash maydanın pútkilley to'sa almaydı jáne bul waqıtta ol aspanda jińishke jarıq halqa (halqasımon tutılıw ) formasında baqlanadı.
Fizikler hám astronom ilimpazlardı mudam yoshlantirtatuǵın Quyash tutılıwı hádiysesi, ayriqsha, siyrek ushırasatuǵın hám ájayıp tábiyaat hádiysesi bolıp, ilimnen jıraq bolǵan adamlar ushın da hawlıǵıwǵa salatuǵın hám zavqlantiradigan zárúrli waqıya esaplanadı. Ilgeri zamanlarda Quyash tutılıwınan kisiler qorqıp, albıraǵanǵa túsiwgen bolsa, házirde ilimde az ǵana bolsa -de xabarlı bolǵan hár qanday shahs, áwele bunday kem ushraytuǵın tábiyaat hádiysesin ótkerip jibermesten, onıń ózine tartatuǵınınan payda alıwa ıntıladı.
Ay óz orbitasi boylap sekundına 1 km tezlik menen háreketlangani ushın ay sayası da shama menen sonday tezlik menen háreketlenedi. Lekin, saya óz o'qi átirapında aylanıp turǵan Jerge túsedi. Jer aylanıwınıń baǵdarı da Ay sayasınıń háreket baǵdarı menen birdey boladı. Lekin, Jer maydanı daǵı málim noqattıń tezligi Ay sayası tezliginen kemrek. Bul tezlik ekvatorda eń úlken — sekundına 465 m ga jetedi. Ay sayası ózinden aldında kutayotgan Jer nuktalarini quwıp jetip, úlken tezlik menen odan ózib ketedi. Sol sebepli de Quyash tutılıwı batıstan baslanıp, shıǵısqa qaray jıljıydı hám kútá úlken aralıqlarǵa sozılıp ketedi. Quyash tolıq tutılıwı regioniniń keńligi 300 km, ulıwma uz. 10000 km ga jetiwi múmkin. Áyyemginde kisiler Quyash tutılıwların oddindan bilgenler. Olarǵa tutılıw tákirarlanıp turatuǵın dáwir da málim bolǵan. Bul saros dep atalib, ol 18 jıl 11 kún 8 saatqa teń. Jer júziniń málim jayında tolıq Quyash tutılıwı kemnen-kem tákirarlanatuǵın hádiyse orta esapta 300 jılda bir ret gúzetiliwi múmkin.