AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu


§ 2. KƏND TƏSƏRRÜFAT KOLLEKTĠVLƏġDĠRĠLMƏSĠ



Yüklə 5,21 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə19/37
tarix26.02.2017
ölçüsü5,21 Mb.
#9665
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   37
§ 2. KƏND TƏSƏRRÜFAT KOLLEKTĠVLƏġDĠRĠLMƏSĠ 

 

 

KollektivləĢdirmənin  baĢlanması.  SənayeləĢdirmədə  baĢ  verən 

yeniliklər  kəndin  ictimai  iqtisadi həyatmda  köklü dəyiĢikliklər keçirilməsini də 

Ģərtləndirdi.  Ölkədə,  o  cümlədən  Azərbaycan  Res publikasında  kənd  təsərrüfatı 

pərakəndə  vəziyyətdə  idi,  onda  xırda  fərd i  təsərrüfatlar  üstünlük  təĢkil  edird i. 

Bu sahədə yaranmıĢ böhrandan çıxıĢ yolunu Stalin kənd təsərrüfatını hər vasitə 

ilə  kollektivləĢdirməkdə görürdü. XV partiya qurultayı (dekabr 1927-cı ıl)  xırda 

fərdi  kəndli  təsərrüfatlarını  birləĢdirməyi  və  onları  iri  kollektivlərə  çevirməyi 

kənddə əsas vəzifə kimi qoy muĢdu. 

Qurultayda  kooperasiyanın  bütün  formaların ın  inkiĢaf  etdirilməsi,  yeni 

texn ika  əsasında  tədricən  torpağın  elliklə  becərilməsinə  keçilməsi  nəzərdə 

tutulurdu.  Kənd  təsərrüfatının  kooperativləĢməsi  haqqında  qərarda  müddət, 

xüsusilə  forma  və  üsulları  barəd  konkret  vəzifələr  müəyyənləĢdirilməmiĢdi. 

Qurultayın  qolço maqlar  haqqında  qərarında  iqtisadi  metodlarla  onların  istis mar 

imkanlarını  a za lt maq  tədbirləri  nəzərdə  tutulurdu,  hətta  qeyd  olunurdu  ki

kollekt ivləĢ mə "ancaq zəhmətkeĢ kəndlilər tərə findən razılıq olması Ģərti ilə" ola  

bilər. 

Azərbaycanda kənd təsərrüfatını  kooperativləĢdirmən in dina mikası  illər 



üzrə aĢağıdakı  kimi nəzərdə tutulurdu: 1926-cı  il -67409  -  20,2  faiz;  1927-ci  il - 

90273 -  26,9  faiz;  1928-c i  il - 159178  -  46,9 fa iz və  1929-cu  il -  231199 - 68,2 

faiz

58



1927-1928-c i  illə rdə  ölkədə  ta xıl  ha zırlığ ında  baĢ  vermiĢ  çətinliklə r 

vaxtı  Stalin  kollektivləĢdirmən i  sürətləndirmək  qərarını  verdi.  Taxıl 

hazırlığındakı  böhranı  aradan  qaldırmaq  tələbi  ilə  1928-ci  ilin  fevralında  yerli 

təĢkilatlara  Stalin in  təlimatı  göndərild i.  Bu  təlimatın  mah iyyəti  kəndli 



236 

 

təsərrüfatların ın  kollektivləĢdirilməsi  sahəsində  hökm  və  təzyiq  metodunun 



tətbiqindən ibarət idi. 

Azərbaycanda  kollektiv  təsərrüfatlar  yaradılmasına  hələ  sovet 

hakimiyyətinin  ilk  illərində  baĢlanmıĢdı.  1921-c i  ilin  may  ayında  respublikada  

sərəncamlarında  11  min  desyatin  torpağı  olan  9,5  min  adamı  birləĢdirən  137 

kənd  təsərrüfatı  arteli,  37  ko mmuna  var  id i.  Həmin  kollektiv  təsərrüfatlarının  

çoxu q ısa bir  müddətdə kəndli  kütlələrinin Ģüurunun və mədəniyyətinin geriliy i, 

fərdiyyətçi  münasibəti  və  iqtisadi-te xniki  a millə rin  kifayətləndiric i  səviyyədə 

olma ması nəticəsində dağıld ı. 

1926-1928-c i  illərdə  kolle ktiv  təsərrüfatlar  yenidən  təĢkil  olun mağa  

baĢlandı. Respublikada  1928-ci  ilin sonunda kolxo zların sayı  289-a çatdı, bu da 

kənddəki  təsərrüfatların  1,3  faizin i  təĢkil  edirdi.  Bu  dəfə  kolxo zlar  kənd 

yoxsulların ın  "nisbətən  Ģüurlu  hissəsindən  və  bütövlükdə  könüllü"  yaradılırd ı, 

heç  də təsadüfi  deyildi  ki,  bunlarda  ko mmun istlərin  sayı  əvvəlkinə  nisbətən  iki 

dəfə,  ko msomo lçuların  sayı  isə  beĢ  dəfə  artmıĢdı.  Kollekt iv  təsərrüfata  cəlb 

olunanların  a ilə ləri  isə  ko lxo zun  ə mək  ehtiyatını  tə msil  edirdi.  Bundan  əlavə 

kolxo zların 88  faizi  kənd təsərrüfatı  maliyyə kooperasiyası ilə əhatə  olunmuĢdu. 

Bu  da  yeni  yaranan  kolxo zla rın  kənd  təsərrüfatı  maĢ ınları,  avadanlıq,  nəqliyyat 

vasitələri əldə etməsinə imkan verirdi. 1929-cu ildə ko lxo zların 59 faizində cəmi 

560 t raktor  idi. Te xn ika  ilə təchizat ancaq Ġttifaq  mə rkə zindən asılı  idi və  ucqar 

rayonlara olduqca az  maĢ ın ayırırd ı.  1929-cu  ildə Azə rbaycanda 100  min  xıĢdan 

istifadə  olunurdu!  Ona  görə  də  AK(b)P  yaxın  beĢ  il  müddətində  bütün  xıĢları 

kotanla əvəz etmək Ģüarın ı irəli sürmüĢdü. 

Azərbaycanda,  demək  olar  ki,  1928-ci  ilin  ortalarına  qədər  kollektiv  

təsərrüfatların  qurulması  prosesi,  ayrı-ayrı  hallardan  baĢqa,  nisbətən  mülayim, 

"kəskin  sinfi  mübarizəsiz  keçir  və  ö z  müsbət  nəticələrini  verirdi.  Həmin  ildə 

kəndli  təsərrüfatının  40  faizi,  1929-cu  ildə  isə  47  faizi  vergidən  azad  edilird i. 

Vergidən  azad  olunmuĢ  yoxsul,  zəif  kəndli  təsərrüfatları  hesabına  məhsul 

istehsalı  ço xalırdı.  Ko lxo zlara  maliyyə  ayrılmasına,  maĢın,  avadanlıq  və  s. 

alın masına  getdikcə  qayğı  da  artırdı.  Belə  ki,  dövrün  hesablamalarına  görə, 

Azərbaycanda  kolxozlaĢma  faizi  baĢqa  Zaqafqaziya  respublikalarından  yüksək 

idi. 

La kin  1928-ci  ilin  ortalarından  baĢlayaraq,  bütün  ölkədə  olduğu  kimi, 



Azərbaycanda  da  kolxo z  təĢkili  süni  "sürətləndirilir",  hətta  açıq  zorakılıq  tətbiq 

etmək hallarına yol verilirdi. 

1929-cu  ilin yayında ölkədə "bəzi dairə lərin  kəndli təsərrüfatları e lliklə  

tamam ko llektiv ləĢdirilsin" Ģüarı irəli sürüldü. 

ÜĠK(b)P  MK-n ın  noyabr  (1929-cu  il)  plenu mu  təsərrüfatları    elliklə 

tama m  kollekt ivləĢdirilməsi  vəzifəsini  art ıq  ayrı-ay rı  vilayətlərin  qarĢısına 



237 

 

qoydu.  ġərq  respublikalarında,  o  cü mlədən  Azərbaycanda  kollektiv ləĢdirmənin  



baĢa  çatdırılması  ikinci  illikdə  nəzərdə  tutulsa  da,  bu  möhlətin  1930-cu  ilin  yaz 

əkin kampaniyası dövrünə keçirilməsi qərarlaĢdırıld ı.  

ÜĠK(b)P  Zaqafqaziya  Ölkə  Ko mitəsinin  1929-cu  il  23  noyabr  tarixli 

plenumunun  kollekt ivləĢ mənin  sürətləndirilməsi  qəra rı  ilə   əlaqədar  o laraq, 

Azərbaycan  K(b)P  M K  1929-cu  il  10  dekabrda  respublikada  kolxo z  və  sovxoz 

quruculuğu planında dəyiĢiklik etmək barədə qərar qəbul etdi. 

59 

Kollekt ivləĢ mə  prosesində  "sürət uğrunda"  keçirilən  baĢabəla  yanaĢma  



baĢlandı.  Bu  zaman  sosial-iqtisadi,  milli  təsərrüfat  formaları,  həmçin in  bəzi 

rayonlarda əhalinin yarımköçri həyat tərzi,  mədəniyyətin aĢağı səviyyəsi,  məiĢət 

və  dini  mövhumatın  güclü  üsulu  kimi  mühü m  amillər  belə  nəzərə  alın mırd ı. 

Ġnandırmaqla  və  təmkin lə  təĢkilati  iĢ  aparmaq  əvəzinə,  kəndli  kütlələrinə 

inzibatçılıq,  kobud  təzyiq,  hədə,  hətta  fiziki  zorakılıq  tətbiq  edilird i.  Bunun  

nəticəsində  kolxo zların  sayı "sürətlə"  artırdı.  Ya lnız  1930-cu  ilin  yanvar  ayında 

Azərbaycanda  591  yeni  ko lxo z  yaradılmıĢ,  onlara  436  kəndli  təsərrüfatı  daxil 

edilmiĢdi ki, bu da əvvəlki illərdəkinə n isbətən 2,5 dəfə artıq id i. Həmin ilin  mart 

ayının  axırında  respublikadakı  ko lxo zlarda  artıq  102  min  kəndli  təsərrüfatı 

birləĢdirilmiĢ pambıq əkən bir ço x  kəndlərdə isə artıq elliklə  kollektivləĢdirməyə 

baĢlanmıĢdı.  Lakin  xüsusi  yerli  Ģəraitlə  əlaqədar  olaraq,  Azərbaycan  SSR-də 

1929-1930-cu  illərdə  fə rdi  təsərrüfatların  ko lle ktiv ləĢməsi  ço x  ləng  gedirdi. 

Çünki ko lxo zlara əsasən yoxsul kəndlilər daxil olur, ortabablar isə hələ tərəddüd 

edirdilər. 

1930-cu  ilin  payızında  Azə rbaycan  SSR-də  kütləvi  kolxo z  quruculuğu 

baĢlandı,  artıq  həmin  il  oktyabrın   1  -dək  kəndli  təsərrüfatlarının  15,7  faizi 

kollektivləĢdirilmiĢdi.  Bu  iĢ  pambıqçılıq  rayonlarında  daha  sürətlə  aparılaraq, 

1930-cu ilin dekabrında kəndli təsərrüfat ının 20,2 fa izin i əhatə etmiĢdi

60



1932-c i  il  yanvarın  1-nə  kimi  A zərbaycan  yoxsul  və  ortabab  kəndli 



təsərrüfatların ın  46,3,  o  cümlədən  pambıqçılıq  rayonlarında  isə  61,8  faizi 

kollekt ivləĢdirilmiĢdi.  Artıq  pa mbıq  ə kin lərinin  64,3  və  ta xıl  əkinlə rin in  isə  41 

faizi kolxo zların payına düĢürdü. 

1930-cu  ildə  respublikada  55304  təsərrüfatı  birləĢdirən  1839  kolxo z 

olduğu halda,  1931-ci  ildə  154457  təsərrüfatı  birləĢdirən  3300  kolxo z  var  id i

61



Deməli,  bir  ildə  respublikada  1491  yeni  kolxo z  təĢkil  ed ilmiĢ,  99153  nəfər 

yoxsul və ortabab kəndli kolxo zlara daxil olmuĢdu ki, bu da 1930-cu ilə nisbətən 

təqribən  üç  dəfə  çox  id i.  Elliklə  kolxo zlaĢdırma  prosesinin  geniĢlənməsində, 

kənddə  yeni  ictimai  quruluĢun  yaradılmasında  dövlətin  öz  marağından  doğan 

kö məyinin  mühüm  ro lu  olmuĢdu.  Birinci  beĢillik  ərzində  respublikan ın  kənd 

təsərrüfata  dövlət  tərəfindən  13408  milyon  manat  kapital  qoyulmuĢdu.  Həmin  

dövrdə respublikanın su təsərrüfatına 44  milyon 920  min  manat, yəni həmin  iĢə 


238 

 

1923-cü  ildən  1928-c ı  ilədək  yönəldiləndən  təqribən  dörd  dəfə  ço x  vəsait  sərf 



edilmiĢdi 

Kənddə 

inzibati -amirlik 

siyasətinin 

ağır 

nəticələri. 

Kollekt ivləĢdirmədə in zibati-a mirlik siyasəti getdikcə güclənirdi, yerlilə rin  milli 

xüsusiyyətləri,  kəndlilərin  əhvali-ruhiyyəsi,  onların  ço xunun  Ģəxsi  təs ərrüfatını 

saxlamaq istəyi nəzərə alın mır, bu iĢdə tələskənlik və zorakılığ ın yolverilməzliyi 

prinsipləri  po zulurdu.  Stalinin  "elliklə  kollektivləĢ mə"  Ģüarını  irəli  sürməsi, 

Pravdanın  1929-cu  il  7  noyabr  sayında  "Böyük  dönüĢ  ili"  məqaləsində  guya 

kəndlilərin  bütöv  kəndlərlə,  nahiyələ rlə,  rayonlarla  kolxo za  getmələrini,  yəni 

kənd  təsərrüfatının  sosialist  quruculuğa  "həlledici  qələbə"  qazanılmasın ı, 

ortababların  ko lxo za  daxil  o lmasını  vurğulaması  həmin  ildə  də  onun  "elliklə 

kollekt ivləĢdirmə   əsasında  qolçomaqla rın  b ir  sin if  kimi  ləğv  edilməsi" 

siyasətinin elan edilməsin i əsaslandırdı. 

1930-cu  il yanvarın  5-də  ÜĠK(b)P MK "Kollekt ivləĢdirmən in sürəti və  

kolxo z  quruculuğuna  dövlət  tərəfindən  yardım  edilməsi  tədbirləri  haq qında" 

qərar qəbul etdi

62

. Mərkəzi Ko mitə ayrı-ayrı rayonlarda Ģəraitin  mü xtəlifliyin i və 



kollektivləĢ məyə  eyni  dərəcədə  hazırlıq  olmadığın ı  nəzərə  alaraq,  ölkədə 

kollektivləĢdirmən i  sona  yetirmək  üçün  təqribi  möhlətlər  müəyyən  etdi.  ġimali 

Qafqaz, AĢağı və Orta Asiyada kollektivləĢdirmə "1930-cu ilin payızında, yaxud 

1931-c i  ilin  yazında";  qalan  taxılçılıq  rayonlarında  "1931-ci  ilin  payızında, 

yaxud  1932-c i  ilin  yazında"  baĢa  çatdırılma lı  idi.  Mərkə zdən  dekretlə  bu  cür, 

yuxarıdan, 

reg ionlarla 

məsləhətləĢ mədən 

qısaldılmıĢ 

müddətlər 

müəyyənləĢdirilməsi və "kolxo z təĢkili ü zrə sosialist yarıĢ ı" aparılması vəziyyəti 

gərginləĢdirərək  ço xlu  əyinti  və  səhvlərə  səbəb  oldu.  Kənddə  inzibati-amirlik 

təzyiqi  a ltında  kollekt ivləĢmən i  nəin ki  qabaqcıl  ta xılç ılıq  rayonlarında,  hətta 

mərkəzi  qaratorpaq  zonasında,  Moskva  vilayətində,  ġərq   respublikalarda  da 

"1930-cu ilin yaz ə kin  ko mpaniyası dövründə" baĢa çatdırmaq qərara a lın mıĢdı. 

Yaln ız  qolço maqları  deyil,  hələ  kolxo za  daxil  olmaq   istəməyən  ortababları  da 

sıxıĢdırır,  bir  ço x  rayonlarda  kəndli  təsərrüfatların ın  10-15  faizin i  "qolçomaq" 

sayıb təqib edirdilər, seçki hüquqlarından məhru m ed ilən lərin sayı da 15-20 faizə 

çatırdı.  Ġstehsal  vasitələrin i  ictimailəĢdirməkdə  də  kobud  səhvlər  buraxılır,  onu 

artellərdə  xırda  heyvan  və  quĢlar  da  daxil  o lmaqla  " maksimu m"a  çatdırmağa 

çalıĢırdılar. 

1930-cu  il  fevra l  ayın ın  1-də  SSRĠ  MĠK  və  Xalq  Ko missarları  Soveti 

"Kütləvi  kollektivləĢ mə  rayonlarında  kənd  təsərrüfatın ın  yenidən  qurulması  və 

qolçomaqlarla  mübarizə  tədbirləri  haqqında"  qərar  qəbul  etdi.  Bu  qərar  kütləvi 

kollekt ivləĢ mə rayonlarında torpaq icarəsinə və mu zd lu ə mə kdən istifadəyə ica zə  

verən  bütün  khnə  qanunları  ləğv  etdi.  Torpaq  icarəsi  və  muzdur  saxlamaq  

hüququ qolçomaqla rın əlindən alındı.  Lakin çox  keçmədi  ki, "sinfi  mübarizən in" 


239 

 

sərt  qanunlarının  yaratdığı  iqtisadi  və  siyasi  böhran  sovet  hakimiyyətini  c iddi 



çətinliklərlə  üzləĢdirdi.  Yu xarının  göstəriĢi  ilə  həyata  keçirilən  siyasi  xətt  yerli 

təĢkilatların  nöqsanlarını  partiya  xəttin i  öy mək  halları  kimi  qiy mətləndirild iyi 

üçün  Azərbaycan  və  digər  respublikaların  partiya  təĢkilatları  onu  öz  səhvləri 

kimi  et iraf  et mə li  oldular.  Hə min  il  fevra lın  20-də  MK-da  qəbul  olunmuĢ 

"iqtisadi cəhətdən geridə qalan  milli  rayonlarda ko lle ktiv ləĢmə və qolço maq lara  

qarĢı mübarizə haqqında" qərarda ko llektiv ləĢdirmədə rayonların milli və iqtisadi 

xüsusiyytlərinin nəzərə alın ması təklif ed ilirdi. 

Azərbaycanın  xey li  h issəsində  də  elliklə  kollektivləĢ mə  və 

qolçomaqların ləğv edilməsi məsələsini qoymaq hələ lazım deyild i. 

Bu dövrdə kolxoz quruluĢu sahəsində ciddi əyintilərə də yol verilmiĢdi 

-  kolxo z  quruculuğu  prosesində  könüllülük  prinsipi  pozulmuĢ,  kolxo z 

hərəkatında  ayrı-ayrı  rayonların  yerli  xüsusiyyətləri  nə zərə  a lın ma mıĢ  və 

arteldən birbaĢa ko mmunaya sıçramaq hallarında olmuĢdu. 

ÜĠK(b)P M K 1930-cu il 14 martda "Kolxo z hərəkatmda partiya xəttinin  

əyilməsi  hallarına  qarĢı  mübarizə  haqqında"  qərar  qəbul  etdi.  Bu  qərar 

respublikalarda,  o  cü mlədən  Azərbaycan  SSR-də  ko lxo z  quruculuğunda 

buraxılmıĢ  səhvlərin  düzəld ilməsində  mühü m  rol  oynadı.  Azərbaycanda  kəndli 

təsərrüfatların ın  kolle ktiv ləĢdirilməsi  yollarındakı  çətin liklərdən  biri  də  kütləvi 

siyasi-təĢkilati  və  təsərrüfat  iĢləri  aparmaq  üçün  yerli  kadrların  az  olması  id i. 

Onlara  böyük  ehtiyac  var  idi,  çünki  kənddə  milli  adət  və  ənənələr  möhkəm, 

xüsusən dinin nüfuzu və təsiri güclü idi. 

Bütün  bu  tədbirlərə  baxmayaraq,  ölkə  miqyasında,  həmçinin  

Azərbaycanda  qolçomaqlara  qarĢı  mübarizə  güclən irdi.  Qo lço maq  ailə  baĢçısı 

antisovet, antiko mmunist, "əksinqilab i akt iv" adı  ilə  həbs olunub güllələn ir, ailə  

üzvləri  isə  Sibirə,  yaxud   Orta  Asiyaya  və  Qazaxıstana  sürülürdü.  Ko lxo z 

hərəkatına qarĢı çıxıĢ edən varlı kəndlilər də ailəsi  ilə birlikdə ölkənin ən ucqar  

yerlərinə  sürgünlə  cəzalandırırdılar.  Onlan  yatabla  yük  vaqonlarına  doldurur, 

Uzaq  Sibir  və  Qazaxıstana  gedən  dəmir  yollarında  həftələrlə  saxlayır  min  bir 

əzaba düçar edird ilər. 

Kəndlilərin  digər  Ģübhəli  görünən  qismi  isə  respublikanın  da xi lində

 

xüsusi  yaĢayıĢ  düĢərgələrində  saxlanırd ı.  1930-cu  ilin  əvvəllrində  təkcə 



pambıqçılıq  rayonlarında  varlı  fərd i  təsərrüfatların    min  hektar  torpaq sahəsi  və 

iki  min   baĢ  iĢ  heyvanı  müsadirə  edilmiĢdi.  Ona  görə  də  orta  v ə  varlı 

təsərrüfatların sahibləri öz  mal-qarasını  müsadirə qorxusundan ya kəsdikləri, ya 

da  dəyər-dəyməzinə  satdıqları  üçün  kolle ktivləĢdirmənin 

ilk  illərində 

Azərbaycanda mal-qaranın sayı yarıbayarı azalmıĢdı. 

1930-cu ilin fevra lında SSRĠ MĠK və XKS "Qo lço maq təsərrüfatlarının  

özbaĢına köçməsinin və onlar tərəfindən əmlakın satılmasın ın qadağan edilməsi 



240 

 

haqqında" qərar qəbul etdi.  Bu qərar yerlə rdə daha çox kəndlilərin hüquqlarının  



pozulmasına səbəb olur, özbaĢına köçən və əmlakını satan qolçomaqların əmlakı 

dərhal  müsadirə  edilirdi.  Digər  tərəfdən  isə  "fəallar"  tərəfindən  qızıĢdırılan  

yoxsul  kəndlilər  onların  kəndlərdən  qovulmasını  tələb  ed irdilər.  Bu,  əslində 

qolçomaqların  bir  sinif  kimi  ləğv  edilməsi  uğrunda  baĢlanan  müharibə  demək 

idi,  hətta  çox  hallarda  öz  fərd i  təsərrüfatlarından  ayrılmaq  istəməyən  ortabablar 

da  "qeyd-Ģərtsiz"  qolçomaq  adı  altında  onun  qurbanı  olurdular.  Mərkə z  "sinfi 

düĢmənə"  qarĢı  sayıqlıq  göstərən  qolçomaq  "ovuna"  çıxan  "komso molçuları"  

dəstəkləyirdi.  Varlı  təsərrüfatlara  qarĢı  mübarizənin  gücləndirilməsi  mahal  və 

dairə  partiya  ko mitələrindən  tələb  edilird i.  Qolço maq  həyətləri  və  əmlakı 

üzərində  nəzarət  ciddi  surətdə  gücləndirildi.  Taxıl  tədarükü  plamnı  ödə məyən 

varlı  kəndlilərə beĢ gün ərzində inzibati aktlar tətbiq edilird i. Hər ay gizli və açıq 

surətdə  varlı  təsərrüfatların ın  uçotu  aparılırd ı.  1929-cu  ildə  belə  təsərrüfatların  

sayı  7954  id i,  1930-cu  ilin  iyulunda  isə  3312-yə  endirildi

63

.  Belə  ki,  yarım  il 



ərzində  4662  varlı  kəndli  təsərrüfatı  məhv  edildi,  bu  proses  sonrakı  dövrdə  də 

dayandırılmad ı,  hətta  qolçomaqların  siyahısı  hər  dəfə  qəsdən  artırılırdı.  Kəndə 

sol  "hücum"  baĢlanmıĢdı,  taxıl  və  ot  tədarükü  ilə  bağlı  " xüsus i  iclasçıların", 

"troykaların"  kəndə  ayaq  açması  bəzi  hallarda  terrorla  nəticələn ird i. 

KollektivəĢmə  "düĢmənlərinin"  kəndlilərin  gözü  qarĢısında  əksinqilabçı  kimi 

cəzalandırılması  və  güllələn məsi  adi  hal  id i.      Azərbaycanda    ümumi    kəndli 

təsərrüfatların ın   1929-1930-cu  ildə 2,3 faizi qədərində  7583, 1930-1931-ci  ildə 

1,1  faiz  qədərində  3802  qolço maq  təsərrüfatı  olmuĢ,  onların  sayı  1931-1932-ci 

ildə  1715-ə,  1932-1933-cü  ildə  280-ə,  1935-ci  ildə  isə  80-ə  en miĢdi.

64

 



Qolço maqların  sayca  90-100  dəfə  azalması  1929-1935-ci  illərdə  "qolço maqları 

bir sinif kimi ləğv etməy in" "parlaq" nəticəsi idi. 

Respublikada  kollektivləĢdirmə  illərinin  faciəli  əhvalatları  həmin  

dövrdə  respublikada  yabançı  partiya  rəhbərliy inin  Stalinin  göstəriĢlərinə  tən 

gələn  Ģovinist  və  antihumanist  fəaliyyəti  ilə  də  bağlı  idi.  O  vaxt  A zərbaycan 

K(b)P  MK-nın  birinci  katib i  iĢləyən  N.F.Gika lo  1930 -cu  ilin  fevralında  1500 

qolçomağın  ləğv  edilməsi  faktın ı  nəzərdə  tutaraq  deyib:  "Hələ  ço x  az  ləğv 

edilmiĢdir"

65



Gəncə  Dairə  Partiya  Ko mitəsi  I930-cu  ilin  əvvəllərində  qeyd  edirdi  ki, 



hələ  yerlərdə  kimin  qolçomaq,  kimin  ortabab  olduğunu  müəyyən  etmək  o lmur, 

ona  görə  də  biz  qolçomaq ları  ləğv  etməyi  dairənin  hər  yerində  eyni  zamanda 

baĢlamaq  fıkrindəyik.  Gəncə  dairəsinin  qolço maqların ı  Qarabağa,  Qarabağ 

qolçomaqların ı Salyana, Salyan qolço maqlarını Naxçıvana göndəririk.  

Respublika partiya rəhbərliy i 1930-cu il  11 avqust tarixli qərarı  ilə varlı 

təsərrüfatlara  qarĢı  mübarizən in  gücləndirilməsini  tələb  edirdi.  Mahal  və  dairə 

partiya  ko mitələrindən  tələb  edilird i  ki,  avqustun  18-dən  gec  olmayaraq  


241 

 

qolçomaq  həyətləri  ü zərində  nəzarəti  ciddi  surətdə  gücləndirib  onların  artıq  



əmlakın ı  müsadirə  etsinlər.  Dövlət  taxıl  tədarükü  p lanını  ödə məyən  varlı 

kəndlilərə  beĢ  gün  ərzində  inzibati  aktların  tətbiq  edilməsi  Dövlət  Siyasi 

Ġdarəsinə tapĢırıld ı. 

Bəzən  kənddə  xalq  düĢməni  kimi  ifĢa  edilənin  əmlakı  hərraca 

qoyulurdu.  Respublikada  yüzlərlə  belə  sahibsiz  təsərrüfat  dağılmıĢdı.  Ko lxo z 

quruculuğunda  əyintilər  və  səhvlər  haqqında  ÜĠK(b)P  MK-n ın  14  mart  tarixli 

qərarı,  1930-cu  il aprelin  14-də "Azərbaycanda kolxo z hərəkatındakı səhvlər və 

əyintilər  haqqında"  qəbul  edilmiĢ  qərar  kollektivləĢdirmədəki  pozuntuların, 

qanun  əyintilərin in  qarĢısını  yalnız  nisbətən  ala  bildi

66

.  AK(b)P  MK-nın  



qərarında  kollektivləĢdirmədə  əyintilərə  qarĢı  nəzərdə  tutulan  qəti  mübarizə 

tədbirləri  yerlərdə  tam  və  ard ıcıl  həyata  keçirilmird i.  30-cu  illərdə  kənddə 

mövcud  iqtisadi  siyasətə  etirazların  qarĢısı  amansızlıqla  alınırd ı.  1934-cü  ildə 

AğdaĢ rayonunda 540 ko mmun istdən 266-sı partiyadan çıxarılmıĢ, 340  kolxo zçu  

isə "qolçomaq-antisovet ünsürü kimi güllələn miĢdi

67



Kollekt ivləĢdirmə  kəndin bütün təbəqələrinin  mənafeyinə toxunurdu, öz 

əmlakın ı,  mən liy ini və varlığ ını qoruyub saxlamaq uğrunda müqavimət göstərən 

qolçomaqlarla qəti döyüĢ baĢlandı. 

Bütün  ölkədə  olduğu  kimi,  Azərbaycanda  da  qolçomaqlar  sovet 

hakimiyyətinə qarĢı mübarizənin bütün formala rından istifadə edirdilər. 

Gəncənin  Nərimanov  dairəsində,  ġirvanın  Ucar  dairəsində,  ġamxo r 

dairəsinin  Bitdili  kəndində  kütləvi  çıxıĢlar  olmuĢdu.  1930-cu  ilin  yazında 

Naxçıvan    MSSR-də,  Nu xa-Zaqatala    dairəsində    sovet  hakimiyyətinə  qarĢı 

qalxan  qiyamlarda  ortabablar  da  iĢtirak  edirdilər.  Onların  iĢtirakçılarına  divan 

tutuldu və qiyam yatırıldı

68



Ümu miyyətlə,  elliklə  ko llektiv ləĢdirmə  illərində  baĢ  verən  hadisələr, 



çıxıĢlar,  kəndlilərin  istər  fəal,  istərsə  də  passiv  müqaviməti  qolço maq ların  sinfi 

mübarizəsi  kimi  qələmə  verilmiĢ,  sosializmdə  "sinfi  mübarizənin"  güclənməsi 

pərdəsi altında Azərbaycanın kənd rayonlarında soyqırıma bənzər ağır cinayətlər 

törədilmiĢdi. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



242 

 

§ 3. AZƏRBAYCANDA ĠCTĠMAĠ-SĠYAS Ġ HƏYAT 



 

 

Yeni  inzibati  ərazi  quruluĢu.  Sovetlərdə  dəyiĢiklikər.  20-30-cu  

illərdə  bütün  ölkədə  olduğu  kimi,  Azərbaycanda  da  inzibati-amiranə  rəhbərlik 

metodları 

bərqərarlaĢır, 

"sosialist 

sənayeləĢdirilməsi" 

və 


xüsusən 

"kollektiv ləĢdirmə"  prosesində  "sovet  inzibati-amirlik sisteminə" çevrilirdi. Bu  

sistem cəmiyyətin bütün sahələrinə, habelə sovetlərin fəaliyyətinə də güclü təsir 

göstərirdi.  Sovetlərin  xalq  hakimiyyəti  orqanları  kimi  funksiyaları,  konstitusiya 

hüquqları  tədricən  məhdudlaĢdırılır,  on ların  dövlət  və  təsərrüfat  idarəçiliy inin  

bürokratikləĢdirilməsi 

baĢ 

verirdi. 



YĠS-in 

ilk 


dövründə  sovetlərin  

möhkəmləndirilməsi  məqsədilə bir sıra tədbirlər, o cü mlədən  onların  maliyyə və 

idarəetmə iĢlərində hüquqların ın geniĢləndirilməsi həyata keçirilird i.  20-ci  illərin  

əvvəllərində  Ģəhər  və  rayon  sovetlərinin  müstəqil  büdcələri  var  idi.  Kənd 

sovetlərinə  isə  bu  cür  imkan  sonra  verilmiĢdi,    1929-cu  ildə    19  iri  kənd 

sovetlərində  müstəqil  büdcə  yaradılmıĢ,  onlar  öz  büdcələrini  geniĢləndirmək 

hüququ  da  əldə  etmiĢdilə r.  Bunun  sayəsində  1930-1931-c i  ma liyyə  ilində  yerli 

sovetlərin büdcəsi bir il ərzində 57,7 faiz artmıĢdı

69



Azərbaycanda  sovetlər  ixtisaslı  kadrların  çatıĢ maması  ucbatından 



çətinliklərlə rastlaĢırdı. 1925-ci ilin əvvəllərində sovetlərin aĢağı orqanlarına yeni 

seçilmiĢ  üzvlərin  36843  nəfəri  və  ya  75  fa izi  savadsız  id i

70

.  Məktəb  və  kurslar 



vasitəsilə  əməkçilərin  ü mu mtəhsil  səviyyəsini  yüksəltmək  üçün  ço x  iĢ  görmək 

lazım  id i. 1925-ci  ilin əvvəllərində bütün dairə icraiyyə ko mitələrində beĢgünlük 

sonra isə biraylıq,  ikiay lıq və üçaylıq  kurslar təĢkil ed ilmiĢdi. Kənd sovetlərinin  

bütün  sədrləri  və  katibləri  bu  kursları  keçirdilər

71

.  1930-cu  ilin  o ktyabrında 



Bakıda sovet quruculuğu evi açıldı.  Həmin il Xalq Təsərrüfatı Ġnstitutunun sovet 

quruculuğu fakültəsinin bazasında Sovet Hüququ və Quruculuğu Ġnstitutu, 1931-

ci  ildə  Azərbaycan  MĠK  yanında  sonralar  Ko mmunist  Universiteti  ad lanan  A li 

Partiya və Sovet Məktəbi yaradıldı

72



1928-c i  ilin  avqustunda  sovetlərin  və  dairə  icra iyyə  ko mitə lərinin  ö z 



fəaliyyətlərin i 

kütləvi 


yo xlamaları 

dövlət 


hakimiyyət 

orqanlarının  

möhkəmləndirilməsində,  sovet  aparatının  passiv  və  digər  ünsürlərdən 

təmizlən məsində  mühüm  ro l  oynadı.  Sovetlərdə  üç  min  nəfərdən  çox  iĢçi,  yəni 

onların 9,5 faizi xaric edild i

73



1928-1929-cu  illərdə  sovetlərə  növbəti  seçkilər  keçirild i.  Scç ki 

kampaniyasını  keçirmək  üçün  1929-cu  ildə  kənd  rayonlarına  iki  ay  müddətində 

500  könüllü  fəhlə  göndərilmiĢdi

74

.  Seçkilərin  təĢkili  ilə  həyata  keçirilən  geniĢ 



ictima i-siyasi  ka mpan iya  sovetlərin  möhkə mləndirilməsində  əhəmiyyətli  rol 

oynadı.  Yeni  sovetlərin  hesabat  iclaslarında  mövcud  nöqsanlar  tənqid  edilir,  ilk 



243 

 

növbədə  sosial-mədəni  quruculuq  və  abadlıq  məsələ ləri  ilə  bağlı  səmərəli 



təkliflər  irəli  sürülürdü.  Əvvəlki  seçkilərdən  fə rqli  olaraq,  bu  iclaslarda 

yuxarıdan  təqdim  edilmiĢ  namizədlə rin  siyahısı  yox,  hər  bir  na mizəd  Ģəxsən 

mü zakirə  olunurdu

75

.  Bir  ço x  seçki  məntəqələrində  20-40  namizəd  səsverməyə 



qoyulurdu. 722 seçki dairəsi üzrə 7628 na mizəd səsə qoyulmuĢdu. Müzakirələ rin  

gediĢində seçicilər b ir sıra namizədləri rədd etmiĢdüər

76



Bununla yanaĢı, totalitar rejimin mövcudluğu Ģəraitində seçkı sisteminin  



demokratik  prinsipi  bir  sıra  hallarda  pozulurdu.  Belə  kı,  imtiyazlı,  əsil  zadəgan 

təbəqələrin  nümayəndələri  qanunsuz  seçkı  hüququndan  məhru m  edil ir,  onlara 

qarĢı  "antisinfi  siyasi"  tədbirlər  tətbiq  edilird i.  Hətta  bu qayda  Azərbaycan  SSR 

Konstitusiyasında da əks olunmuĢdu

77

. Bunun nəticəsində, əvvəlki illərdə olduğu 



kimi, 1929-cu il seçkiləri də kəskin sinfi  ziddiyyətlər Ģəraitində keç irilirdi.  Seçki 

hüququndan  məhru m  edilmiĢlər  ciddi  müqavimət  göstərirdilər.  On lar  seçki 

hüququ əldə etməyə cəhd edərək seçki iclaslarını po zur, bəzən terrora əl atır, ö z 

növbəsində hakimiyyət orqanları da onlara qarĢı cəza tədb irləri görürdülər.  Dini 

mərasimlərə  (Quran  o xu maq,  məsciddə  çay  paylamaq  və  s.)  əməl  edən  kəndli, 

ortabab və kasıbların seçki hüququndan qeyri-qanuni məhru m edilməsi faktlarına 

da rast gəlinird i. Bütün bunlara baxmayaraq, 1929-cu il seçkilərində 838 min 671 

seçicidən  608  min  741  nəfər  və  ya  73  faizi  seçkilərdə  iĢtirak  etmiĢdi,  bu  isə 

1927-c i ildə ki seçkilərdən 13 fa iz art ıq id i

78



Qadınlar  seçkilərdə  xeyli  fəallaĢmıĢ,  onların  1927-ci  il  seçkilərində  30 

faizi,  1929-cu  il  seçkilə rində  isə  61  fa izi  iĢtira k  et miĢdi.  Kənd  sovetləri 

sədrlərinin  1929-cu  ildə  116  nəfəri  -  bütün  kənd  sovetləri  sədrlərinin  10  faizi, 

1927-c i ildə isə cə misi 23 nəfə ri qadın idi. 

1929-cu  il  seçkilərində  sovetlərə  45568  deputat  seçilmiĢdi.  Onlardan  

26933 nəfəri -  59,1 faizi ilk dəfə seçilmiĢ,  respublikada yaĢayan bütün millət və 

xalq lar sovetlərdə təmsil o lun muĢdu

79



Azərbaycanda  keçmiĢdən  irs  qalmıĢ  inzibati  bölgüdə  nöqsanlar 

olduğunu  və  onun  yeni  inzibati-iqtisadi  rayonlaĢdırma  prinsiplərinə  uyğun 

olmadığın ı nəzərə alaraq, respublikada yeni rayonlaĢdırma həyata keçirilirdi. Ġlk 

dövrdə  sovetlər  kənd  icmalarının  ərazisində  yaradılırdı.  Ġnqilaba  qədər  onların 

sayı 466  idi

80

. 1925-c i ilədək bu qədər də kənd sovetləri  mövcud idi. Təbiidir ki, 



o  zaman  respublikada  bütün  kəndlərin  hamısında  dövlət  orqanları  yox  idi. 

Bununla  yanaĢı,  kənd  sovetinin  ixtiyarında  olan  ərazi  ço x  geniĢ  id i  və  burada 

yaĢayan  əhalinin  sayı  iki  min-üç  min  nəfərə  çatırdı

81

.  Belə  Ģəraitdə  sovetlərin 



iĢini yaxĢ ılaĢdırmaq, kütlələri dövlətin idarə edilməsinə geniĢ Ģəkildə cəlb etmək, 

kənddə  sovetlərin  rolunu  yüksəltmə k  çətin  idi.  1928-ci  ilin  oktyabrında 

Azərbaycan  SSR  Xalq  Ko missarları  Soveti  tərəfindən  çağırılmıĢ  rayonlaĢdırma 

üzrə  müĢavirə  qəzaların  ləğv  edilməsinə  və  yeni  inzibati-ərazi  vahid i  olan 



244 

 

dairələrin təĢkilinə tərəfdar olduğunu bildirdi. Əsas olaraq qəbul edilmiĢ layihəyə 



görə, ərazi rayonlaĢdırılmasın ın əsasında üçdərəcəli bölgü qoyuldu; dairə, rayon, 

kənd  soveti

82

.  Azərbaycan  SSR-in  yeni  in zibati-ərazi  bölgüsü  haqqında  məsələ 



VI  Ümu mazərbaycan Sovetlər qurultayında (1-9 aprel 1929-cu il)  xüsıısi olaraq 

mü zakirə edild i. Quru ltay Naxçıvan MSSR və DQM V-n in sərhəd və hüquqlarını 

pozmadan,  respublikanın  dairə,  rayon  və  kənd  sovetləri  ü zrə  inzibati-ərazi 

bölgüsünün  həyata  keçirilməsini  qərara  ald ı.  Qərarda  dairələrin  sayının 

azald ılması  və  onların   ərazisin in  geniĢləndirilməsinin  məqsədəuyğunluğu  qeyd 

olunurdu


83

Yeni  rayonlaĢdırmaya  qədər  respublikada  15  qəza  -  Ağdam  AğdaĢ, 



Gəncə,  Göyçay,  Cəbrayıl,  Zaqatala,  Qazax,  Quba,  Kü rdüstan,  Lənkəran,  Nu xa, 

Salyan,  ġamxo r,  ġamaxı,  Bakı  qəzaları,  eyni  zamanda  DQM V  və  Naxçıv an 

MSSR  mövcud  idi

84

.  1929-cu  ilin  sonunda  yeni  rayonlaĢdırma  nəticəsində  15 



qəza  əvəzinə  8  mahal  (Naxçıvan  MSSR  və  DQM V-dən  baĢqa)  təĢkil  olundu: 

Qarabağ, Gəncə, ġirvan, Zaqatala, Nu xa, Lənkəran, Salyan, Bakı. Dairələrin sayı 

128-dən 62-yə endi, kənd sovetlərinin sayı isə 1090 oldu

85



Yeni  rayonlaĢdırma  dövlət  aparatını  kütlələrə  yaxınlaĢdırdı,  onların  

dövlət  quruculuğuna  daha  fəal  cəlb  edilməsini,  yerli  hakimiyyət  orqanlarının  

iĢinin yaxĢılaĢdırılmasın ı təmin etdi.  Bu, ço x vacib  idi, belə  ki, o dövrdə partiya 

orqanları  tədricən  sovetlərin  funksiya,  hüquq  və  vəzifələrini  mənimsəyərək, 

onlan əvəz etməyə cəhd edirdi. 

SənayeləĢdirmə  və  kənd  təsərrüfatının  kollektivləĢdirilməsi  dövründə 

elliklə  kollektivləĢ mə  rayonlarında  sovetlərin  ləğv  edilməsi  haqqında  çıxıĢlar 

edilird i.  Bu  çıxıĢlar  belə  əsaslandırılırdı  ki,  guya  kolxozlar  özləri  kənd 

sovetlərinin  vəzifələrini  icra  edə  bilərlər.  Bu,  faktiki  olaraq  yerlərdə  dövlət 

orqanların ın  ləğv  edilməsinə  gətirib  çıxarırdı.  SSRĠ  MĠK-in  Rəyasət  Heyəti 

1930-cu  il  yanvarın  25-də  bununla  əlaqədar  qəbul  etdiyi  qəra rda  qeyd  etdi  ki, 

kolxo zlar  istehsal  birlikləri  olduğu  üçün dövlət  hakimiyyət  orqanları  olan  kənd 

sovetlərinə qarĢı qoyulmamalıdır

86



1930-cu  il  fevralın  3-5-də  Zaqafqaziya  MĠK  yanında  keçirilmiĢ  sovet 

quruculuğu  məsələsinə  dair  müĢavirə  Azərbaycanda  dövlət  aparatının 

fəaliyyətinin 

yaxĢılaĢdırılmasında 

əhəmiyyətli 

ro l 


oynadı. 

MüĢavirə 

kollektivləĢ mə  dövründə  sovetlərin  vəzifələri  haqqında  məsələni  mü zakirə  

edərək,  ZSFSR  sovet  orqanlarının,  o  cü mlədən  kənd  sovetlərinin  iĢinin  əməli 

proqramını müəyyən etdi

87



Sovet aparatı iĢinin yaxĢılaĢdırılması, onun zəhmətkeĢ kütlələrə daha da 

yaxınlaĢdırılması  mənafey i  ölkənin  mövcud  olan  inzibati  bölgüsünün  yenidən 

qurulmasını  tələb  edirdi.  1929-cu  ildə  qəzaları  əvəz  etmiĢ  dairələr,  Zaqatala 

dairəsindən  baĢqa,  mərkəz  rayonlar  arasında  lazım  o lmayan  ara  vasitəsi 



245 

 

sayılaraq, 1930-cu ilin avqustunda Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti və 



MĠK-in  qərarı  ilə  ləğv  edild i

88

.  Ġnzibati-ərazi  bölgüsünün  əsas  həlqələri  olan  



rayonların  sayı  63  oldu.  Sonralar  (1932-ci  ildə)  rayonları  möhkəmləndirmək  

məqsədilə  Azərbaycanın  yeni  rayonlaĢdırılması  həyata  keçirildi,  nəticədə 

respublika  ərazisində  (Naxçıvan  MSSR  və  DQM V-dən  baĢqa)  47  rayon 

saxlan ıld ı.  Ġri  Ģəhərlərdə,  əvvəllərdə  olduğu  kimi,  müvafıq  rayon  sovetləri  olan  

rayonlar  qaldı

89

.  Dairələrin  ləğv  edilməsi  ilə  əlaqədar  hakimiyyət  orqanları  da 



dəyiĢikliyə  məruz  qaldı.  Rayon  sovetləri  yaradıldı,  icraiyyə  ko mitələrin in  

təĢkilati strukturu təkmilləĢdirild i. Ġdarə və ictimai-mədəni  müəssisələrin (xüsusi 

qərarla  respublika  təĢkilatlarına  aid  edilən  idarələrdən  baĢqa)  bütün  maddi 

ehtiyatları  rayon  icraiyyə  ko mitələri  və  Ģəhər  sovetlərinə  verildi

90

.  Bu,  yerli  



hakimiyyət  orqanlarının  maddi  bazasının  möhkəmləndirilməsinə  və  rayonların  

iqtisadi və mədəni həyatında onların rolunun yüksəldilməsinə kö mək etdi. 

Yeni  inzibati  bölgü  dövlət  aparatını  kütlələrə  yaxınlaĢdırd ı,  həmçinin  

respublikada  sosialist  quruculuğu  vəzifələ rin in  həllini  asanlaĢ dırdı.  Da irələ rin  

ləğvi  rayon  və  kəndlərin  sovet orqanlarını  kadrlarla  möhkəmləndirməyə  imkan  

verdi.  Azad  edilmiĢ  kadrlardan  təkcə  sovet  iĢinə  681  nəfər  rayonlara,  797  nəfər 

isə kəndə göndərildi

91



1930-cu  ilin  noyabrı  -  1931-c i  ilin  fevra lında  keçirilmiĢ  hesabat 

kampaniyası  sovetlərin  möhkəmlən məsinə,  əməkçilərin  dövlətin  idarə 

edilməsinə  daha  geniĢ  cəlb  edilməsinə  xeyli  dərəcədə  kömək  etdi.  Sovetlərə 

seçkiləri hazırlamaq və keçirmək  məqsədilə  kənd rayonlarına Bakıdan 200 sovet 

iĢçisi  və  150  nəfər  qabaqcıl  fəhlə  göndərildi

92

.  Yerlərdə  buraxılmıĢ  nöqsanları 



düzəltməklə  məĢğul  olan  xüsusi  briqada  seçki  hüququndan  qeyri-qanuni  olaraq 

məhru m  ed ilən ləri  seçki  siyahılarına  daxil  etdilər  və  Azərbaycan  üzrə  seçki 

hüququndan  məhru m  ed ilən lərin  fa izi  6,4-dən  4-ə  endi

93

.  Seçicilərin  73,6, 



qadınların  61,  mu zdur və fəhlələrin  isə 79 faizi seçkilərdə iĢtirak etdilər

94

. La kin  



həqiqətən  seçilməyə  layiq  o lanların  hüquqları  həmiĢə  qorunmurdu,  bəzən  isə 

adamlar  seçki  briqadaları  ü zvlə rinin  günahı  və  subyektiv  mü lahizələrinə  görə 

seçki hüququnda məhru m edilird ilər. 

1930-1931-c i  illə rin seçkilə ri Azərbaycanda sovetlərin sosial tərkibində  

həlledici  dəyiĢiklikləri  nü mayiĢ  etdirdi.  Mu zdurlar,  yo xsul  kəndlilər  və  fəhlələr 

sovetlərin  bütün  üzvlərinin  75  faizini  təĢkil  edirdi.  1929-cu  ildə  isə  onlar  53,1 

faiz id i

95

. Fəhlə briqadalarının tərkibində kəndə göndərilənlərin ço xu kənd soveti 



sədri  seçildilər  Həmin  ildə  kənd  soveti  sədrlərinin  27,1  faizi  fəhlə  və  muzdur 

idi


96

. Fəhlələ rin dövlətin idarə edilməsində iĢtirakı onların aĢağıdan sovet aparatı 

üzərində  nəzarət  iĢinə  cəlb  edilməsi  fo rmalarından  biri  fabri k  və  zavodların  

dövlət  idarələrinə  hamilik  etməsi  oldu.  1931-ci  ildə  Bakı  fəhlələri  33  idarəyə 

hamilik edirdilər

97



246 

 

Respublikada "sosialist əvəzçiliyi" adlanan metod da geniĢ yayılmıĢdı



98

Qabaqcıl  fəh lələr  istehsalatdakı  iĢdən  sonra  ayrı-ayrı  sovet  idarələrinin  rəhbər 



iĢçilərin i  əvəz  edirdilər.  1932-ci  ilin  əvvəllərində  Bakıda  149  nəfər  sosialist 

əvəzçisi var  idi

99

. Bu, dövlət aparatının  iĢinin  yaxĢılaĢdırılmasını təmin etməklə 



yanaĢı, aparatda iĢləmək üçün yeni fəhlə kadrların irəli çəkilməsinə kö mək etdi. 

Beləliklə, 20-30-cu illərdə sovetlərin  möhkəmləndirilməsi sahəsində bir 

sıra  əhəmiyyətli  tədbirlər  həyata  keçirild i,  o  cü mlədən  maliyyə  və  idarəetmə 

iĢlərində  onların  hüquqları  geniĢləndi,  sovet  aparatında  iĢləmək  üçün  kadrlar 

hazırlandı,  sovetlərə  seçkilər  əməkçilərin  dövlətin  idarə  olun masına  cəlb  

edilməsində  mühü m  rol  oynadı,  sovetlərin  tərkibində  müsbət  struktur 

dəyiĢiklikləri  keçirildi.  Ancaq  həmin  dövrdə  idarəetmədə  formalaĢan  inzibati -

amirlik  metodları, sovetlərin iĢinə partiya  müdaxiləsinin güclən məsi onların əsil 

dövlət  hakimiyyət  orqanları  kimi  xalqın  hüquq  və  mənafelərini  müdaf iə 

etmələrinə mane olur və hüquqlarını məhdudlaĢdırırd ı. 



Ġctimai-siyasi  təĢkilatlar.  30-cu  illərdə  yeni  cəmiyyət  quruculuğu 

prosesində Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatı əsaslı surətdə dəyiĢildi.  Bu dövrdə 

ÜĠK(b)P-n in  tərkib  hissəsi  olan  Azərbaycan  Kommun ist  Partiyası  təhsil, 

mədəniyyət,  dövlət  idarəçiliyi  və  iqtisadiyyatın  bütün  sahələrində,  həmç inin  

ümu mbəĢəri,  milli  və  d igər  sosial,  ict imai  münasibətlərin  formalaĢ masında 

həlledici  rol  oynayırd ı.  Bu  illərdə  Azərbaycan  Ko mmun ist  Partiyasının  sıraları 

fəhlə,  kolxo zçu,  mu zdur və yoxsul kəndlilər hesabına artırdı.  1928-ci  il yanvarın  

1-nə olan  məlu mata görə, Azə rbaycan Kommunist Partiyasının tərkibində 22781 

nəfər partiya üzvü və 9489 nəfər namizəd (cəmi 3227 nəfər)var id ilər.  Onlardan 

22180  nəfəri  (68,7  faiz)  fəhlə,  5365  nəfəri  (16,6  faiz)  kəndli,  4720  nəfəri  (14,7 

faiz)  isə  qulluqçu  və  digər  təbəqələrin  nümayəndələri  id i

101


.  1933-cü  ilin  

evvəllərində  isə  partiya  üzvlərinin  sayı  47.465  nəfərə,  namizədlərin  sayı  isə 

26215 nəfərə (cəmi 73680 nəfər) çatdı

102


. Onların içərisində fəhlələ r 47103  (63,9 

faiz) nəfər,  kəndlilər 20431  (27,8  faiz) nəfər, qulluqçu və digərləri  isə 6146 (8,3 

faiz)  nəfər  təĢkil  edirdi

103


.  Rəqəmlərdən  göründüyü  kimi,  partiya  üzv ləri 

içərisində  qulluqçuların  sayı  kəskin  surətdə  azalmıĢ,  kəndlilərin  say ı  isə  xeyli 

artmıĢdı.  Bu  kəmiyyət  dəyiĢikliy i  Azərbaycan  partiya  təĢkilatın ın  keyfiyyət 

səviyyəsinə mənfı təsir göstərdi. Qadın ların partiyaya axın ı  zəif gedirdi.  Partiya 

üzvlərinin   milli  tərkibində  azərbaycanlı  fəhlə lərin  faizi  baĢqa  millətlərin  

nümayəndələri  ilə  müqayisədə  azlıq  təĢkil  edirdi.  Hətta  təĢkilatlarda 

azərbaycanlıların sayının xeyli azalması müĢahidə edilirdi.  

AK(b)P  M K  və  BK-nın  birləĢmiĢ  plenumu  (1931-ci  ilin  fevralı)  "türk 

kadrlarına  xüsusi  diqqət  və  fəhlələrin  ayrı-ayrı  təbəqələrinə  diferensial 

yanaĢmanı təmin etmək baxımından partiya təĢkilatların ın kütləvi iĢində tezliklə 

dönüĢə nail olmağı" qərara aldı

104


. Partiya təĢkilatı bu məqsəd üçün partiya-sovet 

247 

 

mətbuatı,  həmçin in  partiya  maarifi  Ģəbəkəsindən  istifadə  etdi.  1930-cu  ildə 



təsərrüfat  quruculuğunun  bütün  sahələrinə  partiya  rəhbərliyin i  gücləndirmək 

məqsədilə  AK(b)P  MK,  BK  və  rayon  komitələri  yenidən  təĢkil  olundu.  Partiya 

iĢinin ağırlıq  mərkəzi sex, briqada və mədənə keçirildi.  Ko mmunisti üç nəfərdən 

az o lmayan bütün müəssisələrdə partiya qrupları yarad ıld ı. 1931-ci ilin əvvəlində 

Bakıda  1200  partiya  qrupu  var  idisə,  1932-ci  ilin  aprelində  onların  sayı  2300-ə 

çatdı


105

. Sex partiya ö zəklərinin də sayı artdı.  1931-ci  ilin  martında Bakıda 390, 

bir  ildən  sonra  590  sex  özəy i  var  id i.  Bakmm  iri  müəssisələrində  partiya 

ko mitələri təĢkil edildi. 1931-ci ilin

106

 əvvəlində cə mi bu cür iki ko mitə var idisə, 



bir ildən sonra onların sayı 23-ə çatdı

107


Kəndlərdə  də  partiya özəkləri  yenidən  quruldu.  Ərazi  kənd  özəkləri  ilə 

yanaĢı,  istehsalat  prinsipi  üzrə  yaradılan  kolxo z  partiya  təĢkilatları  təĢkil  edild i.  

1930-cu  ildə  Azərbaycanda  133  ko lxo z  partiya  özəyi,  sovxoz  və  MTS-lərdə  11 

partiya  özəyi  var  idi.  1930-cu  ilin  sonunda  isə  kolxo z  partiya  ö zəklərinin  sayı 

490-a ,  kənd  əra zi  özə klə ri  443-ə,  sovxo z  və  MTS-lə rdə  isə  onların  sayı  43-ə 

çatdı,  on  iki  sovxo z,  on  dörd  MTS  və  qırx  dörd  iri  kolxo zda  qonĢu  kənd   və 

kolxo zların  özəklərini  birləĢdirən  partiya  ko mitələri  yaradıldı.  200  nəfərədək 

rəhbər  rayon  iĢçisi  partiya  komitələri  və  özəklərinin  katibi  iĢləmək  üçün  kəndə 

göndərildi

108



20-30-cu  illərdə  siyasi  böhran,  partiyada xili  mübarizə   bütün  ölkə  və  



partiyanın  taleyinə  güclü  təsir  göstərirdi.  SənayeləĢdirmə,  kənd  təsərrüfatının 

kollekt ivləĢdirilməsi və " mədəni inqilabın" həyata keçirilməsi dövründə ÜĠK(b)P 

daxilində  alternativ  proqra mla  çıxıĢ  edən  s ağ  təmayül  meydana  gəldi.  Sağ  

təmayülün liderləri sənayeləĢdirmənin yüksək sürətinə qarĢı çıxır, qolço maq lara 

qarĢı  tətbiq  edilən  fövqəladə  tədbirləri  qəti  rədd  edirdilər.  On lar  ö lkədə  sinfi 

mübarizənin  zəifləməsi  və  qolçomaqların  dinc  surətdə  sosializmə  qovuĢması 

"nəzəriyyə"sini  təbliğ  edir,  kollektivləĢ məni  kö məkçi  tədbir  kimi  in kar 

etməyərək, aqrar bölmədə fərdi kəndli təsərrüfatın ı onun əsası sayırdılar. 

Bu  dövrdə  formalaĢmıĢ  in zibati-amirlik  sistemi  partiya  təĢkilatlarının  

iĢində  də  özünü büruzə  verirdi.  1929-1930-cu  illərdə  XVI  Ümu mittifaq  partiya 

konfransının  (1929-cu  ilin  apreli)  qərarı  ilə  bütün  respublika  təĢkilatlarında 

partiya üzvlüyünə namizədlərin və üzvlərin yoxlan ması və ü mu mi təmizlən məsi 

keçirildi.  Azərbaycan  Kommunist  Partiyasında  yoxlamadan  keçən  37979 

ko mmunistdən  4106  nəfəri  və  ya  10,8  faizi  partiyadan  xaric  edildi

109

.  La kin  



Azərbaycanda  kommun istlərin  ü mu mi  sayı  azalmad ı,  belə  ki,  təmizləmə  və 

yoxlama dövründə partiya sıralarına  4541 nəfər, baĢqa sözlə  xaric o lunanlardan 

435 nəfər artıq qəbul edilmiĢdi

110


. Bəzən "təmizləmə" pərdəsi altında prinsipial, 

vicdanlı,  ancaq  "partiya  rejiminə"  uyğun  olmayan  adamları  partiyadan 

uzaqlaĢdırırdılar.  "Tə mizlə mə"  Stalinin  d iktatorluq  rejiminin  ruhuna  cavab 


248 

 

verməyən,  la kin  ləyaqətli  kadrların  əvə z  edilməsi  prosesini  xeyli  sürətləndird i. 



ÜĠK(b)P-n ın tərkib hissəsi olan Azərbaycan Ko mmunist Partiyasının sıralarında 

da  çəkiĢ mə,  q rupbazlıq,  intriqa  mövcud  idi.  Azərbaycan  partiya  təĢkilatlarında 

mü xtəlif 

qrup ların 

mövcudluğu 

respublikada 

ü mu mi 

Ģəraiti 


xeyli 

mürəkkəbləĢdirmiĢdi. 

1930-cu  il  avqustun  3-də  UIK(b)P  MK  A zərbaycanın  iĢləri  haqqında 

xüsusi  qərar  qəbul  etdi.  Qərarda  qeyd  olunurdu  ki,  A Y(b)P  Bakı  partiya 

təĢkilatların ın  rəhbər  iĢçiləri  içərisində  "prinsipsiz,  qrupbazlıq  mübarizəsi 

bolĢevik  partiyasında  tamamilə  yolverilməz  xarakter  almıĢdır"

111

.  ÜĠK(b)P  MK 



AK(b)P MK-nın birinc i katibi N.F.Gika lonu V.Ġ.Polonski ilə əvəz etdi

112


Respublika partiya rəhbərliyində qarıĢıqlığ ın səbəblərindən biri  mə rkəzi 

partiya  orqanlarının  milli  respublika ların  partiya  təĢkilatla rına  münasibətdə 

yeritdiyi düzgün olmayan kadr siyasəti idi. A zərbaycanda 1934-cü ilədək birinci 

katibləri  Mərkəz  milli  spesifık  xüsusiyyətləri  dərk  etməyən  qeyri-milli 

kadrlardan  təyin  edirdi.  Bu  isə  respublikada  ictimai-siyasi  Ģəraitə  mənfı  təsir  

göstərir  və  Azərbaycanın  qarĢısında  duran  mühüm  problemlərin  həllini 

mürəkkəbləĢdirird i.  AK(b)P  MK-nın  ilk  azərbaycanlı  birinci  katib i  1933-cü  ilin  

dekabrında seçilmiĢ M.C.Bağırov oldu. 

Azərbaycandakı  həmkarlar  təĢkilatları  zəngin  inqilabi  ənənələrə  malik 

idilər.  Onlar tarixi təcrübəyə əsaslanaraq sosializm quruculuğunda, respublikan ın  

ictima i-siyasi  və  əmək  həyatında  fəal  iĢtirak  edirdilər.  Hə mkarlar  Ġttifaqları 

əməkçilərin  mədəni-məiĢət  Ģəraitinə,  onların  maddi  maraqların ın  müdafiəsinə, 

həmçinin  istehsalatda  əmək  Ģəraitin in  yaxĢılaĢmasına  böyük  qayğı  göstərirdilər. 

Ancaq  bütün  ictimai  təĢkilatlar,  o  cümlədən  həmkarlar  Ġttifaqları  partiya 

orqanların ın  nəzarəti  alt ında  idi  və  onların  baĢlıca  vəzifə ləri  hər  Ģ eydən  əvvəl 

partiya  qərarların ı  yerinə  yetirməyə  yönəldilmiĢdi.  SənayeləĢdirmənin  həyata 

keçirilməsi,  yeni  sənaye  müəssisələrinin  tikintisi,  müasir  sənaye-texnika 

sahələrinin yaradılması həmkarlar təĢkilatları üzv lərinin sayının artmas ını təmin  

etdi.  Belə  ki,  onların  sayı  1933-cü  ilin   yanvarında  1928-ci  ilin  iyunundakı 

214670 nəfərdən 334,467 nəfərə çatdı. Azərbaycan həmkarlar  Ġttifaq larının  milli 

tərkib ində  1928-ci  ildə  azərbaycanlılar  81817  nəfər  (38,1  faiz),  ruslar  78259 

(36,5 faiz), ermən ilə r 33357 (15,5 fa iz), qeyrilə ri 21237 (9,3 fa iz) id isə,  1933-cü  

ilin  əvvəlində  azərbaycanlılar  117924  (35,3  faiz),  ruslar  136300  (40,8  faiz), 

ermənilər  47962  (14,3  faiz),  qeyriləri  32281  (9,6  faiz)  id i

113


.  Göründüyü  kimi, 

azərbaycanlıların  mütləq  sayının  artmasına  baxmayaraq,  onların  n isbi  çəkisi 

xeyli  azalmıĢdı.  Bu,  həmkarlar  Ġttifaqları  sırasında  rusların  daha  sürətlə 

artmasına  Ģərait  yaradan  Ģovinist  münasibətlə  bağlı  idi.  Həmkarlar  Ġttifaqlarına 

əməkçi  qadınlarının  geniĢ  cəlb  edilməsi  müĢahidə  edilird i.  1926-cı  ilin  

yanvarında Azərbaycan  həmkarlar  Ġttifaqları  tərkibində  qadınlar  22526  nəfər  və 



249 

 

ya  12,1  fa iz,  1933-cü  ilin  yanvarında  isə  76454  nəfər  və  ya  22,9  fa iz  təĢkil 



edirdi

114


.  Həmkarlar  Ġttifaqı  ü zvü  olan  azərbaycanlı  qadın ların  sayı  1926 -cı  ilin  

yanvarında 1930 nəfər və ya 8,6 faiz,  1933-cü ilin yanvarında isə 15196 nəfər və 

ya 19,9 fa iz təĢkil edirdi

115


1931-c i  ildə  hə mkarlar  Ġttifaqının  quruluĢunda  dəyiĢiklik  aparıldı  -  23 

əvəzinə 44 həmkarlar Ġttifaqı yaradıldı, fabrik-zavod yerli ko mitələrinin hesabat-

seçki  kampaniyası  keçirild i.  Təkcə  Bakıda  377  yerli  və  fabrik-zavod  ko mitəsi 

(seçkilərə qədər  mövcud olan 227 əvəzinə), ilk dəfə olaraq 1627 q rup həmkarlar 

təĢkilatçısı  seçild i.  Ġttifaqların  xırdalaĢdırılması  istehsalat  zərbəçilərinin  geniĢ 

Ģəkildə həmkarlar  Ġttifaqı  iĢinə könüllü cəlb edilməsin i təmin etdi

116


. Azərbaycan 

həmkarlar Ġttifaqları kütləv i sosializm yarıĢı və zərbəçilər hərəkatında fəal iĢtirak 

edir,  sovetlərə  fəhlə  hamiliy ini  həyata  keçirmə kdə,  Ģəhərin  kəndə  köməy ini  

möhkəmləndirməkdə fəallıq göstərirdilər. 

Gənc  nəslin  tərbiyəsi  sahəsində  Azərbaycan  komsomol  təĢkilatları 

mühü m  iĢ  aparırd ı.  Onlar  ilk  növbədə  istehsalata  təzə  gəlmiĢ  fəhlə  gənclərin, 

həmçinin tələbə və Ģagird lərin Ġttifaqa cəlb ed ilməsinə diqqət yetirirdilər. 1926-cı 

ilin  əvvəllərində  respublika  ko msomol  təĢkilatı  öz  sıralarında  48  min  nəfərədək 

gənci  birləĢdirirdisə

117


,  1932-c i  il  yanvarın  1-nə  onların  sayı  162  min   nəfərə  

çatmıĢdı


118

.  Müəssisə,  kolxoz,  sovxoz,  tədris  ocaqları  və  idarələrdə  yeni 

ko msomol  özəkləri  yaradılırdı

119


.  Neft sənayesinin  yenidən qurulması  dövründə 

gənclər  və  ko msomolçu lar  yeni  texn ikanın,  xüsusilə  fırlan ma  qazıma  üsulunun 

tətbiqi, əmək  məhsuldarlığın ın artırılması,  istehsalın səmərələĢdirilməsi uğrunda 

ciddi  mübarizə  aparırdılar.  Onlar  geridə  qalan  sahələri  "yedəyə  alaraq",  baĢqa 

sözlə himayələrinə götürərək qabaqcıllar sırasına çıxarırdılar   .  

Ko msomol  ö zəkləri  ço x  vaxt  kütləvi  iməciliklərin  təĢəbbüsçüsu  və 

təĢkilatçıları  kimi  çıxıĢ  edir,  iĢ  vaxtının  itkisi  ilə  mübarizə  aparırdılar.  1932-ci 

ilin iyununda Lenin (indiki Sabunçu) rayonunda 68626 nəfərin iĢtirakı  ilə kütləvi 

iməcilik  keçirildi.  Onlar  430  mın  ton  metal  topladılar,  onlarla  mədənin  iĢə 

düĢməsini təmin etdilər. 

Respublika ko msomo l təĢkilat ı dövlət aparatında süründürməçiliyə qarĢı 

fəal  çıxıĢ  edirdi.  Bakı  ko msomo lunun  təĢəbbüsü  ilə  yaradılan  "yüngül  kavaler" 

briqadaları  idarələrə  təhkim  edilərək  onların  iĢindəki  nöqsanları  aĢkara 

çıxarırdılar

122



1928-c i  ilin  sonundan  1929-cu  il  noyabrın  1-dək  Bakı  ko msomo l 



təĢkilatında  687  ko mso molçunun  iĢtirakı  ilə  86  "yüngül  kavaler"  briqadası 

yaradılmıĢdı.  1930-cu il yanvarın 1-nə onların sayı 269-a,  ko msomolçu ların sayı 

isə 3,569-a çatdı 

123


Azərbaycanda  komsomo lçular  mədəni  inkiĢaf,  gənclərin  tərbiyəsi, 

onların savadsızlığ ı və az savadılığının  ləğvi iĢində fəal  iĢtirak edird ilər.  1928-ci 


250 

 

il  mayın sonunda onlar Bakı və onun mədən rayonlarında, Zaqafqaziyada birinci 



olaraq, savadsızlıq, nadanlıq və  mədəniyyətsizliklə, gənclərin sağlam və   mədəni 

məiĢəti  uğrunda  mübarizə  məsələlərini  həll  etməli  o lan  "mədəni  hücum"  təĢkil 

etdilər

124


.1930-cu ildə savadsızlığ ı  ləğvetmə  məntəqələrin i təĢkil et mə k üçün ali 

məktəb,  texniku m  və  fəhlə  fakü ltələrindən  üç  min  nəfərdən  artıq  gənc  isə 

pambıqçılıq kolxo zlarına getdi

125


Beləliklə,  20-30-cu  illərdə  Azərbaycanda  ictimai-siyasi  təĢkilatlar 

təĢkilati  cəhətdən  formalaĢ ma  və  möhkəmlən mə  mə rhələsi  keçərək  respublika 

xalq təsərrüfatın ın bütün sahələrində öz fəaliyyətlərin i geniĢləndird i. Ancaq onlar 

inzibati-a mirlik re jimi Ģəraitində öz funksiyaların ı  müstəqil Ģəkildə həyata keçirə  

bilmirdilər,  çünki  partiya  orqanların ın  nəzarəti  altında  hakimiyyət  aparatından 

asılı id ilər və partiyanın "kö məkçisi" (əslində mu zduru) kimi onun əsas kursunun 

həyata keçirilməsinə xid mət edird ilər. 



Azərbaycan SSR-də  birinci  beĢilliyin yekunları. Birinci beĢillik plan  

Azərbaycan  SSR  xalq  təsərrüfatının  inkiĢafında  mühüm  addım  o ldu.  Belə  ki, 

xalq  təsərrüfatına  (kolxo zlarsız)  140  milyon  manat  (müqayisəli  qiy mətlə),  o  

cümlədən  sənaye  inkiĢafına  89  mln  manat  (və  ya  respublika  xalq  təsərrüfatına 

yönəldilən  bütün  kapitalın  63,6  faizi),  nəqliyyat  və  rabitəyə  11  mln  (10,7  faiz), 

kənd təsərrüfatına 16  mln, (7,2 faiz),  mənzil tikintisinə, elm,  mədəniyyət, maarif, 

səhiyyə  və  s.  24  mln  manat  (21,4  faiz)  vəsait  qoyulmuĢdu

126


.  Neft  sənayesi 

xüsusilə  inkiĢaf  etmiĢdi.  Zəngin  yataqları  olan  Neftçala,  Qala  (" Əzizbəyovneft" 

tresti),  Lökbatan, Qaraçu xur və s.  istismara verildi

127


. AbĢeronun hüdudlarından 

kənarda  yeni  neftli  sahələrin  mənimsənilməsinə  baĢ landı.  Qazıma  sahəsində 

müvəffəqiyyətlər əldə edildi.  Qazıma  iĢlərinin həcmi əgər beĢilliyin b irincilində 

320,6  min  metr  idisə,  1932-ci  ildə  484,3  min  metrə  çatdı.

128

  Neftin 



çıxarılmasında ko mpressor üsulu və dərinlik nasoslarının tətbiqi neft sənayesində 

mühü m  nailiyyət  idi.  Bu  cür  texniki  yeniliklər  və  Bakı  neftçilərin in  fədakar 

əməy i sayəsində neft çıxarılması  1932-ci ildə  1928/29-cu  ildəki  8,7  mln  tondan 

12,2  mln  tona  çatdı

129

.  Azərbaycan  neft  sənayesi  birinc i  beĢillik  ə rzində  bürün 



ölkənin  xalq  təsərrüfatına  54,5  mln  ton  neft  və  1,4  mln   ton  qaz  verdi

130


.  Neft  

hasilatının  artması  respublika  neftayırma  sənayesinin  də güclü  inkiĢafına  zəmin  

yaratdı.  Birinci  beĢillikdə  texnikanın  son  nailiyyətləri  əsasında  qurulmuĢ  iyirmi 

üç  neftayırma  qurğusu  tikilib  istifadəyə  verilmiĢdi

131

.  1932-ci  ildə  ç ıxa rılan  



neftin  95  faizi  A zərbaycanın  neftayırma  zavodlarında  ema l  edilirdi,  halbuki  bu 

rəqəm 1928/29-cu ildə 75,9  faizə bərabər  idi

132

. Birinci beĢillik dövründə iyirmi 



beĢ iri dövlət sənaye müəssisəsi tikilib  istifadəyə verildi

133


. 1928-1932-c i  illərdə  

Bakıda  yod  zavodu,  soyuducular  zavodu,  Orconikid ze  adına  tikiĢ  komb inatı, 

Xankəndində  ipəkəyirmə  zavodu,  Nu xa,  Zaqatala  və  Lənkəranda  kərpic 

zavodları istismara verilmiĢdi. 



251 

 

Respublikada  bir  sıra  yeni  sənaye  sahələrinin  -  yod-bro m  istehsalını 



mən imsəyən kimya, tikinti  materialları istehsalı və yüngül sənayenin yaradılması 

təbii  ehtiyatlardan  və  kənd  təsərrüfatı  xammalından  ko mpleks  Ģəkildə  istifadə 

etməyə imkan verdi. 

Yeni  sənaye  müəssisələrinin  tikintisi  ilə  yanaĢı,  Azərbaycan  SSR-də 

köhnə  müəssisələrin  geniĢləndirilməsi  və  yenidən  qurulması  həyata  keçirilirdi.  

Birinci  beĢillik  illərində  Bakıda  ġmidt  ad ına  (indiki  Səttarxan)  neft  avadanlığı 

zavodunun,  sement  zavoduııun,  Len in  adına  (indiki  H.  Z.  Tağıyev)  əyirici-

toxucu  fabrikin,  gön-dəri  zavodu  və  "Qızıl  ġə rq"  mətbəəsinin,  Çiraqid zorda  

kükürd-kolçedan  mədəninin  yenidən  qurulması  sahəsində  böyük  iĢlər  görüldü  

Respublikanın  maĢınqayırma  sənayesinin  inkiĢafında  mühüm  uğurlar  qazanıldı.  

Azərneftin  mexaniki  zavodları  yenidən  quruldu  və  yeni  neft  avadanlığının  

kütləvi  istehsalına  baĢlandı.  Azərbaycan  SSR  xalq  təsərrüfatındakı  maĢın  

avadanlığının  40 faizdən çoxu b irinci beĢillik dövründə qurulmuĢdu

135


. Bu, neft  

sənayesini  yerli  avadanlıq la  təmin  etməyə  və  xarici  ölkələrdən  texn iki  asılılığa 

son qoymağa imkan verdi. 

Azərbaycanda  energetika  sənayesi  inkiĢaf  etdi.  Birinci  beĢillikdə 

rayonlarda  yeni  ele ktrik  stansiyaların ın  tikintisinə  və  su  ehtiyatlarından 

planauyğun  istifadə  edilməsinə  baĢlandı.  BeĢillik  ərzində  on  altı  yeni,  elektrik 

stansiyası, o cümlədən Laç ın, Xan kəndi,  Gəncə, Zaqatala,  Salyan və Qaryagində 

(indiki  Fü zuli)  tikildi

136

.  Respublikada  e lektrik  stansiyalarının  ü mu mi  gücü 



1932-c i ildə 1928-ci ildəki 109,96 min kilovatdan 171,83 min kilovata çatdı

137


BeĢillik  müddətində  Azərbaycanın  bütün  sənayesinin  ümumi  məhsulu 

86  faiz,  o   cümlədən  neft  çıxarılması  60  faiz,  qaz  istehsalı  197  faiz,  elektrik 

enerjisi  istehsalı  64  faiz,  polad  istehsalı  85  faiz,  qara  metal  prokatı  19  faiz, 

maĢınqayırma  və  metal  emalı  məhsulu  93  faiz,  sement  istehsalı  121  faiz, 

pambıq-parça istehsalı 69 faiz artdı

138



Sosialist  sənayesi  istehsalının  ayrı-ayrı  sahələri  arasında,  həmç inin  



Azərbaycan  ərazisində  sənaye  müəssisələrinin  keçmiĢdən  irs  qalmıĢ  qeyri-

bərabər  yerləĢ məsi  nisbətində  yeni  əsash  dəyiĢikliklər  etməsə  də,  respublikada 

bu sahədə ilk addımlar atılmasına səbəb oldu. 

Neft  sənayesində  istehsalın  yüksək  artımı  və  onun  qabaqcıl  mövqeyini 

saxlaması ilə yanaĢı, sənayenin digər sahələrinin əhəmiyyəti də tədricən artır, bu 

sahənin  inkiĢaf  surəti  neft  sənayes ini  ötüb  keçirdi.  1927/28-ci  ildə  Azərneftin  

illik  məhsulunun  dəyəri  359,4  mln  manata  bərabər  idisə,  1932 -ci  ildə  o,  683,8 

mln  manata çatmıĢ və ya 190 faiz olmuĢdu. Sənayenin digər sahələrinin  məhsul 

buraxılıĢı  beĢillik  ərzində  113,9-dan  284,4  mln  manata  çatmıĢ  və  ya  248,1  faiz 

artmıĢdı


139

.  Bu,  Azərbaycanın  ümu mi  sənaye  məhsulunun  həcmində  neft 

sənayesinin  xüsusi  çəkisinin  b ir  qədər  azalmasına  gətirib  çıxartdı.  1917-ci  ildə 


252 

 

sənayenin  ümumi  məhsulunda  neft sənayesinin  payı  90  faiz  təĢkil  edird isə,  bu, 



birinci beĢilliyin sonunda 71 fa izə endi. Müvafiq dövrdə res publika  sənayesinin 

digər sahələrində ü mu mi məhsulunun həcmi 29 faizə çatmıĢdı

140



Gəncə,  Nu xa,  Xan kəndi  kimi  Ģəhərlərdə  yeni  sənaye  ocaqları  meydana 



gəldi.  Bakıdan  sonra  sənaye  cəhətdən  ən  çox  in kiĢaf  etmiĢ  Gəncədə  bütün 

sənayenin  ümumi  məhsulu  1932-ci  ildə  1927/28-ci  ilə  nisbətən  95,5  faiz,  o  

cümlədən  yüngül  sənayedə  735,6  faiz  artmıĢdı.  BeĢilliyin  sonunda  Gəncədə  12 

sənaye  müəssisəsi,  o  cümlədən  pamb ıq-parça  ko mb inatı,  mahud  fabriki,  yağ-

sabunbiĢirmə  ko mb inatı,  pamb ıqtəmizləmə  zavodu,  tikiĢ  fabriki  və  s.  fəaliyyət 

göstərirdi.  1932-ci  ildə Ģəhərin sənaye məhsulu dörd dəfə artdı.  Gəncənin əhalisi 

əsasən  fəhlələrin  və  onların  ailə  ü zvlərin in  hesabına  çoxaldı.  1928-ci  ildə 

Gəncədə 39,9 min, 1931-ci ildə isə 81 min nəfər yaĢayırdı

142



BeĢillik  ərzində  dəmir  yol  nəqliyyatı  əhəmiyyətli  dərəcədə  inkiĢaf 



etmiĢdi.  Bu  illərdə  Ələt  stansiyasından  Culfaya  qədər  409  km  u zunluğunda 

dəmir  yolunun  çəkilməsi  baĢa  çatdırıld ı.  Dəmir  yolu  nəqliyyatının  yük 

dövriyyəsi  1932-ci  ildə  1928/29-cu  ildəki  4,2  mln  tondan  6,1  mln  tona 

çatdırıldı

143



Bu  illərdə  dəniz  nəqliyyatı  xüs usilə  gücləndirildi,  quru  yükdaĢıyan 



gəmilərin sayı 32-dən 42-yə, neftdaĢıyan tankerlər isə 51-dən 62-dək artdı

144


Birinci  beĢillikdə  Azərbaycanın  kənd  təsərrüfatında  çətinliklər  və 

məĢəqqətlər olsa da,  köklü dəyiĢikliklər baĢ verdi. Kənddə ko lxo z və sovxozlar 

aparıcı  mövqe  tuturdular.  1932-ci  ildə  respublikanın  bütün  kəndli 

təsərrüfatların ın 50,6 faizi ko lxo zlarda birləĢdirilmiĢdi. 1933-cü ilin əvvəlinə bir 

çox  pambıqçılıq  rayonları,  o  cü mlədən  Bərdə,  Qasım  Ġsmayilov  (indiki 

Go ranboy),  Sa mu x 

kolle ktivləĢ məni  baĢa  çatdırmaq  ərəfəsində  idilər. 

Kolxo zların  əkin  sahəsi  1928-ci  ildə  8,2  min  hektar  olduğu  halda,  1932-ci  ildə 

664,2  min  hektara  çatmıĢdı.  1932-ci  ildə  respublikada  70  min  hektardan  artıq 

əkin  sahəsi  olan  88  sovxoz  var  idi.  Kənd  təsərrüfatının  texniki  cəhətdən 

təchizində  irəliləy iĢlər  əldə  edildi.  Birinci  beĢilliyin  sonuna  yaxm  kənd 

təsərrüfatında  1153  traktora  malik  29  MTS  fəaliyyət  göstərirdi.  On lardan   25-i 

yalnız pambıqçılıq rayonlarında 2135 ko lxo za xid mət edird i

145



Birinci  beĢillikdə  Azərbaycan  kənd  təsərrüfatına  32  mln  manat  kapital 



qoyulmuĢdu

146


,  respublikanın  sənaye  potensialı  güclən miĢ,  fəhlə  sinfi  və 

qulluqçuların  sayı  artmıĢ,  yeni  sənaye  müəssisələri  meydana  gəlmiĢ,  iĢsizlik 

əsasən ləğv edilmiĢdi. 

 

 



 

 


253 

 

VII FƏS ĠL 

 

AZƏRBAYCAN XALQ TƏSƏRRÜFATININ YENĠDƏN 

QURULMAS ININ BAġA ÇATDIRILMAS I 

 


Yüklə 5,21 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   37




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin