Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Epidemioloji coğrafiya

Epidemioloji coğrafiyanın əsas vəzifələrindən biri yoluxucu 

xəstəliklərin  coğrafi  yayılması,  onun  səbəbləri,  insanların  ayrı-

ayrı  qrupları  ilə  törədici  arasında  qarşılıqlı  təsiri  öyrənməkdir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, insanın yaşadığı və fəaliyyət göstərdiyi 

*   +

 MDB ölkələrində aşkar edilib

** ++

 MDB ölkələrində və Azərbaycanda aşkar edilib

164

yer, coğrafi şərait, onun təbii və antropogen xüsusiyyətləri əha li-

nin sağ lamlığına böyük təsir edir. Buna uyğun olaraq, epidemio-

loji  coğrafiyanın  vəzifəsinə  insanın  yoluxucu  xəstə lik lə ri nin 

coğ rafi yayılması, yəni yer kürəsinin ayrı-ayrı ərazilərində onla-

rın yayılması xüsusiyyətlərini öyrənmək daxildir. coğrafi şəraitin 

öyrənilməsi, onun müxtəlifliyi, insanların yoluxucu xəs tə lik lə ri-

nin yayılmasında və inkişafında əhəmiyyəti əsasən ye ni məsələ 

deyil. Bu məsələ hələ 1889-cu ildə, IV Paris Bey nəl xalq coğrafi 

kon qresinin  fiziki  coğrafiya  bölməsində  müzakirə  edilmişdir. 

Ancaq bu sahədə əsaslı tədqiqatlar 1960-cı illərdən başlanmışdır 

(Y.İ.İqnatyev, 1961-1965). Qeyd etmək lazımdır ki, coğrafiyaşü-

naslar  sosial-asılı  varlıq  olan  insanın  sağlamlığına  müvafiq  yer 

örtüyü landşaftının bir hissəsinin coğrafi şəraitini öyrənir. Əha li-

nin sağlamlığına coğrafi şəraitin müs bət və mənfi təsirlərini a ş-

kar  edərək,  onlar  patoloji  vəziyyətlərin  və  xəstələnmələrin  baş 

ver   məsinin mümkünlüyünü qeyd edirlər. Ancaq coğrafiyaşünas-

lar insanın morfofizioloji xüsusiyyətlərini, coğrafi mühitin təsiri 

a l tında insan orqanizmində gedən dəyi şik lik ləri, xəstəliklərin y a-

yılmasını tədqiq etmirlər.

Beləliklə,  yoluxucu  xəstəliklərin  öyrənilməsinin  coğrafi  c ə-

hə  ti  fiziki,  iqtisadi  və  əhali  coğrafiyası  ətrafında  cəmlənən  bir 

çox  məsələləri  əhatə  edir.  Fiziki  coğrafiyanın  əsas  məqsədi  in -

san   ların təbii həyatının və coğrafi şəraitin cansız amillərinin i n-

sanın yoluxucu xəstəliklərinin coğrafi yayılmasına və ərazi üzrə 

qeyri-bərabər pay lan masına təsirini öyrənməkdən ibarətdir. Təbii 

biosenozların (təbii-ocaqlı zoonozların törədiciləri daxil o  l  ma q-

 la) əmələ gəlməsinə təsir edən biosferanın cansız amil lə ri nin yer 

kürəsində yayılması ilə əlaqədar olaraq törədicilərin növ lərinin, 

quruluşunun və yerdə yiş məsinin öyrənilməsinin b ö yük əhə miy-

yə ti var.

İqtisadi coğrafiyanın əsas vəzifələri: yer kürəsində istehsala-

tın yerləşdirilməsinin və iqtisadi rayonların yaranmasının; yaşa-

yış  mən təqələrinin  və  siyasi-inzibati  bölmələrin  coğrafiyasının; 

əha linin yayılmasının coğrafiyasının; onun sıxlığının və yer k ü-

rə sində yerləşməsinin; yerləşmənin xüsusiyyətlərinin və insanlar 

arasında əlaqənin; onların ümumi və sanitar mədəniyyətinin s ə-

165

viy yəsinin; yoluxucu xəstəliklərin coğrafi yayılmasına təsir edən 

amillərin öyrənilməsidir.

Epidemioloji  coğrafiya  ancaq  coğrafi  şəraiti  öyrənməklə 

m əh  dudlaşa  bilməz. Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  o,  əhali  ilə 

coğ rafi şəraitin etioloji amilləri arasında yaranan qarşılıqlı təsiri 

öyrənir. Epidemioloqlar belə hesab edirlər ki, epidemioloji coğ-

rafiyanın əsas obyekti coğrafi şəraitlə əlaqəli öyrənilən epidemik 

prosesdir.  Bununla  epidemioloji  coğrafiya  epidemiologiya  elmi 

ilə vəhdət təşkil edir.

İnsanın müxtəlif xəstəliklərinin epidemioloji coğrafiyasını tib-

bi coğrafiya elminə aid etmək lazımdır. Tibbi-coğrafiya t ə ba bət lə 

coğrafiya  elmləri  sərhədindədir  və  əhalinin  sağlamlığı  coğrafi-

yası haqqında elmin bir bölməsidir. Epidemioloji coğrafiya (tibbi 

coğrafiyanın  bir  bölməsi)  coğrafi  mühitin  müəyyən  ş ə ra i tin  də 

əhali ilə parazitin növarası qarşılıqlı təsirini, yoluxucu xəs t ə  lik-

lərin yayılmasının obyektiv qanunauy ğunluğunu, m ü əy yən coğ-

rafi ərazilər və ümumdünya miqyasında müxtəlif yoluxucu xəs-

tə lik lərə  qarşı  aparılan  mübarizə  tədbirlərini  və  onların  ləğv 

e  d  il  məsini öyrənən elm sahəsidir.

Tibbi  coğrafiyada  olduğu  kimi,  epidemioloji  coğrafiyada  da 

m  ü  a   yinə obyektinin öyrənilməsinə iki tərəfdən yanaşılır: a) m üəy-

yən xəstəliyin yer kürəsində coğrafi yayılmasının və onun səbəb-

lə rinin izah edilməsi; b) yer kürəsinin ayrı-ayrı ərazilərində tibbi 

şəraitin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi (Y.N.Pavlovski, 1954).

Buna müvafiq olaraq, tibbi coğrafiyada iki istiqamət müə y-

yən edilmişdi: 1) nozocoğrafiya – onun məqsədi insanların yolu-

xucu xəstəliklərinin coğrafi yayılmasının ümumi qanunauyğun-

luğunu, ayrı-ayrı xəstəliklərin nozoarealını, nozokompleksini və 

onların hərəkətini təyin etməkdir; 2) təbii və sosial iqtisadi amil-

ləri  aşkar  etmək  üçün  müəyyən  ərazinin  tibbi-coğrafi  cəhətdən 

öyrənilməsi və müəyyən ərazidə yaşayan insanların xəstəlikləri 

ilə əlaqəsini aydınlaşdırıb onu əhalinin sağlamlığının qorunma-

sına yönəltməkdir. Beləliklə, epidemioloji coğrafiyanı epidemio-

loji nozocoğrafiya və dünyanın epidemioloji coğrafiyasına ayır-

maq olar.

166

Epidemioloji nozocoğrafiya

Epidemioloji nozocoğrafiya epidemioloji coğrafiyanın xüsusi 

müayinə istiqamətidir, o, insanın yoluxucu xəstəliklərinin dünya 

miq yasında coğrafi yayılmasını və onun səbəblərini öyrənir. Epi-

demioloji  nozocoğrafiyanın  əsas  müayinə  obyekti  onun  quru-

luşu,  kəmiyyəti,  sərhədlərinin  növləri  və  başqa  nozoareallarla 

ə la  qəsidir.

Epidemioloji nozocoğrafiya nozoareallarla törədici növün are-

alı  arasında  qarşılıqlı  əlaqənin  xarakteristikasını  və  nozoarealın 

yaranma  şəraitini  müəyyən  etməlidir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 

yoluxucu xəstəliyin nozoarealının yaranması onun törə di ci si nin 

area lından çox asılıdır. Ona görə də parazit növün arealına epi-

demioloji coğrafiyada böyük əhəmiyyət verilir.

Areal  (latınca:  area  –  meydan,  sahə,  diyar)  biocoğrafiyada 

əsas məfhumdur və sistematik, ekoloji, biocoğrafik və s. əla mət-

lər  lə birləşən canlı qrupların təbii yayılmış yeridir. Növ canlıla-

rın əsas taksonimik kateqoriyası olduğu kimi, növün arealı bio-

coğrafik  quruluşun  əsasını  təşkil  edir  (V.Q.Heptner,  1936).  Bu 

c ə hətdən parazit növlər də istisna təşkil etmir. Hər parazit növü-

nün təbii yayılma ərazisi vardır.

Beləliklə, parazit növün (canlıların daimi və müvəqqəti yer-

lə ri  olmasına  baxmayaraq)  təbii  yayılma  ərazisi  onun  arealıdır. 

Parazit növ sərbəst yaşayan növlərdən fərqli olaraq, ona uyğun 

coğrafi  ərazidə  sahibin  orqanizmində  fasiləsiz  şəkildə  ar tır  və 

o n ların vasitəsilə müəyyən coğrafi əraziyə bağlı olur.

Parazit növün arealı zamana görə dəyişkəndir. Törədicilərin 

az  hissəsinin  (məs.,  gənə  spiroxetozu)  müəyyən  dərəcədə  sabit 

sər hədi  vardır.  Əksər  hallarda  parazit  növün  arealının  sərhədi 

çox dəyişkəndir. Əlverişli şəraitdə törədici öz arealından kənara 

çıxaraq  yeni  ərazilərə  yayılır  və  orada  olan  canlılarla  yeni  əla-

qələr yaradır, bu isə bəzi törədicilərin yeni arealının əmələ gəl-

məsi ilə nəticələnir.

Parazit növün arealı, əslində, bu və ya başqa tərzdə sahibin are -

alı ilə uyğun gələ bilər, bu ancaq o vaxt baş verir ki, sahib törədici 

növünü uzun müddət saxlamaq qabiliyyətinə malik olsun. Məsə-

167

lən, gənə spiroxetozunun törədicilərini ornotodor gənələri uzun 

müddət (on illərlə) özündə saxlayır, ona görə də dünyanın hansı 

yerində bu növ gənə varsa, orada gənə spiroxetozu da qeyd olu-

nur.

Bununla yanaşı, təbii-ocaqlı yoluxucu xəstəliklərdə törə di ci-

nin  arealı  sahibin  arealı  ilə  uyğun  gəlməyə  bilər.  Məs.,  Şimali 

A m e rikada  taunun  təbii  ocaqlarında  törədicinin  arealı  sahibin 

arealının çox az hissəsi ilə uyğun gəlir. Sarı qızdırmanı da misal 

gös tərmək olar. Sarı qızdırmanın əsas keçiricisi Aedes aegypti-

nin arealı dünyanın bütün qitələrində yerləşmişdir, sarı qızdırma 

isə Qərbi Afrika və cənubi Amerikanın tropik rayonlarında dai-

mi saxlanılır. Başqa ərazilərdə gətirilmə epidemik alovlanmalar 

Aedes aegypti keçiricilərinin olmasına baxmayaraq, qısa müddət 

ərzində sönür.

Təbii-ocaqlı  zoonozların  parazit  növlərinin  arealının  yaran-

ma  sına yer kürəsinin coğrafi landşaft zonaları böyük təsir gös-

tərir.  Təbii-ocaqlı  xəstəliklərin  coğrafiyası  və  onların  landşafta 

u y ğunlaşması  Y.N.Pavlovski  (1954–1964)  və  P.A.Petrişeva  

(19 5 7 –1959) tərəfindən öyrənilmişdir.

Bu  nəzəriyyəyə  görə,  müəyyən  biosenoza  daxil  olan  parazit 

növ ləri  coğrafi  landşaftın  ayrılmaz  hissəsidir.  Bununla  yanaşı, 

an tropo nozların  əksəriyyətinin  və  sinantrop  və  kənd  təsərrüfatı 

hey vanları tərəfindən yayılan zoonoz xəstəliklərin törədicilərinin 

coğrafi yayılmasında təbii-coğrafi şərait həlledici əhəmiyyət daşı-

mır.  Bu  xəstəliklərin  törədicilərinin  yayılmasında  antropogen 

amillər  başlıca  rol  oynayır,  onların  yayılması  nə  təbii-coğrafi 

ərazidən, nə də landşaftdan asılı deyildir. Ona görə də əhli ləş di-

rilmiş və sinantrop heyvanların antroponoz və zoonozlarının y a-

yılması  nadir  hallarda  (məs.,  geohelmintlər)  landşafta  uyğun 

g əlir.  Onların  yayılmasına  imkan  yaradan  əsas  amillər  əhalinin 

coğ rafiyası xüsusilə maddi nemətlərin istehsalıdır.

Nozoareal. Nozoareal termini ilk dəfə A.A.Şokin tərəfindən 

təklif edilmişdir (1962). Onun tərifinə görə, nozoareal – xəs tə li-

yin  qeyd  edildiyi  və  ya  ehtimal  edildiyi  əraziyə  deyilir.  Digər 

m ü əl liflərin fikrinə (İ.İ.Yolkin, V.K.Yaşkul, 1964), daxildə törə di -

cinin fasiləsiz inkişafı və müəyyən sosial-iqtisadi şəraitlərin o l-

168

ma sı nəticəsində yer kürəsinin xəstəlik baş verən müəyyən əra-

zi sinə nozoareal deyilir.

Epidemioloji joğrafiyada nozoareal aşağıdakı tələblərə cavab 

verməlidir:

1.  Bu  termin  xəstəliklərin  coğrafi  yayılması  məfhumunu 

özündə birləşdirməlidir.

2. Coğrafiya elminin tələbinə görə nozoareal xəstəliklərin y a-

yıl ması  və  mühitin  etioloji  amilləri  (xəstəlik  törədicisi)  arasın-

dakı əlaqəni ifadə edən məfhum olmalıdır.

3.  Epidemiologiya  elminin  tələblərinə  uyğun  olaraq  nozo-

arealın  epidemik  prosesin  baş  verdiyi  ərazilərlə  bilavasitə  əla-

qə si olmalıdır.

4.  Patologiyanın  tələbinə  görə  nozoareal  anlayışında  infek-

sion proses və yoluxucu xəstəliklər öz əksini tapmalıdır.

Antroponozların nozoarealı – çox vaxt törədicilərin arealı 

ilə uyğun gəlir. O, insan kollektivlərində törədicinin fasiləsiz i n-

ki şafını  təmin  edən  yer  kürəsinin  müəyyən  ərazisini  əhatə  edir 

ki, bu da törədicinin arealı ilə bir yerdə mövcud olur (antropo-

nozlarda törədicinin arealı ilə nozoarealı eyni məna daşıyır).

Ancaq antroponozların bəzilərində (aşağı klinik təzahürlü və 

inapparant  formada  gedən  xəstəliklərdə)  əhalinin  vaksinasiyası 

aparılarkən törədicilərin dövr etməsinə elə şərait yaradılır ki, o n-

lar  immun  orqanizmdə  yoluxucu  xəstəliyin  latent  növünün  baş 

ver məsinə səbəb olur (difteriya, qızılca və s.).

Zoonozların  nozoarealı  törədicilərin  nozoarealı  ilə  həmişə 

e y ni ərazidə üst-üstə düşmür. Belə uyğunsuzluğa təbii-ocaqlı z o-

onozlar arasında rast gəlmək olar, çünki təbii-ocaqlı zoonozların 

törədicilərinin  coğrafi  yayılması  amilləri  ilə  təbii  ocaqla  qarşı-

lıqlı təsir nəticəsində insanların xəstələnməsinə səbəb olan amil-

lər tam fərqlidir.

Görünür ki, təbii ocaqlı zoonozların mövcud olması və sər-

bəst epizootik prosesə səbəb olan amillər heyvanların daxili m ü-

hitinə, eləcə də yaşayış şəraitinin ekoloji və sosial ünsür lə ri nə, 

p a razit növün həyat fəaliyyətinin keyfiyyət və kəmiyyət t ə rə finə 

təsir edir.

Bununla  yanaşı,  biosenozda  təsadüfi  gəzdiriciləri  müəyyən 

edən amillər müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Təsadüfi gəzdiricilər və k e-

169

çiricilər törədicilər üçün təkamüldə yaşayış şəraitinin sərbəst ü n-

sür ləridir. Ona görə də təbii ocaqda təsadüfi gəzdirici və keçi ri-

ci lərin  zədələnməsini  təyin  edən  amilləri  yaşayış  şəraitinin  o 

ünsürlərində axtarmaq lazımdır ki, onlar təsadüfi gəzdiricilər və 

keçiricilərin birbaşa və ya dolayısı yolla ekoloji əlaqəsi ilə infek-

siya mənbəyinə təsir göstərir. Onların arasında ekoloji və antro-

pogen amillər ola bilər.

Lakin təsadüfi gəzdiriciləri zədələyən epizootik prosesin t ə-

biətinə uyğun olaraq (asılı epizootik proses) bu amillər sərbəst 

epizootik prosesin inkişafını təyin edən oxşar ünsürlər deyillər.

Təbii-ocaqlı zoonozların törədiciləri üçün insan təsadüfi gə z-

d i  ri cidən  başqa  bir  şey  deyildir.  Bununla  əlaqədar  olaraq,  təbii 

ocaqda törədicinin varlığında epidemik prosesin heç bir əhə miy-

yəti yoxdur, çünki o, parazitin həyat tərzinin ikincili tərəfləri ilə 

ə  la  qədar baş verir və parazit növünün təkamül y o lu  nu təyin e t mir.

Ehtimal ki, insanın zoonoz xəstəliklərin törədiciləri ilə y o lux -

ması  üçün  mütləq  iki  şərt  olmalıdır:  törədicinin  olması  (v a lent 

təbii ocaqda) və təbii ocağın ərazisinə daxil olan törə diciyə həs-

sas şəxsin olması. Lakin bu şərtlər təbii ocaqda t ö rədicinin xəstə 

heyvandan həssas şəxsə keçirilməsi üçün kifayət deyil. Bununla 

əlaqədar  olaraq,  təbii  ocaqda  epidemik  prosesin  baş  ver məsinə 

və inkişafına gətirib çıxaran şərtləri müəyyən etmək lazımdır.

Qeyd etdiyimiz kimi, təbii ocaqlı zoonozlarda asılı epidemik 

proses  insan  kollektivləri  ilə  təbii-coğrafi  mühit  (xəstəliklərin 

təbii ocaqları) arasında yaranan qarşılıqlı təsirin nəticəsidir. İ n san 

kollektivlərinin  təbii-coğrafi  mühitlə  qarşılıqlı  təsirinin  əsası 

maddi  nemətlərin  istehsalıdır.  Bunun  nəticəsində  təbii-ocaq  lı 

zoonozların epidemik prosesi ən əvvəl insan kol lek tiv lə ri nin s o-

sial-iqtisadi həyatında baş verir və inkişaf edir ki, bu da insan-

larla müəyyən təbii-ocaqlı xəstəliklərin qarşılıqlı təsi ri nin nəti cə-

sidir.

Təbii-ocaqlı zoonozların nozoarealı ancaq təbii ocaqlarla əla-

qə  də yaranır. Ancaq bu ərazidə uzun illər insanların xəstələn mə-

si nin qeydə alınmamasına baxmayaraq, orada insanın daima y o-

luxma təhlükəsi var. Xəstələnmə sosial-şəraitin dəyişməsi, insan 

yaşamayan yerlərdə məskunlaşma və təbii-ocağın əra zi si nin i n-

170

san ların təcrübi fəaliyyət meydanına çevrilməsi n ə ti cə sin də baş 

verə bilər. 

Bununla əlaqədar olaraq, təbii ocağın hansı ərazisini nozoa-

real  hesab  etmək  olar? Təbii  ocaqlı  zoonozların  nozoarealı  elə 

ə ra    zidir ki, onun daxilində sosial-iqtisadi şəraitin təsirindən i n-

san  kollektivləri  və  təbii  ocaq  (törədicinin  populyasiyası)  ara-

sında qarşılıqlı təsir əmələ gəlir. Belə təsir xəstələnmənin inkişa-

fına səbəb olur, ancaq xəstəlik bir neçə ildən sonra baş verə bilər 

və ya ümumiyyətlə, baş verməyə bilər. Təbii ocaqların əra zi lə-

rin də insanların sosial-iqtisadi həyatı xəstəliyin ləğv edilməsi ilə 

nəticələnibsə,  belə  ərazilər  potensial  nozoareala  çevrilə  bilər. 

Burada tək-tək xəstələnmə qeyd edilə bilər, ancaq o, cəmiyyətin 

müx təlif sosial xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olaraq təsadüfi ola bilər. 

Bu zaman epidemiyalar və ya epidemik alov lanmaların vax taşırı 

baş verməsi, ümumiyyətlə, mümkün deyil. Dünyada müasir yolu-

xucu xəstəliklərin yayılma xüsusiyyətini nəzərə alaraq, onları iki 

nozoareala ayırmaq olar: təbii və qalıq.

Yoluxucu xəstəliklərin böyük hissəsinə qarşı bəşəriyyət hələ 

indiyə qədər təsirli mübarizə tədbirləri tapa bilməyib. Ona görə 

də insanın epidemiya əleyhinə fəaliyyəti bu yoluxucu xəs tə lik-

lərin yayılmasına nəzərəçarpan təsir göstərə bilmir (təbii nozoa-

reallar). Belə yoluxucu xəstəliklərin nozoarealları həcminə görə 

biri-birindən əsaslı fərqlənir. Belə ki, bir halda insanın yoluxucu 

xəstəlikləri  bütün  dünyaya  yayıla  bilər  (qlobal  nozoareal).  Bu 

xəs təliklər insanın yaşayış ərazilərində həmişə qeydiyyata alınır. 

Nozoarealların digər qrupu məhdud ərazilərdə yayılıb. Bu nozo-

areallar regional və məhəlli nozoareallara aid edilə bilər.

Bununla  yanaşı,  müasir  yoluxucu  xəstəliklərin  müəyyən  n o-

zo    loji formalarına qarşı bəşəriyyət təsirli tədbirlərə malikdir. B e lə 

xəstəliklərin ləğv olunması nəzərdə tutulub və onların ləğv edil-

mə si  imkanı  nəzəri  şəkildə  sübut  edilmişdir.  Lakin  bir  çox  ö l-

kələrdə bəzi yoluxucu xəstəliklərin epidemik səviyyəsi hələ də 

sax lanılır. Bunun tarixi və sosial səbəbləri var. Belə xəstəliklərin 

nozoarealını qalıq nozoarealı adlandırmaq olar.

Qlobal  nozoareala  elə  yoluxucu  xəstəliklər  aiddir  ki,  onlar 

yer kürəsinin bütün qitələrində endemikdir (evrixor və ya kos-

mopolit xəstəlikləri), halbuki ayrı-ayrı ərazilərdə hazırda bu xəs-

171

tə liklər  qeyd  edilməyə  də  bilər.  Müasir  yoluxucu  xəs tə lik lərin 

qlo bal miqyasda yayılmasına əsas səbəb insanlar və onların təc-

rübi fəliyyətidir. Bu xəstəliklərin əksəriyyətini antroponoz xəs tə-

liklər təşkil edir.

Regional nozoareala daxil olan yoluxucu xəstəliklər yer k ü-

rəsinin müəyyən ərazisi üçün endemikdir. Qlobal nozoarealında 

olduğu  kimi,  regional  arealın  yaranmasında  da  insan  və  onun 

əmək fəaliyyəti əsas rol oynayır.

Məhəlli nozoareala daxil olan yoluxucu xəstəliklər yer k ü rə-

sinin  məhdud  ərazisində  endemikdir.  Bu  xəstəliklərin  ə k sə riy-

yətini transmissiv xəstəliklər təşkil edir.

Potensial nozoareal o əraziyə aid edilir ki, orada hazırda xəs-

təlik  qeydə  alınmır,  ancaq  onun  baş  verməsi  üçün  imkan  var. 

Bu na misal olaraq, müəyyən xəstəliyə qarşı effektiv epidemiya 

əley hinə  tədbirlər  aparılan  ərazini  göstərmək  olar.  Bu  tədbirlər 

x əs  tə liyin  yayılmasının  qarşısını  alıb,  ancaq  xastəliyin  mən bə-

yini  tam  məhv  etməyib.  Epidemiya  əleyhinə  tədbirlər  zəifl ə-

dikdə xəstəlik yenidən baş qaldıra bilər.

Potensial və qalıq nozoareallara təbii çiçəyi misal göstərmək 

olar. Bir neçə əsr əvvəl (VI əsrdə) təbii çiçək geniş yayılan xəs-

tə  liklərdən  olub.  E.Cenner  tərəfindən  təbii  çiçəyə  qarşı  vaksin 

hazırlandıqdan və onun geniş tətbiqindən sonra xəstəliyin qarşısı 

alındı. Hazırda təbii çiçək qlobal miqyasda ləğv edilmişdir.

172

HEYVANLAR İNFEKSİYA MƏNBƏYİ KİMİ

İnsanın  yoluxucu  və  invaziv  xəstəliklərinin  böyük  bir  qru-

punu  zoonozlar  təşkil  edir.  Bu  xəstəliklərdə  infeksiya  mənbəyi 

rolunu  müx təlif  növ  ev,  kənd  təsərrüfatı  və  vəhşi  heyvanlar,  o 

cümlədən müx təlif növ quşlar, bəzi hallarda sürünənlər, amfibi-

yalar  və  balıqlar  oynayır.  Bu  xəstəliklər  sırasına  vərəm,  brusel-

yoz, qara yara, man qo, quduzluq, salmonelyoz, listerioz, erizope-

loid, dabaq, leptospiroz, Kü-qızdırması, toksoplazmoz, t ri xi nelyoz 

və başqaları aiddir.

Heyvanların 

adları

Nozoloji formalar

Qaramal Bruselyoz, qara yara, salmonelyoz, botulizm, lis terioz, tokso-

plaz moz,  pasterelyoz,  vərəm,  lep to spi rozlar,  xlamidiyalar, 

Kü-qızdırması, da baq, qu duzluq, arboviruslar, stafilokoklar və 

strep  to kok törədən xəstəliklər, helmintozlar və s.

Camış

Xlamidiyalar,  bruselyoz,  leptospiroz,  Kü-qız dır ması,  tok so-

plaz moz

Dəvə

Tokso plaz moz, taun

Zebu

Xlamidiyalar, bruselyoz, tokso plaz moz, lepto spi roz

Qoyun

Listerioz,  psevdotuberkulyoz,  qara  yara,  brusel yoz,  v ərəm, 

leptospiroz, tokso plaz moz, tetanus 

Keçi

Listerioz,  psevdotuberkulyoz,  qara  yara,  brusel yoz,  vərəm, 

leptospiroz, tokso plaz moz, tetanus

Donuz

Bruselyoz, listerioz, leptospirozlar, tokso plaz moz, xla mi diya-

lar, vərəm, Kü-qızdırması, bəzi helmintozlar və s.

At

Kü-qızdırması,  tokso plaz moz,  manqo,  dabaq,  arbovirus 

tö rədən xəstəliklər və s.

İt

Tokso plaz moz,  xlamidiya lar,  helmintozlar,  Kü-qız dır ma sı, 

leptospirozlar və s.

Pişik

Tokso plaz moz, xlamidiya lar, helmintozlar, leptospirozlar

173

İnsanların bu xəstəliklərin törədiciləri ilə yoluxması onlardan 

alınmış  məhsullardan  qidalanmada  (ət,  süd  və  süd  məhsulları), 

məişətdə  (heyvanın  yunundan  və  dərisindən)  istifadə  etdikdə, 

elə  cə  də  onlara  qulluq  edərkən  baş  verir.  MDB  ölkələri  əra-

zisində  13  fəsiləyə  aid  145  gəmirici  növü  məlumdur.  Onların 

60-dan  çoxunun  müxtəlif  xəstəliklərdə  infeksiya  mənbəyi  kimi 

i ş ti rakı  müəyyən  edilmişdir.  Azərbaycanda  yayılmış  30  növ 

gəmi ricilərdən  15-dən  çoxu  təbii  ocaqlarda  infeksiya  mənbəyi 

rolunu oynayır. Bunların müəyyən qismi yaşayış məntəqələrinin 

yaxınlığında  (yarımsi nan trop)  və  ya  bilavasitə  evlərdə  (sinant-

roplar)  yaşayaraq  insanla  bilavasitə  təmasda  olur.  Bu  gəmi ri ci-

lərdən  xəstəliyin  yoluxmasında  onların  ektoparazitləri  mühüm 

rol  oynayır.  Gəmiricilərin  infeksiya  mənbəyi  kimi  təhlükəsi  də 

ondan iba rətdir ki, onlar çox tez artırlar. Belə ki, gəmiricilər çox 

cavankən  (8  həftəlikdən)  balalamağa  başlayırlar,  bəziləri  (boz 

siçovul)  9  ay  ərzində  8  dəfə  balalayaraq  50-dən  150-yə  kimi 

bala  verir.  Yüksək  balalama  xüsusiyyəti  zoonozların  epizooti-

yalarına səbəb olur, nəticədə insanların yoluxma təhlükəsi artır.

Gəmiricilərin epidemioloji təhlükəsi törədicilərdən asılı ola-

raq  fərqlənir.  Bir  halda  onlar  mühüm  infeksiya  mənbəyi  kimi 

(taun,  tulya remiya,  leptospirozlar,  sodoku  və  s.),  başqasında 

an caq fakültativ in fek siya mənbəyi (quduzluq və s.), digər halda 

isə törədicinin me xaniki keçiricisi (qarın yatalağı, dizenteriya və 

s.)   ro lunu oynayırlar.

MDB ölkələri ərazisində yayılmış 5 fəsiləyə və yarım fə si lə-

 yə aid 145 növ gəmirici epidemioloji cəhətdən təhlükəlidir. Bun-

lar: siçankimilər (Miridae), dağ siçanlarına bənzərlər (Cricetidae), 

çöl  siçanları  yarımfəsiləsi  (Microtinae),  qum  siçanları  y a rım-

fəsiləsi (Gerbildae) və dağ siçanları yarımfəsiləsinə aid gəmiri ci-

lər dir.

Bunların  daha  çox  yayılmış  nümayəndələrini  ekoloji  x ü su-

siy    yətlərinə görə sinantrop və vəhşi gəmiricilər qrupuna bölüb, 

o n ların ayrı-ayrı nümayəndələri ilə tanış olaq. Bu gəmiricilərin 

ü mu mi cəhəti ondan ibarətdir ki, növündən asılı olmayaraq h a-

mı sında qüvvətli kəsici dişlər iskənə şəklində olub, tamamlanmış 

kökləri olma dığın dan ömrü boyu inkişaf edir. Bu dişlər sürtünmə 

174

nəticəsində  həmişə  bərabər  səviyyədə  qalır.  Kəsici  dişlərlə  azı 

diş lər arasında dişsiz sahə – diastemə yerləşir. G ə mi ri cilər əsa-

sən  xırdaboylu  heyvanlardır.  Gəmiricilərin  ən  iri  n ü ma yəndəsi 

oxlu  kirpidir.  Ətrafları,  adətən,  beşbarmaqlı  olur,  bəzi  hallarda 

isə dörd və ya 3 barmaqlı da ola bilər. Barmaqlarında caynaqları 

var, az hallarda tikanlarla (iynələrlə) örtülü olur.

Gəmiricilərin  əksəriyyəti  quruda  –  yer  üzərində  və  yaxud 

ağa  larda, bəzi növləri isə quruda və suda yaşayırlar (qunduz və 

su  siçovulu).  Dəstəyə  40-a  qədər  ailə, 600-dən  artıq  cins  mən-

sub dur. MDB ölkələrində yaşayan gəmiricilərin növlərinin sayı 

bütün  məməlilərin  yarısını  təşkil  edir.  Azərbaycanda  yayılmış 

gəmi ricilər 9 ailəyə mənsubdur.

Gəmiricilər  quyruğun  uzunluğunun  bədənə  olan  nisbəti, 

qulaq  larının ölçüsü və quruluşu, kəllələrinin və dişlərinin forma 

və quruluşuna görə bir-birindən fərqlənirlər.