AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NəĢriyyat iĢinin inkiĢafı.
- Dinə münasibət.
- Qadın hərəkatı.
|
§ 2. MƏDƏNĠ-MAARĠF Ġġ Ġ
dövrün tələbi səviyyəsində qurmaq yeni cəmiyyət üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Kütlələrin ictimai Ģüuru bir hakim partiyalı sovet rejimin in qurulması mənafey inə uyğun formalaĢdırılmalı, onun kommunist siyasəti və ideologiyasına xid mət etməyə tabe edilməli id i. Bu məqsədlərə nail olmağın kütləvi mexanizmlərindən biri mədəni-maarif müəssisələri hesab olunduğu üçün sovet və partiya orqanları respublikan ın bütün Ģəhər və qəzalarında mədəni-maarif müəssisələrinin geniĢ Ģəbəkəsinin təĢkil və in kiĢaf etdirilməsinə böyük diqqət yetirirdi. Bu Ģəbəkə insanların düĢüncə davranıĢlarının dövlət və partiya orqanları tərəfindən idarə edilməsi vəzifələri ilə sıx bağlı olan siyasi təbliğatda, kütlələrin siyasi cəhətdən lazımi istiqamətdə maarifləndirilməsində xüsusi rol oynamalı idi. AK(b)P-nin II qurultayı (1920-ci ilin oktyabrı) mədəni-maarif ocaqlarının xüsusi əhəmiyyətini qeyd edərək, Azərbaycanda klub, kitab xana və qiraət ko malarının geniĢ Ģəbəkəsinin yaradılmasını qərarlaĢdırdı 78 .
- Sabunçu, Sura xanı, QaraĢəhər, Bayü, Zabrat və Binəqədidə geniĢ fəaliyyətə baĢladılar 79 . Artıq 1924-cü ilin ortalarında 54 fəhlə klubu mühüm siyasi və təsərrüfat kampaniyalarında bilavasitə iĢtirak edirdi 80 . Qəzalarda da vəsait və avadanlıqların, təcrübə və kadrların olmadığı çətin Ģəraitdə mədəni-maarif ocaqlarının təĢkilinə baĢlanmıĢdı. Azərbaycan kəndində siyasi-maarif fəaliyyətinin mərkəzləri 1923-cü ildən yaradılmasına baĢlanan qiraət komaları idi.
Dövlət hesabına maliyyələĢdirilən bütün
maarif iĢi
onlarda cəmləĢdirilmiĢdi 81 .
192
savadsızlığını ləğvetmə kursları və azsavadlılar üçün məktəblər yaradılırd ı. Bundan əlavə, qiraət ko malarında kənd təsərrüfatı, kooperativ, sanitar, kənd mü xb irləri, dram dərnəkləri və s. fəaliyyət göstərirdi. Bu illərdə yaylaqlarda "qırmızı çad ırlar"ın təĢkili kimi mədəni-maarif iĢi formasından da istifadə edilird i 82 . Kənd əhalisi içərisində təbliğat-təĢviqat iĢinin geniĢləndirilməsində rayonlara fəh lə təĢviqatçıların səfərləri də mühü m rol oynayırdı. 1920 -ci ilin yayı və payızında Bakı-Ağstafa-Poylu marĢrutu üzrə partiya, sovet iĢçiləri, mədəniyyət və incəsənət xadimlərindən ibarət təĢviqat qatarı təĢkil o lunmuĢdu 83 . Kənd mədəniyyət ocaqların ın in kiĢafı, onların iĢinin
yaxĢılaĢdırılmasında fəhlələrin kənd üzərində hamiliy i böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu məqsədlə "ġəhərin kəndlə mədəni rabitəsi cəmiyyəti" də səmərəli fəaliyyət göstərirdi 84 . Təkcə 1923-cü ilin iyulundan 1924-cü ilin aprelinədək Bakıdakı hami təĢkilatların kö məy i ilə kəndlərdə 30 q iraət ko ması açılmıĢdı. 1927-c i ilin sonunda kənd Klubla rın ın sayı 171-ə çat mıĢdı 83 . Onlar yerli əhali içərisində böyük təĢkilati iĢ apararaq bir ço x cəhətdən kənddə mədəni-maarif idarələrin in təməlini qoydular. Bu sahədə Bakı zəh mətkeĢlərin in mədəni hamilik iĢi Ģəhərlə kənd arasında rabitə yaradılması, kəndli kütlələrin in siyasi və mədəni səviyyəsinin yüksəlməsi üçün mühüm əhəmiyyətə malik idi. Mədəni kütləvi və siyasi-maarif iĢində kitab xanalar da mühüm ro l oynayırdı. Bunun üçün "BaĢ siyasi maarif idarəsi" nəzdində kitab xana Ģəbəkəsi yaradılmıĢdı. 1920-ci ilin əvvəlində Azərbaycanda cəmi beĢ kitab xana var id i. 1923-cü ildə A zərbaycan Dövlət Kitab xanasının, 1925-c i ildə isə Kitab palatasının təĢkili respublikanın mədəni həyatında mühüm hadisə oldu. Kəndlərdə kitab xanaların Ģəbəkəsini geniĢləndirmək məqsədilə ÜĠK(b)P M K 1925-c i iün sentyabrında "Kənd kitabxanala rı və kitab xanaların təchizi üçün populyar ədəbiyyat haqqında" qərar qəbul etdi. Savadsızlıqla mübarizə Ģəraitində bu qərar geniĢ kəndli kütlələrini populyar ədəbiyyatla tanıĢ etmək, onların sa vad dərnəklərində əldə etdikləri bilikləri möhkəmləndirmək məqsədi güdürdü. Qəzalarda kitab xanaların sayı 1925-ci ildəki 85 min kitabı olan 25-dən 1927-c i ilin əvvəllərində 1017 min kitab fondu olan 114-ə çatdı 86 . Beləliklə, sovet hakimiyyətinin ilk illərində Ģəhərlərdə fəhlə klubları, kəndlərdə isə kənd qiraət ko maları, klublar, kəndli guĢələri və kitab xanaları əhalinin əsas mədəniyyət, siyasi maarif və tərbiyə ocaqları o ldular. Bu zaman əsas məqsəd zəhmətkeĢləri dövlət və partiya təĢkilatlarının irəli sürdüyü siyasi- təsərrüfat vəzifələrinin həllinə səfərbər etmək idi.
"sosialist ideyaları"nın təbliğ və təĢviqinə üstünlük verən partiya və dövlət orqanları Azərbaycan dilində çap və nəĢriyyat iĢini qaydaya salmaq üçünciddi səy göstərirdilər. 1920-ci il avqustun 18-də Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsi çap 193
iĢinin təĢkili və mərkəzləĢdirilməsi haqqında dekret verdi 87 . Dekretdə nəĢriyyat iĢinin, Azərbaycan dilində "inqilabi" ədəbiyyat nəĢrinin təkcə Azərbay can üçün deyil, habelə qonĢu ġərq ölkələri üçün də rolu qeyd edilmiĢdi. Bu məqam "dünya inqilab ının in kiĢaf etdirilməsi"nə inamdan irəlı gəlird i və dekretdə onunla bağlı konkret tədbirlərin həyata keçirilməsi müəyyənləĢdirild i. A.B.Yusifzadənin sədrliyi ilə Azərbaycan Mərkəzi mətbuat kollegiyası yaradıld ı. MəĢhur yazıçı M.S.Ordubadi bu ko lleg iyanın üzvü idi 88 . Bundan sonra 1920-c i ilin a xırlarında Axundovun redaktorluğu ilə Bakı Partiya Ko mitəsinin həftəlik ―Kənd füqərası", 1921-c i ilin əvvəlindən isə "Azərbaycan füqərası" "Kommunist" qəzetlərinin nəĢrinə baĢlandı 88a
. Əsası 1906-cı ildən qoyulmuĢ "Bakinski raboçi" (" Bakı fəhləsi") qəzetinin nəĢri 1922-ci ilin mayından bərpa olundu. AK(b)P MK 1922-c i ilin fevra lında marksizm-lenin izm klassiklərinin əsərlərin in, marksist-len inçi ədəbiyyatın nəĢrinə baĢlamaq məqsədilə onların Azərbaycan dilinə tərcü məsinə rəhbərlik üçün komissiya yaratdı. K.Marks və F.Engelsin "Ko mmunist Partiyasının man ifesti" Azərbaycan dilində nəĢr olunan ilk əsərlərdən id i. 1920-1925-ci illərdə V.Ġ.Lenin in 26 əsəri 130,5 min nüsxə ümu mi tirajla çap olun muĢdu 89 .
90 . Həmin ilin iyununda Xalq Maarif Ko missarlığ ı nəzdində, sonradan dövlət nəĢriyyatına çevrilən nəĢriyyat Ģöbəsi yaradıldı. Mətbəə bazasını geniĢləndirmək məqsədilə təkcə 1922-ci ilin sonunda partiya 80 min manat (qızıl pulla) ayırmıĢdı. Dövlət və partiya orqanlarının kö məy i sayəsində Azərbaycan dilində 1920-ci ildə 63 min nüsxə tirajla 3, 1925-ci ildə 1 milyon 215 nüsxə tirajla 179, 1927-ci ildə isə 2 milyon 130 min nüsxə tirajla 858 adda nəĢr buraxılmıĢdı 91 . Siyasi ədəbiyyatla yanaĢı, sovet mətbuatı da kütlələrdə avtoritar Ģüurun formalaĢdırılmasına və onların "sosializm" uğrunda mübarizəyə səfərbər edilməsinə xid mət ed ird i. Aparıcı partiya mətbuat orqanları "Ko mmunist" (Azərbaycan dilində), "Bakinski raboçi", "Kommunist" (ermən i dilində) idi. 1923-cü ildə "Ko mmunist" qəzetinin tirajı 2,5 min nüsxəyə çatdırıldı. 111 Azərbaycan Sovetlor qurultayı (1923-cü il) böyük xid mətlərinə görə "Kommun ist" və "Bakinski raboçi" qəzetlərini Azərbaycan SSR-in Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni ilə təltif etdi 92 . Qəzalarda da partiya mətbuat orqanlarının nəĢrinə baĢlandı. Bu zaman Gəncədə "Yeni Gəncə", Naxçıvanda "ġərqin qapısı", ġuĢada Qarabağın s əsi" və baĢqa qəza qəzetləri çıxırdı. 1922-ci ildə Qubada "Əxbar" qəzetin in nəĢrinə baĢlandı. Maraqlıdır ki, qəzet 1920-ci ilin dekabrında VIII Ümu mrusiya Sovetlər qurultayı keçirərkən göndərilmiĢ alma sovqatına görə, Quba zəh mətkeĢlərinə minnətdarlıq əlaməti o laraq, 1921-ci ilin aprelində V.Ġ.Lenin in göndərdiyi mətbəə maĢınında çap olun muĢdu.
194
1920-1927-c i illərdə "AK(b)P M K və BK-n ın Xəbərləri" (Azə rbaycan və rus dillərində), "ġura quruluĢu", "Ġqtisadi xəbər" "Azərbaycan Ali Ġqtisad ġurasının əxbarı", "Azərbaycan neft təsərrüfatı", "Maarif və mədəniyyət" jurnalları nəĢr olunurdu. 1922-c i ildə "Molla Nəsrəddin"in nəĢri Bakıda bərpa olundu müsəlman ġərqində ilk qadın jurnalı - "ġərq qadını" 1923-cü ildə nəĢrə baĢladı, hökumət "Əkinçi" qəzetin in 50 illiyini keçirmək barədə 1928-ci ilin oktyabrında qərar qəbul etdi. 1927-ci ilin sonunda Azərbaycanda 194 min nüsxə tirajla 35 jurnal və digər nəĢrlər (onların ilk tirajı 497 min nüs xə id i) çıxırdı 93 .
geniĢlənməsi fəh lə-kəndli mü xbirlər hərə katına təkan verdi. 1924-cü ilin oktyabrında Bakıda fəhlə-kəndli mü xb irlərdən 235 nü mayəndənin iĢtirakı ilə bu hərəkatın əsas məsələlərini mü zakirə edən birinci qurultayı oldu 94 . Bclə bir qurultay 1926-c ı ilin iyununda Naxç ıvan Respublikasında da keçirildi. Azərbaycanda geniĢ radio veriliĢi Ģəbəkəsinin yaradılması xalqın ictima i-siyasi və mədəni həyatında ço x mühü m hadisə oldu. Birinci radio qurğusu 1924-cü ildə Bakıda, digərləri isə az sonra yerlərdə fəaliyyətə baĢladı. 1926-c ı ilin 6 noyabrında ilk dəfə efirdə "DanıĢır Bakı" sözləri səsləndi. Artıq 1927-c i ildə Azərbaycanın qəzalarında 111 rad io qurğusu və 36 səyyar radiostansiya fəaliyyət göstərirdi 95 . Dinə münasibət. Ġslam dini A zərbaycan xalqın ın ən mühü m mənəvi əsaslarındandır. Məhz buna görə azərbaycanlıların həyat və düĢüncə tərzinin özünəməxsus xüsusiyyətlərin in köklərini onlan bütün müsəlman xalq ları dünyası ilə doğmalaĢdıran Ġslamın universallığ ı və ənənəviliyində axtarmaq lazımd ır. Ġslam dini A zərbaycanda çətin tarixi yol keçmiĢdir. Bu cəhətdən 20-ci illər xüsusi yer tutur. Bu dövr həm Ġslam d ininə müsbət münasibətlə, həm də onun inkar və bəzən isə təqib edilməsi ilə nəzəri cəlb edir. Bu illərdə Azərbaycanda 1920-ci ilin aprelində qurulmuĢ rejimin ziddiyyətləri tam Ģəkildə üzə çıxmıĢdı. Odur ki, Ġslama münasibətdə hökumətin fəaliyyətinə birtərəfli, birmənalı yanaĢmaq doğru olmaz. Sovet hakimiyyətinin dinə münasibətinin baĢlıca prinsipi kilsə və məscidin dövlətdən ayrılması idi. Dini dövlətə münasibətdə xüsusi iĢ elan edən sovet hökuməti d in əleyhinə baĢladığı ateist fəalivyəti geniĢ kütlələrin mədəni yüksəliĢi və materialistcəsinə maariflən məsi uğrunda mübarizənin tərkib hissəsi hesab edirdi. Azərbaycanda Ġslamın özünəməxsus xüsusiyyətləri olmuĢdur. Azərbaycanda Ġslamla yanaĢı, ən qədim dövrlərdən mü xtəlif konfessiyalarm - pravoslav, yəhudi, katolik, protestant və qriqoryan, mü xtəlif din i icma və sektaların nü mayəndələri dinc yanaĢı yaĢamıĢdılar. 96
195
Azərbaycanda əhali içərisində mü xtəlif din i etiqad nümayəndələrinin olması, bu dinlərin, xüsusilə Ġslam dininin özünəməxsusluğu konkret tarixi inkiĢaf Ģəraitin in, d indarların milli xüsusiyyətlərinin nəzərə alın masını, onların dini hisslərinə ehtiyat və diqqətlə yanaĢmağı tələb edirdi. 1920 -ci ildə Azərbaycan Sovet hökumət inin baĢçısı N.Nərimanov Ġslamın müsəlman kütlələrin Ģüurunda tutduğu yeri, onun ġərq xalq larının mənəviyyatında, məiĢətində, həmçinin həyatın mü xtəlif sahələrində də ciddi təsiredici mühü m rolunu dərk edərək vurğulayırdı: "ġərqdə dinə münasibət məsələsi fövqəladə əhəmiyyətli məsələdir" 97 .
loyal münasibət göstərməyə çağırırdı. N.Nərimanovun dinə aid bu göstəriĢləri Azərbaycan hökumətinin 1920-ci ilin mayında qəbul etdiyi dekretdə ö z əksini tapmıĢdı. 1920-c i ilin may ında Azərbaycan SSR Xa lq Maarif Ko missarlığ ının məktəbdə dini təlimlərin tədrisin in dayandırılması, Din Nazirliy inin ləğvi haqqında dekreti 98 respublikanın hər bir vətəndaĢına istənilən dini et iqadı seçmə k və ya heç bir dinə sitayiĢ etməmək hüququ, eyni zamanda d inin lehinə və ya əleyhinə təbliğat aparmaq azadlığı verirdi. Dini etiqadı ayrılıqda hər bir Ģəxsin vicdan iĢi hesab edən dövlət, dinə münasibətdə bitərəf qalaraq, heç bir dini cərəyanın tərəfində durmad ı, onlardan heç birini nə maddi, nə də mənəvi cəhətdən müdafıə etməd i. Dövlət böyüməkdə o lan nəslin bütün təhsil və tərbiyə iĢini tamamilə Xalq Maarif Ko missarlığ ının sərəncamına verd i, bütün dövlət və qeyri-dövlət məktəblə rində hər hansı dini mə rasim keç irilməsi qadağan edildi. Ancaq, təəssüf ki, din in xeyrinə olan bütün tələb və prinsiplər yerli orqanlar, ayrı-ayrı partiya məmu rları tərəfındən pozulur, xalq ın yüzillər boyu formalaĢmıĢ ənənəvi mənəvi dəyərlərinin köklərini dağıdan in zibati, zorakı metodlar tətbiq edilirdi. Bütün bunlar əhali içərisində "dinlərin in əllərindən alın ması" barədə Ģayiələr yayılmasına və narazılığa gətirib çıxartdı. Kütlələr içərisində böyük izahat iĢi aparmaq tələb olunurdu. Azərbaycan MĠK-in sədri Ağamalıoğlu "Sadəlövh adamlara açıq məktubla müraciət edərək, sovet hakimiyyətinin dinə və dindarlara münasibətini aydınlaĢdırdı. GeniĢ kütlələr içərisində dekretin izah ı iĢinə Respublikanın mütərəqqi ziyalıları, partiya və dövlət xadimləri cəlb olundular. Mətbuatda N.Nərimanov, B.Talıb lı və baĢqaları xüsus i məqalələrlə çıxıĢ ed irdilər. N.Nərimanov dindarların dini hisslərinin hər hansı formada təhqir olunmasına qarĢı çıxır, Ģəriətin zərərli tələblərinə, ifrat mövhumatçılıqla mübarizədə özünü doğrultmayan tələsikliyə, məcburiyyətə yol verməməy i təkid lə məsləhət görürdü. Maraqlıdır ki, 1922-ci ilin martında RK(b)P MK-ya məktubunda G.V.Çiçerin N.Nərimanovun 1918-ci ilin dekabrında HəĢtərxanda kilsənin
196
dövlətdən ayrılması haqqında dekretin nəĢri ilə əlaqədar dindarlara mü raciətini dindar müsəlmanlara taktiki yanaĢma nümunəsi kimi səciyyələndirmiĢdi. Çiçerin Leninə məktubunda yazmıĢdı: "Nərimanov... ġərqdə təĢviqatçılara olduqca qiymətli göstəriĢlər vermiĢdi... Onun mollalara nitqi müsəlman camaatına nəzakətlə yanaĢmağ ın nümunəsidir". Onunla razılaĢan Lenin əlavə etmiĢdi: "... Nərimanovun nitqini bütünlüklə daxil etmək (tərtib ediləcək təlimnaməyə -
yaxĢı olar" 99 . Sovet hakimiyyətinin ilk illərində respublika höku məti dindarlara qayğı göstərir, dini bayramlarda - "Qurban bayramı", "Orucluq bayramı", "Uraza", katolik və yəhudi pasxa günlərində, "BlaqoveĢĢeniye" günlərində mü xtəlif dinə mənsub adamları iĢdən azad edird i. "Novru z bayramı" günlərində məktəblərdə tətillər baĢlanır, küçələrdə Ģ agirdlərin bayram nü mayiĢləri, teatr və klublarda tamaĢa və konsertlər təĢkil edilird i 100
. AK(b)P MK 1921-c i il avqustun 30-da məhərrə mlik günlərində fəhlə rayonlarında müsəlman lara çay və qənd verməy i qərara ald ı. Bu dövrdə Azərbaycanda məscid və kilsələr , o cü mlədən Bibiheybət və Əmircanda ġəmsi Əsədullayev məscid ləri, Bakıda Aleksandr Nevski baĢ kilsəsi və Müqəddəs Mariya katolik kastyolu, sinaqoqlar, müsəlman ların onlarla sitayiĢ yerləri və pirləri fəaliyyət göstərirdi 101 . Bu illərdə digər Ģəhər və kəndlərdə, o cümlədən ġəki, Ağdam, ġuĢa və digər regionlarda da məscidlər azad fəaliyyətdə idilər. 1920-c i il sentyabrın 28-də Azə rbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin dekret i əsasında Bakıda Azərbaycan SSR-ə mənsub olan qızıl, gü müĢ, platin, brilyant və mirvaridən ibarət q iy mətli Ģeylərin-varidatın mərkəzləĢmiĢ Ģəkildə saxlan ılmasını təmin edən Dövlət Mühafızə Ġdarəsi təsis edildi. Dekretə əsasən, bir ay müddətində bütün sovet idarələri və vəzifəli Ģəxslər sərəncamlarında olan varidatı bu idarəyə təhvil-təslim etməli idilər 102 . Ancaq dekretdə, xüsusi olaraq qeyd edilmiĢdi ki, qiy mətli sərvətlərin təhvil verilməsi dini icmaların ixtiyarında olan sitayiĢ əĢyalarına aid edilmir. 1922-c i ilin noyabrında AK(b)P MK Rəyasət Heyəti Kərbəlaya ziyarətə gedən vətəndaĢlar haqqında məsələni müsbət həll etdi və onlara 300 manatadək qızıl pul aparmağa icazə verd i 103
. Xalq məhkəmələri ailə və vərəsəlik hüququ sahəsində Ģəriət hüququnun sovet hökumətin in qərarlarına uyğun müddəaların ı da rəhbər tutmaq hüququna malik idilər. Höku mətin islama, onun ənənələrinə yumĢaq münasibəti yeni ictima i-siyasi Ģəraitdə öz yerin i tapmağa can atan dindarlar tərəfindən rəğbətlə qarĢılandı. Bu cəhət özünü 1920-1922-ci illərdə Volqaboyu, Ukrayna, Krım və Qafqazda baĢ verən aclıqla ümu mxalq mübarizəsi gün lərində parlaq Ģəkildə göstərdi
104 .
197
20-ci illərin əvvəllərində mətbuatda, partiya dairələrində mü xtə lif din i ayinlər, bayramlar, məhərrəmlik günlərində müsəlmanların matəm mərasimi və onların qadağan edilməsi haqqında məsələlər mü zakirə edilirdi. N.Nəriman ov bu mey illərin intiĢarına kəskin müqavimət göstərirdi. Hətta o, 1922-ci ilin avqustunda məhərrəmlik təziyələrin in qadağan edilməsinə qarĢı çıxmıĢd ı. Bu hadisələrin nəticələrin i nəzərə alaraq, 1923-cü ilin avqustunda AK(b)P-nin Bakı Ko mitəsinin Rəyasət Heyəti bütün rayon komitələrinə və məsul iĢçilərə "Ģaxsey- vaxsey" əleyhinə kampaniya aparmamaq barədə göstəriĢ vermiĢdi. 1925-c i ilin aprelində xüsusi qərarda inqilab i bayra mla rla yanaĢı altı xüsusi dini bayramın qeyd olunması da nəzərdə tutulmuĢdu. Respublikada dini tədris müəssisələri hələ fəaliyyət göstərirdi. Bakı Partiya Ko mitəsinin plenu mu (1926-cı ilin oktyabrı) və AK(b)P MK-n ın VIII qurultayı (1927-c i ilin noyabr) bu cür tədris müəssisələrinin mövcudluğunu qeyd etmiĢdi. La kin eyni za manda dekret in bir ço x human ist maddələri aç ıq Ģəkildə pozulur, onun demokratik cəhətlərinə əməl o lunmu rdu. 1924-cü ildə Bakıda yaradılan "Allahsız" cəmiyyəti bu sahədə xüsusi canfəĢanlıq edirdi, guya fəhlə və kəndliləri "döyüĢkən ateizm" bayrağı altında b irləĢdirmək, zəh mə tkeĢləri "mənəvi kö ləliyindən" azad etmək məqsədi güdürdü. Din əleyhinə iĢə yuxarı sinif Ģagirdləri, tələbələr, ədəbiyyat və incəsənət xadimləri cəlb edilird i. Dövlətin öz dekretindəki d ini iĢdə bitərəf qalacağı, dinin hər bir Ģəxsin vicdan iĢi hesab olunacağı barədə prinsiplərindən uzaqlaĢma halları baĢ verirdi. Ġnandırmaq və nəzakət metodları əvəzinə dindarlara münasibətdə inzibatçılıq metodları tətbiq olunurdu. Məhz buna görə bu illərdə "Allahsız" cəmiyyəti zəh mətkeĢlərin geniĢ dairəsini ö z tərəfınə cəlb edə bilmədi, onun kənd rayonlarında özəklər yaratmaq və orada fəal iĢ aparmaq cəhdləri müvəffəqiyyətsizliyə uğradı. Din əleyhinə iĢ yerlərdə ciddi müqavimətlə, bəzən isə dindarların qızğ ın etirazları ilə qarĢılaĢır və onları qanunsuz hərəkətlərə təhrik edirdi. Dekretin nəĢri vaxtından illər keçdikcə daha ço x d ini hüquqlar açıq Ģəkildə pozu lur, din xid mətçiləri təqib olunur, etiqad və vicdan azadlığı üzərinə amansız, "Ümu mi hücum" küləyi əsəcəyinin kəskin əlamətləri görünürdü.
problemlərindən biri Azərbaycan qadınının ictimai-sosial, siyasi, mədəni həyatda tam azadlığının təmin olunması idi. Qadın lar və qızlar respublika əhalisinin yarısını təĢkil etdiyi üçün onların kiĢilərlə bərabər yeni cəmiyy ət quruculuğuna cəlb edilməsi mühü m əhəmiyyət kəsb edirdi. Hakimiyyətə gəlmiĢ ko mmunistlər bu məsələyə xüsusi fikir verird ilər. Partiya qərarlarında qadın məsələsi, onların vəziyyəti, əməy inin hərtərəfli öyrənilməsi, təhsil və mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsi daim d iqqət mərkəzində dururdu. 198
Azərbaycanda yeni hökumətin ilk tədbirlərindən biri cəmiyyətin bütün həyat sahələrində qadınların kiĢilərlə bərabərhüquqlu elan edilməsi oldu. Ancaq ilk dövrdə bütün Azərbaycan qadınları sovet hakimiyyətinin verdiyi hüq uqları dərindən dərk etmək, yeni quruluĢun mahiyyətin i hərtərəfli qavramaq səviyyəsində deyildi. Əhali içərisindəki feodal-patriarxal qalıqlarının ço x güclü olması da bu problemin həllini çətinləĢdirird i. Mədəni quruculuqda qadının ailədə, məiĢətdə maddi cəhətdən asılı olması barədə köhnə anlayıĢ və nıüxtəlif xu rafatları aradan qaldırmaq sahəsində ardıcıl fəaliyyət baĢlandı. Qadın lara kiĢilərlə bərabər hüquqlar verilməsinə baxmayaraq, onlar hələ ictimai-siyasi və mədəni həyatdan uzaq dilər, ço xarvadlılıq, erkən evlənmə və digər zərərli adətlər də aradan götürülməmiĢdi. Azərbaycan qadınının spesifık həyat tərzi onların arasında xüsusi forma və metodlarla iĢ aparılmasını tələb edird i. AK(b)P-n in n qurultayın ın (1920-ci ilin o ktyabrı) qətnaməsində göstərilird i: "Müsəlmanların məiĢət xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, qadınlar arasında iĢ üçün bir sıra xüsusi xarakterli tədbirlər (kustar artelləri, savad məktəbləri, klubların təĢkili, kiĢilər içərisində təĢviqat və s.) qəbul etmək lazımd ır" 105 . ġərq qadınları içərisində iĢintəĢkilatçıların ın 1921-ci ilin aprelində Moskvada keçirilən Ümu mrusiya müĢavirəsində qeyd olunmuĢdu ki, "ġərqin milli rayonlarında qadınlar içərisində təbliğat-təĢviqat iĢi ġərq xalq larının mədəni səviyyəsi və çoxcəhətli iqtisadi in kiĢaf formalarına uyğunlaĢdırılmalıdır" 106 . MüĢavirə qadınlar üçün istehsalat artelləri təĢkilinin zəruriliyini də vurğulamıĢdı. Azərbaycanda 1920-ci ilin noyabrından yaradılmıĢ qadın Ģöbələri qadın hərəkatında böyük rol oynadılar 107
. Qadınlar içərisində əvvəllər görün mə miĢ yeni təĢkilati iĢ forması olan qadın Ģöbələri tezliklə məĢhurlaĢaraq, qadın kütlələrin in etibarın ı qazandı və qabaqcıl müsəlman qadınların əsil döyüĢ qərargahlarına çevrildi. On ların təĢkilinin tək birinci ilində 20 min qadın Ģöbələrə cəlb edilmiĢ, 75 nəfər qadın iĢçi hazırlan mıĢdı 108
. 1921-c i ilin yanvarında qadın Ģöbələri müd irlərinin Bakıda toplanan birinci müĢavirəsi onların fəaliyyətinə böyük qiymət verdi 109
. Bitərəf qadınların 1921-ci il fevralın 8-dən 11-dək Bakıda keçirilən birinci qurultayında 1188 nəfər qadın nümayəndə iĢtirak edird i. On ların 500 nəfəri ucqar kəndlərdən gəlmiĢdilər. Nü mayəndələrin milli tərkibi belə idi: Azərbaycanlılar - 41,8, ruslar -16,7, ermənilər - 13,8, baĢqa millətlərdən olanlar - 7,7 fa iz. Qurultayın toplan masında məqsəd Azərbaycanın zəh mətkeĢ qadın kütlələrin i hərəkətə gətirmək və qəza qadın Ģöbələrin in iĢin i təmin etmək id i. Azərbaycan tarixində qadınların ilk xüsusi qurultayı qadınların istək və arzu larını müəyyənləĢdirməli, onları ölkənin qarĢısında duran mühü m xalq 199
təsərrüfatı vəzifələrinin həllinə səfərbər etmək id i. N.Nərimanov qadın nümayəndələrin i salamlayaraq, onlar müraciətdə demiĢdi: " Gözlərimiz önündə görünməmiĢ iclas, eĢidilməmiĢ xəbər baĢ verir, daha doğrusu indiki qurultay ona görə toplanmıĢdır ki, siz burada bütün acı və ehtiyaclarınızı, arzu və istəklərinizi deyəsiniz və inqilabi höku mət bütün deyilənləri nəzərə alar, bütün arzu larınızı yerinə yetirər" 110
. Sovet hakimiyyəti, qadınlar arasında iĢ, ərzaq siyasəti və qadınların ərzaq iĢində iĢtirakı, ana və uĢaqların mühafizəsi, Zaqafqaziya qadınların ın vəziyyəti və xalq maarifi haqqında dinlənıniĢ məru zələr qadınlar üçün mah iyyətcə tam aydın o lmasa da maraq la qarĢılandı. Qurultayın bəyannaməsində deyilirdi: " Biz, qurultayın iĢtirakçıları yalnız höku mətimizin b izə göstərdiyi yolla getməyə bir-birimizə söz veririk". Qurultay qadınlar içərisində iĢ aparmaq məqsədilə təĢkilatçı-təlimatçılar hazırlayan üçaylıq kurslar təĢkil etməy i qərara aldı. Bu iĢə Mərkəzi türk sovet partiyası məktəbi böyük kö mək göstərdi. Ġlk mərhələdə Azərbaycan qadınları içərisində iĢi əsasən qadın klubları və kəndli qadın guĢələri aparırd ı. Onlar qadınlar üçün istehsalat və sənət emalatxanaları yarad ır, onlara istehsalat vərdiĢləri, savad öyrədir, ali və orta tədris müəssisələrinə daxil olmaq üçün hazırlay ır, ekskursiyalar, maraqlı mühazirələr və məsləhətlər təĢkil edirdilər. BaĢ siyasi maarif idarəsi müsəlman qadın klub larının təĢkili üçün 1921 -ci ilin noyabrında 10 mln manat ayırdı 111 .
izah edilməsində, əhalin in ən çox geridə qalmıĢ qadın təbəqələrinin fəallaĢdırılması və özfəaliyyətinin oyanıĢında, onları Ģüurlu yaradıcı fəaliyyətə cəlb etməkdə mühüm ro l oynayırdılar. Sovet ġərqində birinci qadın klubu 1920 - ci ilin mayında Bakıda yaradılan Ə.Bayramov adına klub idi. Onun iĢində respublikanın görkəmli qadın ictimai xad imləri Ayna Sultanova, Ceyran Bayramova, Arifə Musabəyova, Xavər Qarayeva-ġabanova, Mina Cəfərova, Gü larə Qədirbəyova, Xanımnaz Əzizbəyova, Klavdiya ĠĢkova, Höku mə Məmmədova, Mələk-Nisə Orucova, Əminə Qasımova, Sona Cəfərova, Sara Talıbova, Bəy im Rəcəbova, Gövhər A xundova, Fatma Hacıyeva, Xədicə Babayeva, Zeynəb Rizvanova, Sona Sadıxova fəal iĢtirak etmiĢlər. Klubda müsəlman qadınlar üçün əməli sənət məktəbi rolu nu oynayan nümunəvi emalatxanalar yaradılmıĢdı. 1922-ci ildə klubun emalatxanasında 35, yun-sap emalat xanasında 50, to xuculuq ema lat xanasında 20 müsəlman qadın, üzləmə sexində 20 Ģagird qadın, ayaqqabı təmirində 25, kisə arteli emalatxanasında 70 nəfər qadın iĢçi çalıĢırdı 112
. Klubun nəzdində kitab xana, o xu zalı, d ram dərnəyi, xor və balet qrupları var idi. 1923-cü ildə burada əl iĢi, tətbiqi sənət, toxuculuq, xalçaçılıq
200
üzrə ixtisaslı azərbaycanlı qadın ustalar hazırlamaq üçün respublikada birinci sənət məktəbi açıldı. Artıq 1922-ci ilin aprelində 11 qəza və 6 rayon qadın klubu var idi və qadınlar üçün 17 istehsalat arteli təĢkil edilmiĢdi 113 .
hökumətə Məktubla müraciət edərək, onlar üçün klublar açmağı tələb edirdilər. Balaxanı-Sabunçu rayon maarif Ģöbəsinin Respublika Xalq Maarif Ko missarlığına göndərdiyi məktubda deyilirdi: "Rayonumuzun ən ucqar guĢəsində klubun təĢkilini ço x mühü m fakt hesab edərək, bu təĢəbbüsü hərtərəfli müdafiə etmək və dərinləĢdiımək lazımdır, belə ki, biliklərə coĢqun həvəs və qadınların tam müəyyən inqilab i əhvali-ruhiyyəsi vardır" 114 .
əvvəllərində 42 qadın klubu var id i. Onlardan səkkizi Bakı rayonlarında, on səkkizi qəza Ģəhərlərində, on altısı isə kəndlərdə yerləĢirdi 115 . Klub üzvlərinin sayı orta hesabla 50-dən 300 nəfərədək olurdu. Beynəlxalq inqilab i fəh lə hərəkatının görkəmli xadimi Klara Setkin qadın klublarının fəaliyyəti ilə 1924-cü ilin sonunda Bakıda tanıĢ olaraq, onları yüksək qiy mətləndirmiĢ, "ġərq in inqilabçı qadın qüvvələrin in toplanıĢ məntəqələri" adlandırmıĢdı" 116
. Qadın klubları ilə eyni zamanda yerli sakin lərin təĢəbbüsü ilə kəndli qadın guĢələri yaradılmıĢdı. Birinci belə guĢə 1924-cü ildə Zaqatala qəzasının Qax kəndində açılmıĢdı. 1926-cı ilin əvvəlində isə onların sayı 16-ya çatmıĢdı. 117 Azərbaycan və eləcə də bütün Zaqafqaziya qadın hərəkatında, qadınların həmrəy liy ində 1922-ci ilin may ında RK(b)P Zaqafqaziya ölkə Ko mitəsinin qərarı ilə Bakıda keç irilən Zaqafqaziya qadınlarının I qurultayı mühü m rol oynamıĢdı. Quru ltay Zaqafqaziyanın bütün regionlarında qadınlar arasında iĢə yekun vurmalı id. Qurultayın keçirilməsi yerinin seçilməsi təsadüfi deyildi. Qurultaya qədər artıq Azərbaycanda ġərq qadınların ı arasında iĢ aparma sahəsində müəyyən təcrübə toplanmıĢdı: nü mayəndə yığıncaqları aparıcı fəaliyyət göstərirdi, xüsusi qadın klubları təĢkil edilmiĢdi. Azərbaycan qadın Ģöbələri ətrafında 20 mindən artıq qadın birləĢ miĢdi. Bütün bunlar Zaqafqaziya qadınları arasında iĢin quruluĢuna köklü təsir göstərirdi. Təsadüfi deyil ki, qurultayın çağırılmasın ın təĢəbbüsçüsü AK(b)P MK-nın qadın Ģöbəsi idi. Qurultayın çağırılması üzrə geniĢ təĢkilati iĢ aparılmıĢdı. Onun hazırlan masında Ayna Sultanova, Klavdiya ĠĢkova, Viktoriya Tseytlin, Xavər Qarayeva-ġabanova fəal iĢtirak et miĢdilər. 1922-c i il mayın 26-da Gürcüstan, Azərbaycan, Ermən istan, Dağıstan respublikaların ın ucqarlarından zəh mətkeĢ qadınlar I Zaqafqaziya qurultayına 201
toplaĢmıĢdılar 118 . Qurultayda 262 qadın, o cümlədən Azərbaycandan 133 nümayəndə iĢtirak edird i. Quru ltaya gələnlərin sayı o qədər ço x idi ki, onların bir hissəsi birinci sıradan qabaqda sərilmiĢ xalçaların üstündə oturmuĢdular. Qurultayda Ko mintern in beynəlxalq qadınlar katibliyinin nü mayəndəsi Arborerolli "Sovet Rusiyasında və bütün dünyada qadın hərəkatının inkiĢafı və Beynəlxalq qadın katib liy inin vəzifələri" mövzusunda məruzə ilə çıxıĢ etmiĢdi. Həmin möv zu üzrə əlavə məru zəçilər Həmid Su ltanov, Flora Vardanyan, Mariya OraxelaĢvili idi. Elə həmin gün Genuyadan qayıdan Nəriman Nərimanov qurultayda "Genuya konfransının yekunu barədə" məru zə ilə çıxıĢ etmiĢdi. Qurultay Zaqafqaziyada qadın hərəkatının daha da geniĢlənməsinə, qadınların istehsalata, ölkənin ictimai-siyasi həyatına cəlb edilməsinə, Zaqafqaziya respublikalarının hamısında bu istiqamətdə iĢin inkiĢafına güclü təsir göstərdi. Azərbaycanlı qadın larının istehsalat fəaliyyətinə geniĢ cəlb edilməsi məqsədilə qadın klublarında artel və emalatxanalardan baĢqa milli ənənələrə, müsəlman qadınların ın spesifık ailə Ģəraitinə uyğun olan texniki-peĢə məktəbləri açılırd ı. Təkcə 1924-cü ilin yazırıda Bakı və onun mədən rayonlarında 500 Azərbaycanlı qadını b irləĢdirən 16 əmək arteli, 47 emalatxana var idi 119
. Dövlət onların ehtiyacları üçün xüsusi fond - 1,5 milyard manat ayırmıĢdı. Qəzalarda tikiĢ, yun-sap, xalçato xu ma, kənd təsərrüfatı artelləri təĢkil olun muĢdu. 1925-ci ilin əvvəllərində qəzalarda artellərin sayı 21-ə çatırd ı və onlarda 320 iĢçi qadın çalıĢırdı 120
. Artel və ema lat xanalar ö z iĢlə rin i onları la zımi materiallarla təchiz edən və hazır məhsulu alan təsərrüfat və kooperativ təĢkilatların ehtiyacları ilə sıx uzlaĢdırırd ı. Azərbaycanlı qadınlar tədricən sənaye sahəsinə də cəlb olunurdu. 1927-c i ilin əvvəllərində bu cür isçi qadınlarının sayı dörd min nəfə rdən artıq idi
121 . Azərbaycanlı qadınlarda təhsilə marağın artması müĢahidə olunurdu. Ġlk dövrdə Ģəxsi təhsil dərnəkləri, qadın savad məktəbləri yarad ılırd ı. 1923-cü ildə onların sayı 15-ə çatmıĢ və burada 400 nəfərdən artıq Azərbaycanlı qadın təhsil alırdı 122
. Bunlar azərbaycanlı qadınlarının savadsızlığ ını ləğv etməyə, yeni məiĢət uğrunda mübarizəni asanlaĢdırmağa imkan verirdi. Bu cəhətdən çoxarvadlılığı və erkən nikahları qadağan edən yeni nikah hüququnun tətbiqi (mart, 1923-cü il) a z əhə miyyət kəsb etmədi. Qadınlar arasında geniĢ maarifçilik iĢinin aparılmasında Xəd icə Ağayeva, Rəhilə Hacıbababəyova, Həmidə CavanĢir-Məmmədquluzadə, Gövhər Qayıbova, ġəfiqə Əfəndizadə, Mədinə Qayıbova xüsusilə fərq lənird ilər. Qadın hərəkatında nümayəndə iclasları yeni hadisə id i. Nü mayəndə iclasları Bakıda, qəza mərkəzlərində keçirilirdi. Nü mayəndə iclaslarının
202
fəaliyyəti həm Ģəhərdə, həm da kənddə bütün ictimai-siyasi təĢkilatların iĢi ilə sıx uzlaĢdırılırdı. 1925-ci ildə bütün Azərbaycan üzrə 2826 nəfər qadın nümayəndə seçilmiĢdi. Onlar üçün sovet, təsərrüfat və mədəni quruculuq məsələlərinə dair xüsusi dərnəklər təĢkil edilirdi 123
. Nü mayəndə qadınlar əməli olaraq sovet iĢinə cəlb edilir, uĢaq müəssisələrinə, məktəblərə, kooperativ lərə, VVA Q idarələrinə, xalq məh kəmələrinə və s. təhkim edilird ilər. Azərbaycanlı nümayəndə qadın fəalları sovetlərdə, kooperasiya, həmkarlar orqanlarında rəhbər iĢə irəli çəkilird ilər. 1927-ci ilin sonunda Azərbaycanda 14846 nəfər qadın həmkarlar Ġttifaq ının, 2504 nəfər isə sovetlərin ü zvü idi, 3349 nəfər qadın ali və orta məktəblərdə, texn iku mlarda təhsil alırdılar 124
. Onlardan bir ço xu rəhbər sovet, təsərrüfat və həmkarlar Ġttifaqı iĢinə irəli çəkilmiĢdi. 1927-ci illər kənd soveti sədrliy inə doqquz qadın seçilmiĢdi, A zərbaycan MĠK-in və Dairə icraiyyə ko mitələrinin hər birinin tərkibinə on bir qadın daxil idi 125 .
Azərbaycanda qadın problemi mürəkkəb, spesifik Ģəraitdə həll edilirdi. Azərbaycanlı qadın ların qurtuluĢu sovet və partiya iĢçilləri içərisində gizli rəqiblərlə, mühafizəkar qüvvələrin açıq müqaviməti ilə mübarizədə əldə edilird i. Ko mmunist partiyası hər cür maneələri dəf edərək, qadın məsələsini özünün "sosializm ideyalarına" sadiq olan fəal qadın kadrlar yetiĢdirmək və tərbiyə etmək doktrinasına uyğun Ģəkildə həllinə hər vəchlə nail o lurdu.
Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|