Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə39/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   53

Масхара 

тамашалары. 

Азярбайъан 

яразисиндя 

яйлянъя 


тамашаларынын  эениш  йайыланларындан  бири  дя  масхара  тамашалары  вя 

йа  еля  садяъя  масхаралардыр.  Бязян  масхараларла  мязщякя 

тамашалары ейниляшдирилир. 

Масхара  тамашалары  эцлцш  доьуран  тамашалардан  олуб,  халг 

драмларына – мязщякяляря  гядярки  мейдан  тамашаларындандыр. 

Масхараларын  мязщякя  тамашаларын  сяляфи  олмасы,  щяр  икисинин 

«масхара» сюзц кюкц иля баьлылыьы шяксиздир. 

Масхара  сюзц  бир  сыра  дцнйа  халгларынын  шифащи  йарадыъылыьында 

олдуьу  кими,  Азярбайъанда  да  эцлцшля  баьлы  олмушдур. 

М.Аллащвердийевин  йаздыьына  эюря  «Масгара»  мяфщуму  Авропа 

халгларында,  Йунаныстанда,  Иранда  олдуьу  кими,  гядим 

Азярбайъанда  да  комедийа,  мясгярячи,  эцлдцрян,  яйляндирян, 

тялхяк,  комедиант  вя  мязщякячи  мянасыны  дашымышдыр:  Иранда 

Азярбайъанында  инди  дя  комедийа  усталарына  щоггабаз,  кялякбаз, 

мязщякячи вя мясгярячи дейирляр... бизя бу сюз, щям масьарачы, щям 

мязщякячи шяклиндя ишлядилиб» (2, 194). 

Бцтцн  бу  йанашы  ишлянмяк,  мцштяряк  хцсусиййятлярля  йанашы, 

айыран  хцсусиййятляр  дя  вардыр.  Онларын  щяр  икиси  ойун-тамаша 

мядяниййяти елементлярини юзцндя якс етдирмякдядир. Ейни заманда 

онлар мцяййян мярщялядя мцстягил тамаша эюстярян фярдляр, шяхсляр 

вя йа ифачылар олмушдур. 

Масхарачы  мязщякичидян  яввял  мювъуд  олмуш,  ейни  адлы-

мейдан тамашалары апармыш вя мязщякялярин йараныб формалашмасы 

цчцн тарихи зямин щазырламышдыр. 

Масгара сюзцня ялавя едилян «баз» шякилчиси васитясиля дцзялдилмиш 

«масхарабаз» масгара эюстярян,  яйлянъя тяшкил  едян мянасыны  верир. 

«Масгарабаз» «Комедийа ойуну» мянасындан даща чох комедийа 

эюстярян, масхара эюстярян, ифачы мянасыны ифадя едир. 

Бу  тамашаларын  да  юзцнямяхсус  хцсусиййяти,  гурулушу  вя  ифа 

тярзи  олмушдур.  Ифачылар  кичик  дястядян – масхарабаздан  вя  онун 

кюмякчиляриндян ибарят олмушдур. 

Мусиги  дястясини  зурначы,  балабанчы  вя  дяфчи  тяшкил  едирди. 

Гисмян  сонралар  бу  дястяйя  ашыг  вя  дяфчиляр  ялавя  едилярди. 

Масхаралар  кичик  тамашалар  иди,  ямяк  мювсцмцндян  сонра  адятян 

пайызда  –асудя  вахтларда  башлайыб  йазын  яввялляриня  гядяр  давам 

едярди.  Кичик  мейданчаларда,  йахуд  мяълислярдя  эюстярилярди. 

Адамлар  мейданчада  дювря  вуруб  отурар,  мусиги  сядалары 


 

409


сяслянярди. Мусигичиляр яввялъя мящарятлярини эюстярярдиляр. Зурнада 

зил бир щава чалынар, сяси вя щявяси оланлар зил сяля охуйардылар. 

Йаллылар  вя  башга  рягсляр  дя  оларды.  Зурнаны  балабан  явяз 

едярди. Балабанчы мязяли вя шух щавалар чаларды. Ахырда дяфчи йцнэцл 

ритмли  нягарятлярля  тамашанын  ясас  апарыъысы  олан  масьарабазы 

мейдана  дявят  едярди.  Кюмякчи  мейдана  эирмяк  цчцн 

масьарабаза  «йол  ачарды».  Масьарабаз  иряли  чыханда  йенидян 

мусиги  сясляняр,  масьарабазын  габаьында  мейданчада  мязяли 

рягсляр едяр, ушаглар майаллаг ашыб понтомим щярякятляр эюстяряр вя 

мейданы тярк едярдиляр. 

Сонра  масьарабаз  масгарайа  башлайарды.  Мязяли  бир  ящвалат 

данышарды.  Мясялян,  дейярди  ки, «Бир  нечя  ай  бундан  габаг  дцшмян 

падшащын  юлкясиня  эедиб  чыхмышдым.  Зийарятя  эедяндя  йолу  аздым. 

Гаравуллар  мяни  тутуб,  айагларыма  гандал  вурдулар,  ялими  ачыг 

гойдулар. Падышащын щцзуруна эятирдиляр. Падышащ ня падышащ. Бойу бир 

чяряк, саггалы цч чяряк; эюзц домбалан, данышыьы йалан, эейдийи  палан. 

Сачы сейряк, диши кюйряк...». 

Бу йердя кюмякчи сяслянярди ки: «Масьарайа дцшмяк истямяйян 

аьалар  пул  версин».  Бир  дя  эюрядин  ки,  кимся  бир  дямир  аьча  атды 

масхарабаза. О дягигя масхарабаз сющбяти сахлайыб башлайарды пул 

атаны  масхарайа  гоймаьа: «Ай  бойу  дарзанбал,  узундураз 

бейняваз,  хейря-шяря  йарашмаз».  Бу  гара  гяпик  ъейран  дурушуна, 

марал  бахышына...щеч  йарашармы,  ъамаат  сянин,  а  гара  бяхт,  атасына 

хейир  вермяйян  бядбяхт,  бу  щярякятинля  барашармы...Бу  дяфя 

масьарабаза  каьыз  пул  верярдиляр.  Масьарабаз  дямир  пул  веряни  о 

ки,  вар  утандырыб  яввялки  ящвалатына  гайыдыр  вя  беляликля  тамаша 

давам  едирди.  Щекайятини  данышыб  гуртардыгдан  сонра  она  йеня  аз 

пул верянин бирини мейдана сясляйир вя сорушурду: 

-Адын нядир? 

Мцщасиби дейирди ки: 

-Щясянаьа. 

Бундан  сонра  масьарабаз  бир  фикря  эедиб  башлайырды  яввялъя 

онун  адыны  масхарайа  гоймаьа.  Бу  вахт  нювбя иля  зурна  балабан 

вя  дяф  данышыьын  мязмунуна,  ритминя,  ащянэиня  уйьун  олараг  бир-

бирини явяз едирди. 

Масьарабаз  ада  уйьун  аъытма  дейярди;  яввялъя  ады  бир  нечя 

дяфя тякрар еляйяр, сонра аъытманы сюйляйярди: 

Щясянаьа, 

Щясянаьа, 


 

410


Щясянаьа, 

Щясянаьа... 

Долду 

Йараьа! 


Минди, 

Улаьа!.... (6, 109) 

Масхарабаз  бундан  сонра  Щясян  аьанын  эейимини,  бойуну, 

йеришини,  данышыьыны,  эцлцшцнц,  щядя-горху  эялмясини  масьарайа 

гойар,  бир  чох  щалларда  масхарайа  гойулан  дава  салмаг  истяр,  тез 

онун  тутуб  аьаъа  баьлардылар.  Беля  тамашаларда  бязян  аьаъа 

сарынанларын  сайы  бязян 5-6 няфяр  оларды.  Масхарабазы  щядялямяк, 

дюймяк гадаьан иди. Тамаша гуртарандан сонра аьаъа сарынанлары 

масхарабазла барышдырардылар. 

Масхарабазлар  чох  вахт  аьаъа  адам  сарытмагдан  гачардылр. 

Эюряндя ки, масхарайа гойдуьу адам ъырнайыр, тез обйекти дяйишяр, 

бир  башгасыны  масхарайа  гойар,  йа  да  тамам  цнваны  мялум 

олмайан  ящвалатлардан,  лятифялярдян  данышарды.  Мясялян,  дейярди: 

«Бир  падшащын  бир  кар  вязири  вар  иди.  Падшащ  хястяляниб  йатаьа 

дцшмцшдц.  Бцтцн  сарай  онун  йанына  эялмишди,  бир  вязирдян  башга. 

Вязир  йахшы  билирди  ки,  падышащдан  щяр  дяфя  бир  сюзц  тякрар 

сорушанда, йа да «бяли» дейяндя падышащ ясябляширди. Одур ки, вязир 

падышащын йанына эетмяйя ещтийат еляйирди. Ня ися, вязир ня дейиб, ня 

ешидяъяйини  габагъадан  эютцр-гой  едиб  падышащын  йанына  эялир. 

Саламялейкдян сонра башлайыр щал-ящвал тутмаьа: 

-Падышащым, бу ня йатагды дцшцб галмысан? 

Падышащ дейир: 

-Юлцм йатаьы. 

Вязир дейир: 

-Тезбазар олсун. 

Вязир сорушур: 

-Щякимин кимдир? 

Падышащ дейир: 

-Язрайыл. 

Вязир дейир: 

-Яли йцнэцл олсун. 

Падышащ  лап  ясябляшир,  еля  билир  ки,  вязир  ону  яля  салыр.  Вязир  дя 

юзлцйцндя щесаблайыр ки, веряъяйи суаллардан бири галыб ону да верир: 

-Йейиб ичдийин нядир? 



 

411


Падышащ дейир: 

-Зящримар. 

Вязир дейир: 

-Нуш ъанын олсун. 

Падышащ  ямр  едир  ки,  вязирин  бойнуну  вурсунлар.  Бир 

масхарабаз эялиб падышаща дейир ки, аллащ онун бойнун онда вуруб 

ки,  гулаьыны  кар  ейляйиб.  Дай  сян  эял  аллащла  йарышма,  вязири  бурах 

эетсин. 


Падышащ масхарабазын сюзцня бахыб вязири азад едир» (6, 110). 

Бундан  сонра  мейдана  хош  ящвали-рущиййя  йайылар,  кцсянляр 

барышар, 

щирслянянлярин 

щирси 

сойуйар, 



масхарабаз 

йеня 


масхараларыны  давам  етдиряр,  чякиб  мейданчайа  нювбя  иля  бир-ики 

няфяри  салар,  онлары  да  масхарайа  гойарды.  Ахырда  ися  масхарабаз 

кюмякчилярини,  мусигичиляри  масхарайа  гойр  вя  бунунла  да  тамаша 

битярди. 

Масхара тамашалары да бязян дюрд-беш саат чякирди. 

Масхарабазлар  щазыръаваб,  мязяли  сюзляр,  лятифяляр,  рявайятляр 

дцзялдя билян, сюз ойнадан адамлардан олмалыйды. Онлар тамашайа 

да  хцсуси  либасда  чыхардылар.  Палтарлары  –хялятляри,  ябалары  аллы-эцллц 

олар, башларына яммамя гойар, белляриня гуршаг баьлайардылар. Бязи 

масхарабазлар  ися  мейдана  башыачыг  чыхардылар.  Башларыны  цлэцъля 

гырхдырар, кякиллярини алнындан саллайардылар. Айагларына йцнэцл мяст 

эейярдиляр. Бу юзц дя мцяййян эцлцш доьурарды. 

Масгара  тамашалары  узун  мцддят  дябдя  олан  мейдан 

тамашаларындан  бири  кими  мцяййян  цнсцрлярини,  елементлярини  бу  эцн 

дя  сахлайыр.  Масхарабаза  мяхсус  бир  сыра  комик  ъизэиляр  сонрлара 

мцхтялиф  сябяблярля  ялагядар  тялхякляр,  мязщякячиляр  тяряфиндян 

мянимсянилмишдир. Бу ися масхара тамашаларынын мцхтялиф сатирик халг 

тамашалары  иля  чарпазлашмасына,  мцяййян  щалларда  ися  онларын 

ассимилйасийасына сябяб олмушдур. 

Айры-айры 

реэионларда 

ассимилйасийа 

едилмиш 

масгара 


тамашаларынын  бир  сыра  цнсцрляри  мцстягил  шякилдя – масгара  вя  йа 

масгарабазлыг адлары иля халг арасында йашамышдыр. 

Бу  тип  тамашаларда  мусиги  мцшащидяси,  еляъя  дя  масгарачынын 

кюмякчиляри  эюрцнмцр.  Масгарачы  мейданда  тяк  галыр,  о  юзцнцн 

мцхтялиф  масгараларыны  сюйлямякля  тамашачы  топлайыр.  Бир  гядяр 

сонра  ися  мейдандакы  адамлара  мцхтялиф  масгаралар  сюйлядикдян 

сонра мейданда олан вя йа олмайан адамлары масгарайа гойур. 


 

412


Бязи мянбялярин вердийи мялуматлара эюря мясгярячилик мцхтялиф 

тцрк  тайфалары  ичярисиндя  сайылан  сянят  олмушдур.  Щяля  чох  яввялляр 

Тябриздя,  Дярбянддя,  Адам  Олимаринин  мялуматына  эюря  ися, 

Ширваншащлар дюврцндя шащ сарайларында мясгярячиляр йашамышдыр ки, 

онлар  ичярисиндя  дярбяндли  Абдуллятифин,  ширванлы  Тяккялиоьлунун 

адлары хатырланыр. 

Сонралар  мяшщур  масхарачыларын  тяглидчиляри  йаранса  да  онлар 

яняняви масхарачылар кими шющрятляня билмямишляр. 

Азярбайъанда  мейдан  тамашаларынын  мараглы  типляриндян  бири 

олан яйлянъя тамашаларынын башга жанрлары да олмушдур. Лакин онлар 

мязщякя,  гаравялли,  щогга  вя  бир  сыра  башга  комик  вя  сатирик 

тамашалар  ичярисиндя  ярийиб  эетмиш,  щяля  орта  ясрлярин  башланьыъында 

мейдан щяйатыны тярк етмишляр. 

Гарачы  тамашалары.  Азярбайъанда  мейдан  тамашаларынын 

тарихян эениш йайылмыш типляриндян бири дя гарачы тамашаларыдыр. Онлар 

чох  гядимлярдян  халг  арасында  эениш  йайылмыш,  даща  чох  тамашачы 

аудиторийасыны  ящатя  етмишдир.  Гарачы  тамашалары  ясасян  гарчыларын 

кянбякянд  эязиб  ачыг  щавада  эюстярдикляри  тамашалардандыр.  Орта 

яср  Шяргинин  бир  сыра  шящярляриндя,  хцсусян  Мяшщяддя,  Ярдябилдя, 

Хойда  йайылан  тамашалар  сонралар  Азярбайъанда  яняняви  мейдан 

тамашалары кими шющрятлянмишдир. 

Онлар  гарачы  мяишяти  иля  сых  баьлы  олмушдур.  Кючяри  гарачы 

щяйаты,  гарачыларын  мяшьулиййяти,  адят  вя  яняняси  бир  сыра  яняняви 

ъизэилярдя бу тамашаларда яксини тапмышдыр. 

Дцнйанын  щансы  гитяси  вя  реэионунда,  Авропанын  Гярби  вя  йа 

Шяргиндя  йашамасындан,  щансы  дилдя  данышмаларындан  асылы 

олмайараг  юзляриня  мяхсус  милли  йарадыъылыг  янянялярини,  ритуал  вя 

етигадларыны,  еляъя  дя  аьыз  ядябиййаты  нцмунялярини  бюйцк 

мцщафизякарлыгла  горуйуб  сахлайа  билмишляр.  Бцтюв  Азярбайъан – 

Эцней  вя  Гузей  яразилярдя  йашайан  гарачылар  аьыз  ядябиййатында 

олдуьу илкин ойун-тамаша мядяниййятиндя юзляриня мяхсус еркянлийи 

горуйуб сахлайа билмишляр. 

Бунунла  йанашы,  шярти  олараг  адландырдыьымыз  Азярбайъан 

гарачылары  Азярбайъан  тамаша  мядяниййятинин  бир  чох  цмуми 

янянялярини  гябул  едиб,  юз  пешякар  ифасына  дахил  ется  дя  щямин 

яняняляр  дахилиндя  гарачы  мядяниййяти  юзцнямяхсуслуьу  онларын 

рягсляриндян  тутмуш  мусиги  вя  пешякар  тамаша  ифачылыьында  юзцнц 

горуйуб  сахлайа  билмишдир.  Азярбайъанда  узун  заман  ярзиндя, 

щятта  милли  мейдан  тамашаларынын  бир  типи  кими  йашайан  гарачы 

тамашаларында бу хцсусиййятляри айдын эюрмяк мцмкцндцр. 


 

413


Сон  вахтларда  кечмиш  совет  постмяканында  йашайан 

гарачыларын  (сиганларын)  тарихи,  етнографийасы  вя  фолклору  иля  баьлы 

йаранан арашдырмаларда беля фикир юзцнц ифадя едир ки, рус сиганлары 

кими,  Мяркязи  Авропа  вя  кечмиш  ССРИ-нин  Авропа  щиссясиндя 

йашайан  гарачылар  ясасян  рус  фолклору  яняняляри  ясасында  юз  шифащи 

йарадыъылыгларыны давам етдирмишдир (5, 4). Е.Друтсун вя  А.Гесслерин 

иддиасына эюря ися бу ъящят рус гарачылары цчцн яняняви олса да онлары 

кечмиш  ССРИ-нин  Авропа  щиссясиндя  йашайан  сиганлара  аид  етмяк 

олмаз.  Рус  гарачылары  юз  милли  фолклору  иля  йанашы  рус  фолклоруну  ифа 

етсяляр дя гарачы фолклоруну бюйцк мцщафизякарлыгла горуйуб сахлайа 

билмишляр.  Лакин  совет  постмяканында  диэяр  милли  уъгарлардакы 

гарачылар  барядя  буну  демяк  олмаз.  Гарачыларын  Авропа  яразисиня 

сяпялянмясинин тарихи йени дейилдир. Нил чайы сащили гарачыларын Авропа 

яразисиня,  о  ъцмлядян  Азярбайъан  яразисиня  эялиши  дя  еранын 

яввялляриня тясадцф едир (26, 5). 

Гарачыларда  коллектив  шякилдя  сяйащят  яняняси  эцълцдцр. 

Мцхтялиф  дястяляр  шякилиндя  гарачылар  мцхтялиф  районлара,  кяндляря 

эяляр,  чай  кянарында,  булаг  йахынлыьында  чадыр  гуруб  мцвяггяти 

мяскян  салардылар.  Гарачы  дястяляри  цч-беш,  бязян  дя  даща  чох 

аилядян  ибарят  оларды.  Адятян  мяскян  салдыглары  кяндлярдя  бир-ики 

щяфтя,  нисбятян  бюйцк  йашайыш  мянтягяляриндя  ися  ики-цч  щяфтя 

галардылар. Гарачыларын дцшдцкляри йерлярдян бивахт вя гяфил кючмяси 

адятян онларын мяишят чятинликляри, щяйат шяраити вя б. сябяблярля баьлы 

оларды. Гарачылар ясасян сящяря йахын, щамы йухуда оланда, дан йери 

сюкцляндя йерлярини тярк едяр вя бундан щеч кясин хябяри олмазды.  

Гарачылар  мцвяггяти  мяскунлашдыглары  кяндлярдя  мцхтялиф 

тамашалар  эюстярярдиляр.  Адятян  бу  тамашалар  адамларын  истиращят 

саатларында,  ахшам  тяряфи  эюстярилярди.  Эцнцн  биринъи  щиссясиндя 

гарачылар  мцхтялиф  кустар  ишляр  эюряр – яляк,  хялбир,  охлов, 

кцндяйайан, дюрдайаг вя с. дцзялдиб ъамаата сатарды. Бязи щалларда 

гарачыларын галайчылыгла мяшьул олан дястяляриня дя тясадцф едилярди. 

Онлар  ясасян  пайыз,  гыш  вя  йазгабаьы  айларда  кяндляря 

чыхардылар.  Бязи  щалларда  мящсул  йыьымы  дюврцндя  дя  онлар  хырман 

цстцня эедиб орада тамашалар эюстярярдиляр. 

Йухарыда  дейилдийи  кими  гарачылар  арасында  кустар  сяняткарлыг, 

о ъцмлядян тохуъулуг, бойагчылыг, кечячилик, паланчылыг, дярзилик вя 

с.  дя  эениш  йайылмышды.  Эюстярдикляри  тамашалар  да  чох  шух  вя  шян 

кечярди.  

Бу  тамашалара  чохлу  адам  эялярди.  Тамашалар  щавада  вя  йа 

гурулмуш  бюйцк  чадырларда  кечириляр,  бир  нечя  саат  давам  едярди. 



 

414


Тамаша щейяти ясасян мейдан кешикчисиндян, баш ойунбаздан, онун 

кюмякчисиндян,  дяфчидян  вя  ряггася  гызлардан  ибарят  оларды.  Бязи 

дястялярдя  ряггас  гызларын  сайы  цчя  гядяр  оларды.  Нисбятян  сонра 

йаранмыш  гарачы  дястяляриня  балабанчы  вя  йа  зурначы  да  дахил 

едилмишди.  Гисмян  сонралар  ися  бязи  гарачы  дястяляриндя  балабан  вя 

зурнаны гармон явяз едярди. 

Мейданчанын тамашайа щазырланмасы, тамаша заманы сакитлийин 

бярпасы, орайа кянар адамларын бурахылмамасы иля мейдан кешикчиси 

мяшьул  оларды.  О,  ейни  заманда  ойунбазы  горуйар,  тамашада 

ойнадылан  айыны  мейдана  эятиряр,  орадан  чыхардар,  лазым  олан 

яшйалары  ойунбаза  верярди.  Яслиндя  бцтцн  тамашаны  кешикчи  вя 

кюмякчиси  идаря  едярди.  Ойунбаз  ейни  заманда  ряггася  гызлары 

мейдана чыхарар вя рягси гуртаран кими онлары чадыра ютцрярди. 

Ойунбазын  кюмякчиси  мейданда  даща  чох  ишлярди.  О, 

ойунбазын  бцтцн  тапшырыгларыны  йериня  йетримякля  йанашы, 

тамашачылары  пул  вермяйя  ширникляндирмяли,  тюкцлян  пулу  йыьмалы, 

щабеля мейданы вя мейданкылары горумалы иди. 

Тамашанын ясас апарыъысы Ойунбаз иди. Мейданда о эащ тялим 

эюрмцш айыларла ойнайар, эащ гарачы гызлары мцшащидя едяр, эащ да 

кюмякчисиня мейданда сащман йаратмаг цчцн тапшырыглар верярди. 

Тамаша  Ойунбазын  тялим  эюрмцш  щейванларла  ойуну  иля 

башларды. Яксяр щалларда Ойунбаз айыларла ойнайарды. 

Бир сыра дястялярдя ися баьлы айы иля йанашы, меймун да оларды. Тяк 

меймун ойнадан дястяляр дя варды. Ойунбаз айынын ялиня аьаъ вериб 

она  мцхтялиф  комик  щярякятляр  етдирярди.  Айы  мейданда  эязяр, 

майаллаг  ашар,  тялимчиинин  чийниня  чыхар,  онун  тапшырыьиля  мцхтялиф 

адамлары  йамсылайарды.  Айыдан  сорушардылар  ки, «Щцсейняли  неъя 

йерийяр?» Айыны неъя юйрятмишдилярся, о ъцр дя Щцсейнялини тяглид едярди. 

Йахуд сорушардылар ки, филанкяс неъя эцлцр? Айы ейбяъяр сясляр чыхарар, 

яъайиб сясля эцляр, аьлайар, гялйан чякяр, кцсяр, йатар, аьаъа дырмашар 

вя с. 

Бундан сонра ися Ойунбазла айынын мязяли рягсляри эюстярилярди. 



Дяфдя  ритмли  ащянэ  ешидиляр,  айы  мейданда  яйлянъяли  рягсляр  едярди. 

Ойунбаз уъадан охуйар вя айынын мязяли рягсини мцшащидя едярди:  

А мишка, мишка, мишка, 

Мишка йаман гапанды! 

Мишка пийан олубду, 

Мишка гапы пусанды. 

Беш стякан вурубду! 

Мишка йохса усанды? 

Мишка голун ачыбды, 

Мишка оьру тутанды, 

Мишка евдян гачыбды! 

Мишка балам утанды! 



 

415


Мишка хялвир дцзцбдц, 

А, мишка, мишка,     

Мишка чайда цзцбдц! 

Мишка пийан олубду, 

Кянар тутун сапанды, 

Беш стякан вурубду!..  

 

                 (6, 113)     



Ойунбазын башына пул сяпярдиляр. Кюмякчи пулу йыьар, айы тякрар 

ойнадыларды.  Дяф  юз  ащянэиндя  давам  едяр,  Ойунбаз  ритмик  бир 

щярякятля охуйар, айыны сцрятли рягся мяъбур едярди: 

Мишка ойнар сярасяр 

 

Мишка балам мависяр,  



Ъцтъц бабам ъцт якяр,  

Якдийи тим-тик битяр.  

Уста зяри ъцтдяди,  

Ъцтъц бабам ъцтдяди. 

Ъцтдя эедян Шяддяди,  

Шяддя дейил, Шцддяди!  

Шцддя дейил, Дитдити,  

Дитди цстц битдиди.           

Битди кечи отдады, 

Отда дейил, оддады. 

Эялди евими одддады, 

Од йерини ходдады...(6, 113) 

Ойунбазын сцрятли ритмик охунушу, айынын ъялд, эцлцш доьуран рягси вя 

мимикалары  тамашачыларын  алгышына  сябяб  оларды.  Дяфин  ритми  бирдян-биря 

йавашыйар,  Ойунбаз  бу  дяфя  ащястя  ритмля  айыны  тязядян  ойнадарды. 

Ойунбазын  кюмякчиси  мейдана  пул  атмайанлара  ишаря  едяряк  айынын 

кцсдцйцнц  билдирярди.  Мейдана  йеня  пул  атылар,  рягс  давам  едярди. 

Ойунбазын нювбяти мащнысы сяслянярди: 

- Мишка балам хястяди,  

Сяси батыб пястяди, 

Пястя дейил, ъан цстяди, 

Мишкалар бир дястяди. 

Мишкайа пул вермясян, 

Ъанын бир ил хястяди. 

Хястяди щай хястяди, 

Мишка балам хястяди, 

Мишкалар бир дястядир... (6, 113-114) 


 

416


Сонра  айыйа  динълик  верилярди.  Гарачы  гызларын  рягси  башларды. 

Рягс  бюйцк  мараьа  сябяб  оларды.  Адятян  эюзял,  йарашыглы  гарачы 

гызлары назик, эюдяк палтарда ойнайардылар. Рягс заманы чохлу пул 

йыьыларды.  Ойунбазын  кюмякчиси  мейданда  топладыьы  пулларын 

щамысыны  гарачы  гызлара  верярди.  Гарачы гызлар айагйалын ойнайар, бир 

сыра  щалларда  ися  дяф  чалардылар.  Узун  щюрцкляри  олар,  щюрцкляр  бязяня 

топуьа гядяр узанарды. 

Гарачы  тамашаларыны  гарачы  гызларын  мащнылары  бязяйярди.  Бу 

мащныларда дярин кядяр, гарачы гызларын уьурсуз талейиндян, вахтсыз 

юлцмцндян шикайят якс олунарды. 

Эцлдян чялянэ башында 

Шявя тели ипякди, 

Сцрмя варды гашында, 

Гара дейил, эюйчякди, 

Юлдц ъаван йашында,       Йахуд: 

Гыз дейилди, мялякди, 

Гарачы баъым, ъан,ъан! 

Гарачы баъым, ъан, ъан! 

Гарачы баъым, йан, йан! 

Гарачы баъы, йан, йан! 

Бу  мащныларда  гарачылар  цчцн  яняняви  олан  кешмякешли 

щяйатын  аьырлыьындан  шикайят  цстцнлцк  тяшкил  едирди.  Айры-айры 

мащныларда гарачы мяшьулиййятиндяки цзцъц ишлярдян, онлара гаршы 

едилмиш  тарихи  ядалятсизликдян  эилей  дя  ешидилирди.  Онларын  бир 

гисминдя  гарачы  етнографик  щяйатынын  мцхтялиф  деталлары,  тарихян 

гарачы мяишяти иля баьлы яняняляр юзцнц якс етдирирди: 

Биз-биз идик, 

Гырх гараэюз гыз идик. 

Ялимизи яздиляр,  

Дилимизи бцздцляр 

Батды бармаьымыза 

Палан тикян бизляримиз, 

Дизи цстя отурмагдан 

Парчаланды дизляримиз. 

  Сиз гараэюз, 

  Биз гараэюз, 

  Йцз гараэюз, 

  Дцз гараэюз. 

  Дцзя-дцзя гатдылар, 

  Дцзцб Ниля атдылар. (6, 114) 

Шякли  бахымдан,  поетик  тяркиб,  форма  вя  мязмун  етибары  иля  нязяри 

ъялб едян бу мащныда мяшяггятли гарачы щяйаты эюз габаьындадыр. Тамаша 

заманы  щямин  кядярли  мятни  аноложи  ритм  мцшащидя  едир.  Бу  ритм  истяр 


 

417


дяфдя, истярся дя балабан вя йа гармонда ейни дуйьуну ифадя едир. Истяр-

истямяз  гарачы  талейиня  аъыйырсан.  Лакин  бу  узун  чякмир.  Мейданда 

тамамиля йени, ойнаг вя рущлары охшайан бир ритм сяслянир. Бу ритмдя бир 

никбинлик, эяляъяйя цмид дуйулур. Бир сыра щалларда ися гарачы гыз гцрбятдя 

олан,  ондан  узагларда  галан  севэилисини,  нишанлысыны  тярифляйир,  ойнаг 

ритмляр, хош дуйьулар йарадыр. Лакин йенидян рягсин вя няьмянин ащянэи 

дяйишир. Гарачы гызларын мащнылары башлайыр: 

Гарачылар цздцляр, 

Щяр ъяфайа дюздцляр. 

Гарачыйам, 

Комамызы бязярям! 

Гарачыйам, 

Щяр ъяфайа дюзярям! 

 

Эцляр цзлц, 



 

Ширин сюзлц, 

Гарачы бяйи эязярям! (6, 115) 

Рягсля  мцшащидя  едилян  бу  няьмядя  гарачы  гызына  мяхсус  милли 

хцсусиййятляр – онун язаб вя ъяфалара дюзцб юз йохсул комасында севдийи 

эянъин йолуну эюзлямяси, онун йолунда щяр ъцр чятинляря галиб эялмяйя 

щазыр  олмасы, “эцляр  цзлц”  бяйинин  щясряти  иля  дцнйаны  доланыб  эязмяси 

ифадя  едилир.  Няьмянин  сонракы  щиссясиндя  гарачы  гыз  йеня  юз  улу 

кечмишиня гайыдыр. Миллятиня гаршы йол верилмиш тарихи ядалятсизлийи тящдид 

етмякля йанашы улуларынын зор иля гярг едилиб мящв едилдийи, доьма, бюйцк 

язямятли  вя  гцдрятли  хатырлайыр.  Бурада  гымыз,  балаъа  ряггас  гарачы 

гызыныны бюйцк вятянсевярлийи инсаны вяъдя эятирир: 

Гарачыйам –  

Елимизи яздиляр! 

Гарачыйам –  

Ялимизи яздиляр! 

Гарачыйам –  

Дилимизи бцздцляр! 

 

 

Сиз гараэюз, 



 

 

Биз гараэюз, 



 

 

Йцз гараэюз, 



 

 

Дцз гараэюз. 



 

 

Дцзц-дцзя гатдылар, 



 

 

Дцзцб Ниля атдылар. (6, 115) 



Бу тамашаларда гарачы гызлары ачыг-сачыг мащнылар охуйардылар. 

 

418


Лакин  онлар  юз  адят  вя  яняняляриндян  кянара  чыхмаз,  намус  вя 

исмятляри иля сечилярдиляр.  

Беля  тамашалардан  сонра  айры-айры  ъаванлар  гарачы  гызларына 

ашиг  олар,  онлара  елчи  салардылар.  Лакин  онлар  йалныз  юз  гарачы 

гощумлары иля аиля гурардылар. Гарачы гызларына дцшян кянар елчиляр 

щямишя мцхтялиф бящанялярля рядд едилярди. Гарачы гызлары, онларын 

рягсляри,  талеляриндян  шикайят  долу  няьмяляри  узун  мцддят 

йаддашларда йашайыр.   

Тамашаларын  сонунда  Ойунбаз  айы  иля  сон  дяфя  мейдана 

чыхарды.  Айы  шян  рягслярля  ъамааты  яйляндиряр,  Ойунбаз  айыны 

мейданда эяздириб мащнылар охуйарды: 

А мишка, мишка, мишка, 

Мишка эязяр йан-йаны, 

Мишка чякяр гялйаны, 

Гялйанын оду щаны?.. 

 Сонра  айы  йан-йаны  эязяр,  гялйан  чякяр,  мейданда  сцзяр, 

майаллаг  ашар  вя  с.  ойунлар  эюстярярди.  Тамашаларын  финалы 

мараглы оларды. 

Гарачылар  кечи  ятини  чох  севяр,  кичик  кечи  сцрцляри  сахлардылар. 

Онлар  кечи  дярисиндян  хялвир,  гылындан  ися  яляк  дцзялдярдиляр.  Бу 

пешялярля  баьлы  гарачы  тамашаларынын  сонунда  бязян  “Ялякчи”  вя 

“Хялвирчи”  няьмяляри  охунар,  ъамаат  яляк,  хялвир  вя  б.  яшйалар 

дцзялдиб  сатан  усталары  Ойунбаз  мейдана  чыхарар, “ядалятли 

тамашачылар” дцзялтдийи мяишят яшйаларына эюря онлара юз разылыгларыны 

вя щюрмятлярини ифадя едярдиляр. 

Ящлиляшдирилмиш  мцхтялиф  щейванлардан  мейдан  тамашаларында 

истифадя  Азярбайъанда  гядимдян  мювъуд  олмушдур.  Лакин  онларын 

пешякар  мейдан  тамашасы  кими  кцтлявиляшмяси  иля  баьлы  мцлащизяляр  бир 

мяналы дейилдир. Бязи мцлащизяляря эюря бу тамашалары гарачылар юзляри иля 

эятирмишляр (2, 121). Башга  бир  ещтимала  эюря  ися  онлар  тарихян  гядим 

Азярбайъанда  мювъуд  олмушдур.  Мялумдур  ки,  шяргин  бюйцк 

шящярляриндя, ири тиъарят мяркязляриндя, базар вя карвансара гапыларында 

мцхтялиф  ойунбазлар  ящлиляшдирилмиш  щейванлар,  гушлар  васитясиля  та 

гядимдян  тамашалар  эюстярмишляр.  Лакин  бунлар  кцтляви  мейдан 

тамашасы  сявиййясиня  йцксяля  билмямиш,  йалныз  халг  арасында  ойунбаз 

кими танынмышдыр. Гарачы тамашаларыны ойунбазлыг яняняляринин тясири иля 

йарандыьыны  вя  йа  щансыса  шякилдя  онлары  ойунбазлыгла  ялагяляндирмяк 


 

419


олмаз. Онлар арасында мцяййян цмуми вя охшар ъящятляр нязяря чарпса 

да, гарачы тамашалары гарачыларын мяруз галдыьы тарихи щягигятляри юзцндя 

якс  етдирян,  Азярбайъан  милли  тамаша-ойун  мядяниййяти  елементляри 

ясасында  йараныб  формалашан,  милли  мейдан  тамашалары  ичярисиндя  юз 

тарихи  йерини  тутан  тамашалардан  олмушдур.  Беля  ки,  айры-айры  адамлар 

дястяляр  дцзялдиб,  гарачы  тамашаларыны  тяглид  етмяйя  мейл  эюстярирдиляр. 

Бу  ися  бир  сыра  щалларда  бядбяхт  щадисяляря  сябяб  олар,  йахшы 

ящлиляшдирилмиш  айылар  Ойунбазы  парчалайар,  айыны  чятинликля  мейдандан 

чыхардар вя йа эцлля иля вурардылар. Бцтцн бунлара бахмайараг тяглидчилик 

давам етдирилярди.  

Я.Бядялбяйли  бу  барядя  йазыр: “Вахтиля  шящяр-шящяр, 

кяндбякянд  эязяряк,  йахшы  тялим  эюрмцш  айы  вя  меймуна  бир 

дяйяняк  вериб  онлары...  одун  шялясини  далына  алыб  фырланмаьа, 

майаллаг  ашмаьа,  гялйан  чякмяйя,  ъцт  якмяйя,  щабеля  бир  сыра 

адамлары сатирик бахымдан тяглид етмяйя вадар едярдиляр. Бу заман 

щейваны  ойнадан  айыдан,  мейданда  “сорушарды  ки,”  филанкяс  неъя 

йерийир,  неъя  гялйан  чякир?  Щейван  ися  юйряндийи  щярякятляри  тяглид 

едир,  тамашачылары  эцлдцрярди.  Сонра  ися  о,  актйорун  тяглидини 

чыхардараг чащарэащ цстцндя: 

 

 



Ай йери, чобан, йери, 

 

 



Даьлары  долан  йери, - дейя  шялякцл-мялякцл 

мелодийасынын  илк  вариантыны  охуйурду”.  Ойунбазлар  ися  мейданда 

дайаныб дейирди, “Инди дя бизим рящмли, ядалятли тамашачыларымыз цчцн 

бир рягс ет, онлар бизя ъиб хярълийи версинляр”. Бу заман онун кюмякчиси 

ойнаг ритмдя дяф чалыр, актйор (Ойунбаз – А.Н.) да айы иля ойнайараг 

реэетатив ифадя тярзи иля:  

 

 

Ъцтъц бабам ъцт якяр, 



 

 

Тохуму йеря сяпяр, - дейярди”. (1,123) 



Гарачы  тамашалары  халг  арасында  бюйцк  тясир  бурахмышды.  Еля  бу 

тясирин  нятиъясиндя  дя  тяглидчиляр эюстярдийи  тамашалары  гарачы  тамашасы 

типиня  йахынлашдырмаьа  ъящд  эюстярирдиляр.  Щятта  бу  мягсядля 

Азярбайъанын  айры-айры  районларында  пешякар  щейван  ящлиляшдирянляр 

йетишмишди. Онлар яшлиляшдирилмиш айы вя меймун сахлайардылар. Щейван 

ящлиляшдирмяйя хцсуси сяриштяси олан Ъябрайыл районундакы Мяшяди Ъялил 

узун мцддят тяглидчи тамашалар эюстярянлярдян бири иди (2, 124).  

Азярбайъанда  мейдан  тамашаларынын  мараглы  типляриндян 

олан  гарачы  тамашалары  гарачы  щяйатынын  бир  сыра  мцщцм  ъизэилярини 

юзцндя  якс  етдирян  кцтляви  тамашаларындан  бири  кими, халг арасында 

эениш  шющрят  тапмышды.  Онлар  халг  щафизясиндя  щям  мязмун  вя 


 

420


мцндяряъясиня,  щям  дя  репертуар  зянэинлийиня  эюря  йадда  галан 

тамашалардан  олмуш,  тамаша  мядяниййяти  тарихимизя  силинмяз 

сящифяляр йазмышдыр.    


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin