AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu



Yüklə 5,21 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/37
tarix26.02.2017
ölçüsü5,21 Mb.
#9665
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   37
§ 2. KƏND TƏSƏRRÜFATl  

 

 

KollektivləĢdirmənin  baĢa çatması. Azərbaycanda kənd təsərrüfatının  

demək  olar  ki,  "inzibati-hakimiyyətçilik"  Ģəraitində  Mərkəzin  plan ına  uyğun 

kollektivləĢdirilməsi baĢa çatdırıld ı,  kənarda qalmıĢ fərdi kəndli təsərrüfatları da 

kolxo zlara  cəlb  olundu.  Ko lxo zlar  kənd  təsərrüfatı  mallarının  istehsalçısı  oldu. 

"Qolçomaq lar  b ir  sinif  kimi  ləğv  olundu",  fərdi  kəndli  təsərrüfatı  sıxıĢdırıld ı, 

onun sərəncamında olan təsərrüfat imkanları  isə əmtəə  məhsulları istehsal etmək 

üçün  çatıĢmırdı.  Beləliklə,  ko llektiv ləĢmən in  yuxarıdan  inzibati  yolla  həyata 

keçirilməsi ü mu miyyətlə  respublikanın  kənd təsərrüfatına sonra ciddi çətinliklər 

yaradan  zərbə  oldu.  1929-1933-cü  illərdə  ü mu mi  mal-qaran ın  sayı,  o  cümlədən 

qoyunların  sayı  azalmağa  baĢladı.  1928-c i  ildəki  1354  min  iribuynuzlu  mal-

qaranın sayı 1933-cü ildə 1160 minədək, 1930-cu ildəki 509 min inək və camıĢın  

sayı 1933-cü ildə  405  minədək, qoyunların sayı isə 2598  mindən 1348  minədək 

azald ı


63

.  Bunun  baĢlıca  səbəblərindən  biri  kolxo zların  kollektiv  heyvandarlıq  

sisteminə  hazır  olmaması  və  həmçinin  zorakılığa  qarĢı  etiraz  əlaməti  olaraq  

kəndlilərin bir hissəsi tərəfindən heyvanların kəsilməsi idi. Ümdə səbəb isə yerli 

Ģəraiti,  A zərbaycan  kəndlisinin  psixo logiya  və  təsərrüfat  ənənəsini  nəzərə 

almadan  bu  mühüm  və  hədsiz  dərəcədə  mürəkkəb  sosial  prosesə  inzibatçılıq  

metodları ilə  rəhbərlik edilməsi  id i.  Cəmiyyətdə bu çətin ictimai prosesin bütün 

problemlərin i  ən  qısa  müddətdə,  bir  həmlə  ilə  həll  etmək  o lar  əhvali-ruhiyyəsi 

yaradılmıĢdı;  "hətta  tam  ko llektivləĢmən in"  kimin   daha  tez  həyata  keçirəcəyi 

uğrunda  "yarıĢ"  gedirdi.  Yu xarıdan  real  olmayan  faiz  tapĢırıqları  verilird i. 

KollektivləĢ mə  prinsipləri  hər  yerdə  kobudcasına  pozulur,  qanunsuzluğa  yol 

verilirdi. 



266 

 

KollektivləĢdirmədə  baĢ  verən  əyintilər  -  kəndli  təsərrüfatlarının  zorla 



kolxo zlara  da xil  edilməsi,  qolço maq lara  qarĢı  qanunsuz  cəza  tədbirləri,  bir  ço x 

hallarda  isə  ortababların,  bəzən  yo xsul  təsərrüfatların  belə  "qolçomaq"  kimi 

qələmə  verilməsi  30-cu  illər  Azərbaycan  kəndində  iqtisadi,  ictimai-siyasi 

vəziyyəti  gərginləĢdird i,  əhalinin  narazılığını  artırd ı.  Qo lço maqların  ko lxo z 

quruluĢuna, sovet hakimiyyətinə qarĢı  mövqeyi və apardıqları  mübarizə təbii id i. 

Lakin  xüsusilə elliklə  kollektivləĢdirmə illərində "sosializmdə  sinfi  mübarizənin  

kəskin ləĢməsi" Ģüarı altında respublikanın kəndlərində ağır cinayətlər törədilird i. 

Ġsmayıllı,  Əli-Bayramlı,  ġamaxı,  Qonaqkənd,  Ağdam,  Nu xa-Zaqatala,  Balakən  

və  baĢqa  rayonlarda  baĢ verən  faciəli  hadisələr  buna  sübutdur.  Yaln ız  Ġsmay ıllı 

rayonunda  300  nəfər  həbs  edilmiĢ,  63  nəfər  güllələn miĢdi

64

.  30-cu  illərdə  



Qazaxıstana,  Orta  Asiyaya,  Sibirə  on  minlərlə  Azərbaycanlı  ailəsi  sürgün 

olunmuĢdu. 

Mərkə zin  "ə mri-iradəsi"  ilə  bütün  respublikala rda,  o  cü mlədən  

Azərbaycanda 

da 

kənd  təsərrüfatının 



kolle ktiv ləĢməsi 

süni 


olaraq 

―sürətləndirild i".  1937-ci  ildə  Azərbaycanda  3654  ko lxo z  304  min  982  kəndli 

həyətini  birləĢdirmiĢdi  ki,  bu  da  bütün  kəndli  həyətlərin in  84,5  faizin i  təĢkil 

edirdi.  1938-c i  il  yanvarın  1-i  üçün  isə  kolxo zların  əkin  sahələri  ü mu mi  ə kin  

sahələrinin 93,2 faizin i təĢkil edirdi

65



Kolxozların təĢkilat-təsərrüfat cəhətdən  möhkəmləndiril məsi. Xırda 

kolxo zları    iriləĢdirmək  tədbiri  Azərbaycan  K(b)P  MĠK-nın  1933-cü  il  sentyabr 

plenumunun  qərarı  əsasında  həyata  keçirməyə  baĢladı.  Hələ  1933-cü  ilin  payız 

əkin i  kampaniyası dövründə onunla bağlı geniĢ kütləv i  izahat iĢləri aparılmıĢdı. 

Kolxo zların  iriləĢdirilməsi  nəticəsində  1934-cü  ilin  1-c i  yarısında  res publikada  

kolxo zların  sayı  3729-dan  3331-ə  endi.  Bu  azalma  xırda  kolxozların  ən  çox 

olduğu  Bərdə,  Kürdəmir,  Tərtər,  Ağcabədi,  Ağdam,  QutqaĢen  (indiki  Qəbələ) 

rayonlarında  aparılmıĢ  iriləĢdirmə  hesabına  idi.  1933-cü  ilin  axırında  Bərdə 

rayonunda  167  ko lxo z  əvəzinə  41,  Kürdə mir  rayonunda  152  kolxo z  əvəzinə  54 

iriləĢdirilmiĢ ko lxo z təĢkil ed ilmiĢdi

66



Ġkinci beĢillik  müddətində Azərbaycanda kənd təsərrüfatının mütəxəssis 



kadrlarla  təmin  edilməsi  üçün  bir  sıra  iĢlər  görülmüĢdü.  Dörd  il  ərzində  (1932 -

1935-c i illərdə) Azə rbaycanda 29 min traktorçu, sürücü, me xan ik, ko mbaynçı və 

kolxo z-sovxo z  istehsalı te xn ikasından baĢı çıxan qabaqcıl ustalar hazırlan mıĢdı. 

1935-c i ildə Azərbaycanda aqronomla rın sayı 645 -ə, baytar həkimlərin sayı 275-

ə,yerölçənlərin  sayı  294-ə  çatmıĢdı.  Ġnqilabdan  əvvəlki  Azərbaycanda 

ümu miyyətlə  zootexnik  peĢəsi  olmad ığı  halda,  1935-ci  ildə  respublikanın  kənd 

təsərrüfatında 104 zootexnik çalıĢırdı

67



Bu  sahədə  baĢlıca  rolu  Azərbaycan  Kənd  Təsərrüfatı  Ġnstitutu  (AKTĠ) 

və  orta  ixtisas  kadrları  hazırlayan  texn iku mlar  oynamıĢdı.  193l-1934-cü  illərdə 



267 

 

yalnız AKTĠ respublikanın kənd təsərrüfatına 530 nəfər aqronom, kənd təsərrüfat 



mexanizatoru,  bitkiçi,  baytar  və  baĢqa  ixtisaslardan  olan  mütəxəssis  vermiĢdi. 

Həmin  müddətdə  isə  texniku mlar  1213  nəfər  mütə xəssis  buraxmıĢdı.  Həmçinin  

MTS-lərin texn iki heyəti baĢqa ixtisas məktəblərində hazırlanan kadrla r hesabına 

da  möhkəmləndirilirdi.  Ġl  yarıma  yaxın  müddətdə  bu  məktəblərdə  min  nəfərdən 

artıq  traktorçu,  briqadir  və  texn ik  hazırlan mıĢdı.  MTS  və  sovxo zlarda  traktor 

parkın ın  güclənməsi  va  mürəkkəb  kənd  təsərrüfatı  maĢınlarının  artması  ilə 

əlaqədar  olaraq  1933-cü  ildə  Göyçay  və  Alpoutda  traktorçular,  PriĢibdə  isə 

ko mbaynçılar  məktəb i  təĢkil  edilmiĢdi.  Bir  il  ərzində  bu  mə ktəblərdə  490 

traktorçu,  219  briqadir,  34  mexan ik,  34  tornaçı  briqadir  və  34  ko mbaynçı 

hazırlan mıĢdı

68



Kolxo zlarda  ictimai  fondların  geniĢlənməsi  hə mçin in  onların  geniĢ 



təkrar  istehsal  gücü  olan  sosialist  təsərrüfat  forması  olduğunu  təsdiq  edən 

amillərdən biri id i.  Kolxo zlarda artmaqda olan  ictimai fondlar  kəndin quruculuq 

iĢlərində  maddi  qüvvəyə  çevrilirdi.  Bu  fondlar  hesabına  ictimai  təsərrüfat 

tikililəri - klub lar, kitab xanalar tikilir, körpülər salın ırdı.  

1935-c i  il  yanvarın  1-i  üçün  Azərbaycan  SSR-də  kolxo zlar  kəndli 

təsərrüfatların ının 59,3 və bütün kəndli əkin sahələrinin  -  63,1 faizini birləĢdird i. 

Bu  cəhətdən  pambıq  rayonları  daha  irəlidə  id i.  1935-ci  ilin  əvvəli  üçün  bu 

rayonlarda  1991  kolxo z  var  id i  ki,  onlar  da  bütün  kəndli  təsərrüfatların ın  71,9 

faizini əhatə edirdi

69



Zərbəçi  kolxo zçuların  II  Ümu mĠttifaq  qurultayında  qəbul  edilən  kənd 

təsərrüfatı  artelinin  nü munəvi  nizamnaməsi  ko lxo zların  in kiĢafı  üçün 

əhəmiyyətli  rol  oynadı.  Bu  sənəd  zəhmətkeĢ  fərdi  kəndli  təsərrüfatları  hesabına 

kolxo zların  geniĢlən məsinə  səbəb  oldu.  Əgər  1933-1934-cü  illərdə  ko lxo zlara  

41.764 yeni təsərrüfat daxil olmuĢdusa, 1935-c i ilin üç rübü ərzində onların sayı 

47490-a çat mıĢdı. Bu art ım sonrakı illərdə də dava m et miĢdi. 

1935-c i ildə Azərbaycanda ilk dəfə olaraq  milyonçu kolxozla r  meydana 

çıxd ı. Həmin ildə respublikada doqquz belə kolxo z var idi.  

Ölkədə inkiĢaf edən sosialist sənayenin, fəhlə sinfinin kənd təsərrüfatına 

maddi-te xniki  yardımın ın  kolxo z  istehsalının  yüksəliĢində  ço x  böyük  rolu 

olmuĢdu. 

Respublikada  taxıl  bitkiləri  əkini  sahələri  mərkəzin  maraqlı  olduğu 

texn iki  bitkilər  sahəsinin  geniĢləndirilməsi  hesabına  1937-cı  ildə  1913-cü  

ildəkinə  nisbətən  27,2  min  hektar  azalmıĢdı.  Pamb ığın  ümu mi  məhsulu  1937-ci 

ildə  1913-cü  ilə  nisbətən  3,25,  tütün  məhsulu  isə  3,9  dəfə  artmıĢdı.  Çay  

plantasiyalarının sahəsi 1937-cı ildə  1934-cü  ildəki  118 hektardan 2537 hektara 

çatmıĢdı

70



268 

 

Kolxo zlarda heyvandarlıq sahəsində də uğurlar var id i.  Kolxo z atlarının  



sayı 1932-ci  ildəki 41,3  mindən 1938-ci il yanvarın 1-nə kimi  80,7,  iribuynuzlu  

ma l-qara   179,4  mindən  374,6,  qoyun  və  keçilər  172,7  mindən  519,2,  donuzlar 

10,4 mindən 31,8 minə çatmıĢdı

71



Kənd  təsərrüfatı,  habelə  heyvandarlıq  sahəsində  qazanılan  nailiyyətlər 

əmək  məhsuldarlığ ının  artması  və  tarlalarda  yüksək  məhsul  götürülməsi  ilə 

yanaĢı,  ictimai  sərvət  də  artır,  kolxo zçu ların  maddi-rifah  halı  da  yaxĢılaĢırd ı. 

Kolxo zların  pul  gəliri  1937-ci  ildə  1932-ci  ildəki  67,7  milyona  qarĢı  456,6 

milyon  olmuĢdu.  Orta  hesabla  hər  bir  kolxo zun  gəliri  1937 -ci  ildə  1932-ci 

ildəkinə nisbətən altı dəfəyə yaxın, hər bir ko lxo zçu həyətinə düĢən pul isə 3,36 

dəfədən çox, hər b ir əmək gününə düĢən pul 3,7, hər b ir təsərrüfata düĢən əmək 

günlərinin sayı isə 2,2 dəfə artmıĢdı

72



Azərbaycanda  kənd  təsərrüfatında  1937-ci  ildə  3,654  kolxo z  104982 



kəndli həyətini b irləĢdirirdi  ki, bu da bütün kəndli həyətlərin in 84,5 faiz, ü mu mi 

əkin sahələrinin 93 faizini təĢkil ed ird i. 

Böyük  Vətən müharibəsi ərəfəsində Azərbaycan Respublikasının kəndli 

həyatında  mühüm  ictimai-iqtisadi,  sosial-mədəni  dəyiĢikliklər  baĢ  vermiĢdi, 

nisbətən mexanikləĢdirilmiĢ çoxsahəli kənd təsərrüfatı yaradılmıĢdı, həmçin in iri 

dövlət kənd təsərrüfatı  müəssisələri (sovxo zlar) fəaliyyət göstərirdi.  1940-cı  ildə 

Azərbaycanda  3429  kolxo z  və  50  sovxo z  fəaliyyət  göstərirdi  ki,  onların  

sərəncamında  6,1  min  traktor,  0,7  min  taxılbiçən  ko mbayn,  2,4  min  yük 

avtomobilləri və digər texn ika  mövcud idi. Respublikanın kənd təsərrüfatında iki 

mindən  çox  ali  və  orta  təhsilli  aq ronom,  zootexnik,  baytar  həkim  və  meĢə 

mütəxəssisləri iĢləy irdi. 

Azərbaycanın  SSRĠ-nin  ikinci  pambıq  bazasına  çevrilməsi. 

Subtropik  zonanın  yaradılması.  Sosializm  quruculuğunda  Mərkəzin  

Azərbaycan  SSR  kənd  təsərrüfatı  qarĢısında  qoyduğu  ən  ümdə  vəzifə  onu 

ölkənin  ikinci  pambıq  bazasına  çevirmək  idi.  Respublikan ın  partiya,  sovet, 

təsərrüfat  orqanlarının  bütün  fəaliyyəti  birinci  növbədə  bu  vəzifən in  "Ģərəflə" 

yerinə  yetirilməsinə  yönəldilmiĢdi.  Kənd  təsərrüfatının  baĢqa  sahələrinə  zərər 

gətirsə də, kəndli əməy inin ağır-fıziki  istismarı  (pambıq əməy ini  klassiklər  kölə 

əməy i"  hesab  edirdilər),  necə  olursa  olsun  "pambıq  planını  artıqlaması  ilə 

doldurmaq" Ģüarı altında pamb ıq tədarükü ildən-ilə artırılırd ı. 

Pambıq  əkini  sahəsi  1928-ci  ildə  1921-ci  ildəki  5,2  min  hektar  dan 

111,1  min hektara çatdırılmıĢdı, hər hektar üzrə  məhsuldarlıq 1927-ci  ildə 1921-

ci ildəki  4,2 sentnerdon 6,15 sentnerə, ümu m  məhsul istehsalı isə 12  min t ondan 

64,7  min  tona  çatdırılmıĢdı.  Ümu mi  məhsul  istehsalında  sosialist  bölməsinin  

payına  1929-cu  ildə  3,9  min  ton,  1931-ci  ildə  84  min  ton  və  1932-ci  ildə  94,1 

min ton xa m pa mbıq düĢmüĢdü. 



269 

 

Pambıqçılığın  inkiĢafında,  Azərbaycan  SSR-in  ö lkən in  Ġkinci  pambıq  



bazası  kimi  bərqərar  o lmasında  ikinci  beĢillik  mühüm  ro l  oynadı.  Bu  illərdə 

respublikada  pambıq  uğrunda  mübarizədə  mü xtəlif  tədbirlər  -  yüksək 

aqrotexnikanın  tətbiqi,  yüksək  pambıq  məhsulu  ustalarının  respublika  və  rayon 

toplanıĢları,  müĢavirələri, pambığ ın orta satıĢ qiymətin in artması, əlavə  mü kafat 

sisteminin  tətbiqi  kimi  vasitələ r  həyata  keçirilirdi.  Bu  a millə r  Azə rbaycanda 

kolxo zçu  kəndlilər içərisində "əmək coĢqunluğu" əhvali-ruh iyyəsi yaradırdı, əsil 

yenilikçilər  və  pambıq   ustaları  meydana  çıxırd ı.  O  vaxt  Bəsti  Bağ ırovanın, 

Qüdrət  Səmədovun  iĢ  üsulları  kolxo zçular  arasında  yüksək  məhsuldarlıq  əldə 

etmək nü munəsi kimi təbliğ edilirdi. 

1933-1937-c i  illə rdə  ko lxo z  və  sovxo zlarda  pa mbıq  tədarükü  əsas  yer 

tuturdu. 

1933-1937-c i illərdə nəzə rdə tutulmuĢ 794  min ton əvəzinə Azərbaycan 

pambıqçıların ın  gərgin  əməyi  sayəsində  838  min  ton  pambıq  istehsal  edilərək 

dövlətə  təhvil  verilmiĢdi.  Beləliklə,  ikinci  beĢillikdə  Azərbaycan  SSR-də  SSRĠ-

nin ikinc i pa mbıq ba zasının yaradılması vəzifəsi əsasən yerinə yetirild i.  

Bu  illərdə  A zərbaycanın  münbit  torpaqlarında  subtropik  zona 

yaradılmıĢdı.  Hələ  əsrin  ilk  illərində  "TalıĢ  malyariyası"  adlı  kitabda  Lənkəran-

Astara  zonası  bu  cür  təsvir  edilmiĢdi:  "Daimi  və  müvəqqəti  bataqlar 

malyariyanın  on  ağır  növlərinin  yayılmasına  səbəb  olur.  Ovalığ ın  böyük sahəsi 

istifadə olun mur, 36,804 hektar sahə bataqlıqlara çevrilmiĢdir". 

Azərbaycanın bu cənub regionunda 30-cu illərdə köklü dəyiĢikliklər baĢ 

verdi,  bataqlıq  və  malyariya  bölgəsini  subtropik  bazaya  çev irmək  vəzifəsi 

qarĢıya  qoyuldu  -  evkaliptlər  salındı,  onların  ardınca  kütləv i  surətdə  sitrus 

bitkiləri əkildi. 

Respublikada  çay  və  sitrus  bitkilərin in  istehsalı  geniĢlən məyə  baĢladı, 

bu  iĢdə  Azərbaycan  KP  M K  və  XKS-nin  "Azərbaycanda  sitrus  bitkilərinin  

inkiĢaf  etdirilməsi  tədbirləri  barədə"  15  avqust  1938-ci  il  və  "Azərbaycan 

evkalipt  bitkilərinin  inkiĢaf  etdirilməsi  barədə"  16  avqust  1938-c i  il  tarixli 

qərarların ın  mühüm  əhəmiyyəti  oldu.  Gö rülən  tədbirlər  nəticəsində  Lən kəran, 

Masallı,  Zaqatala,  Balakən  və  Qax  rayonlarının  ko lxo z  və  sovxozlarında  çay, 

sitrus, evkalipt təsərrüfatla rı güclən məyə baĢladı, 1939-cu ildə Azə rbaycanda çay 

istehsalı  ilə  məĢğul  olan  dörd  sovxoz  və  110  ko lxo z  dövlətə  123  ton  yaĢıl  çay 

yarpağı təhvil vermiĢdi

74



Çay plantasiyalarının   sahəsi  və   məhsuldarlığ ı     1940-cı   ildə  1937-ci 

ilə nisbətən iki dəfə artmıĢdı

75



 



 

 


270 

 

 



 

§ 3. MADDĠ VƏ SOS ĠAL VƏZĠYYƏT 



 

 

ĠĢ  Ģəraiti.  Xalq  təsərrüfatının  texniki  cəhətdən  yenidən  qurulması 

Azərbaycan  zəhmətkeĢlərin in  maddi-rifah  halına  müsbət  təsir  etdi.  Fəhlələ rin  

maddi  və  mədəni  yaĢayıĢ  Ģəraitinin  yaxĢılaĢdırılması  üçün  tədbirlər  görülürdü. 

SağlamlaĢdırma  problemlərinə,  əmək  rejimin in  təkmilləĢ məsinə,  texn iki 

təhlükəsizlik  və  istehsalat  sanitariyas ının  möhkəmləndirilməsinə  diqqət 

yetirilirdi.  Ancaq  iĢ  Ģəraitinin  problemləri  maddi  cəhətdən  kifayət  qədər  təmin  

edilməd iyi üçün ləng həll ed ilird i. 

Hələ  birinci  beĢillik  dövründə  baĢlanan  qısa  -  7  saatlıq  iĢ  gününə  və 

fasiləsiz istehsalat həftəsinə keçilməsi prosesi ikinci beĢillikdə davam etdirilərək 

baĢa çatdırıld ı. Müəssisələrin çoxu altıgünlük iĢ  həftəsinə keçdi, fasiləsiz  iĢləyən 

müəssisələrə  isə  beĢgünlük  iĢ  həftəsi  tətbiq  olundu.  Bunun  nəticəsində  fəhlə  və 

qulluqçuların asudə vaxtları  xeyli ço xald ı, onların ö z  ixtisasını artırmaları və ya 

yeni peĢəyə yiyələnmələri üçün imkanlar yarandı. 

Lakin  bir ço x müəssisə rəhbərləri fəhlələri əlavə vaxtda iĢlətməyə, bu və 

ya  digər  tədbirlərə  cəlb  etməyə  meyil  göstərirdilər.  A zərbaycan  Həmkarlar 

Ġttifaqın ın  1934-cü  ilin  birinci  rübündə  apardığı  seçmə  yoxlamalar  nəticəsində 

Azərneft  müəssisələrində,  o  cü mlədən  Orconikid ze  (Suraxan ı)  rayonunda  dörd 

min fəhlənin əlavə iĢ gününə cəlb olunması, Paris Ko mmunası adına gəmi tə miri 

zavodu  fəhlələrinin  aprel  ayının  bütün  istirahət  günlərində  kütləvi  surətdə  iĢ 

vaxtından əlavə iĢə cəlb edilmələri aĢkarlandı

76



Ġstehsalatda  iĢ  Ģəraitinin  yaxĢılaĢdırılması  və  fəh lələrin  hüquqlarının  

qorunmasında  fabrik-zavod  yerli  ko mitələ rin in  ə mə k  mühafizə  ko missiyaları 

mühü m rol oynadı. 

ÜĠHĠ  Mġ-n in  sentyabr  (1937-ci  il)  plenu munda  bu  ko missiyalar  üçün 

qəbul etdiyi "Əsasnamə" onlara geniĢ səlahiyyətlər verdi

77

. Belə ki, ko missiyalar 



müəssisədə texniki təhlükəsizlik və əməy in  mühafizəsi tədbirlərində iĢtirak edir, 

bu  məqsədə  ayrılan  vəsaitin  xərclən məsini  yo xlayır,  müəssisələrdə  əmək 

qanunlarına  əməl  olun masına  nəzarət  edir,  fəhlələrin  xüsusi  iĢ  paltarları, 

qoruyucu  vasitələrlə  təmin  olunmasına  və  iĢ  yerində  sanitariya-gig iyena 

tələblərinə  əməl  edilməsinə  nail  olur,  istehsalat  xəsarəti  və  peĢə  xəstəliklərinin  

səbəblərin i  öyrənir  və  onların  qarĢısını  almaq  üçün  tədbirlər  görür,  fəhlələrə 

texn iki təhlükəsizlik qaydaların ın öyrənilməsinə və təlimatlandırılmasına nəzarət 

edirdi. 


271 

 

Azərbaycan  sənaye  müəssisələrində  texniki  təhlükəsizlik  Ģəraitinin  



yaradılmasında Qafqaz Neft-Mədən ĠĢçiləri Həmkarlar Ġttifaq ının fəaliyyəti daha 

səmərəli  olmuĢdu.  1937-ci  ilin  martında  neft  mədənlərində  aparılan  kütləvi 

yoxla ma  və  görülən  tədbirlə r  nəticəsində  1937-c i  ilin  birinci  rübündə  Bakı  neft  

sənayesi  müəssisələrində  1936-cı  ilin  birinci  rübünə  nisbətən  istehsalat  xəsarəti 

8,3 fa iz,  ikinc i rübündə isə 13,7  faiz,  mə iĢət  xəsarəti isə  müvafiq o laraq 46,3 və  

41,6 fa iz a zalmıĢdı

78



Lakin  yeni  texnikanın  geniĢ  miqyasda  tətbiq  olunduğu  bir  vaxtda 



təhlükəsizlik texn ikasına nail olmağ ın ən vacib Ģərti yeni texnikaya yiyələn mək 

idi.  Odur  ki,  Bakı  neftçiləri  bu  dövrdə  yeni  texnologiyaya  yiyələn mək  üçün 

ciddi səy göstərirdilər. 1935-ci  il ərzində respublikada neft sənayesində, qazıma 

və  istismar  sahəsində  çalıĢan  fəhlələrin  17,3  faizi  dövlət  texnika  imtahanlarda 

"əla",  31,6  faizi  "yaxĢı"  43,9  faizi  "kafi",  yaln ız  7,2  faizi  "qeyri-kafi"  qiy mət 

almıĢdı


79

1936-1937-c i  illə rdə  Azə rbaycan  neft  sənayesi  fəhlə lərinin  ə ksəriyyəti 



müəssisələrdə təĢkil olunan texniki təhsil dərnəklərində kurs  keçib dövlət texnika 

imtahanları  verərək,  mədəni-texn iki  səviyyələrini  artırmaq  imkanı  əldə 

etmiĢdilər.  Bu  isə  son  nəticədə  yeni  texnikaya  yiyələn məklə  əmək 

məhsuldarlığın ı artırmağa zəmin yaratdı. 



Zəhmə tkeĢlərin  sosial-məiĢət  vəzi yyə ti.  Ġkinci  beĢillikdə  Azə rbaycan 

zəh mətkeĢlərinin  sosial-məiĢət səviyyəsi öz əksin i onların ictimai istehsaldakı rol 

və  mövqelərindən,  məĢğuliyyət  dairəsinin  geniĢləndirilməsindən,  milli 

gəlirlərdən  onlara  çatan  payın  artırılmasından  asılı  o laraq,  əmək  haqqının, 

mədəni-maarif,  tibbi  xid mətlərin  artırılmas ında,  ictimai  təminat  və  mənzil 

Ģəraitinin yaxĢılaĢmasında tapırd ı. 

BeĢillikdə  zəh mətkeĢlərin  maddi  rifahın ı  səciyyələndirən  mühü m 

göstəricilərdən  biri  məĢğuliyyət  dairəsinin  geniĢlənməsi  id i.  Bu,  xalq  

təsərrüfatının  bütün  sahələrində  yeni  iĢ  yerlərinin  açılması  sayəsində  həyata 

keçirilmiĢ, fəh lə və qulluqçuların sayı 1937-ci  ildə 1933-cü  ildəki 352,1  mindən 

407,7  minədək  art mıĢ

80

,  yəni  əlli  mindən  çox  adam  dövlət  idarə  və 



müəssisələrində iĢlə təmin olunmuĢdu. Bununla əlaqədar qeyd etmək vacibdir ki, 

o  dövrdə  Azərbaycanda  xalq  təsərrüfatı  fəhlə  və  qulluqçularının  bu  say  artımı 

əsasən  qeyri-azərbaycanlıların  və  gəlmələrin  hesabına  idi.  Odur  ki,  ənənəvi 

olaraq  fəhlə  və  qulluqçuların  tərkibində  azərbaycanlıların  nisbi  sayı  1926-cı 

ildəki  36,7 faizdən 1933-cü ildə 34,8 faizə, 1939-cu ildə isə 27,9  faizə en miĢdi

81



Əhalinin  mütləq  əksəriyyətini  təĢkil  edən  azərbaycanlıların  məĢğuliyyət 

dairəsinin  hakim  Mərkəzin  siyasəti  nəticəsində  əhəmiyyətli  dərəcədə  darald ılıb  

aĢağı  salınması  bütün  xalqın  sosial-məiĢət  vəziyyətinə  öz  mənfi  təsirini 

göstərməyə bilməzdi. 



272 

 

ZəhmətkeĢlərin  sosial  vəziyyətinin  yaxĢılaĢdırılmasına  yönəldilmiĢ  



mühü m  tədbirlərdən  biri  milli  gəlirdən  bu  sahəyə  ayrılan  hissənin  artması  ilə 

müəyyənləĢir.  Bu baxımdan Azərbaycan SSR dövlət büdcəsindən əhalinin sosial 

ehtiyaclarına  ayrılan  məb ləğin  həcminin  artması  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir. 

Əgər  1933-cü  ildə  Azərbaycan  SSR  dövlət  büdcəsindən  məsarif  olan  79,3 

milyon ümu mi xərcin 39,9 milyon manatı (30,3 faiz) ictimai-mədəni tədbirlə rə, o  

cümlədən  maarifə  33,1  milyon  manat  (24,8  faiz),  səhiyyəyə  5,3  milyon  (4,0 

faiz),  ko mmunal  təsərrüfata  361  min  manat  (0,3  faiz),  ictimai  təminata  1,4 

milyon  manat  sərf  olun muĢdusa,  1937-ci  ildə  dövlət  büdcəsindən  məsarif  olan  

757,8  milyon  manat  umu mi  xərcin  486,5  milyonu,  (64,2  faiz)  ictimai-mədəni 

tədbirlərə, o cümlədən  maarifə  320,4  milyon  manat (42,3  faiz), səhiyyəyə 142,8 

milyon  (18,8  faiz),  ko mmuna l  və  mən zil  təsərrüfatına  68,8  milyon  manat  (9,1 

faiz),  ictimai  təminata  21,6  milyon  manata  s ərf  olunmuĢdu

82

.  Deməli,  ikinci 



beĢilliyin  axırında  əvvəlinə  nisbətən sosial-məiĢət  tədbirlərinə  sərf  olan  məsarif 

19,3 dəfə artmıĢdı. 

Ġkinci  beĢillikdə  fəh lə  və  qulluqçuların  maddi  rifahını  səciyyələndirən  

mühü m  iqtisadi göstəricilərdən biri də əmək haqqının səviyyəsi idi. Hələ birinci 

beĢillik 

dövründən 

əmək 

haqqının 



artmasına 

ba xmayaraq, 

onun 

tənzimlən məsində xeyli çətinliklər mövcud idi. 



BeĢilliyin  əvvəllərində  əmək  haqların ın  vaxtlı-vaxt ında  ödənilməsində 

ciddi  çatıĢ mazlıq lar  var  idi,  belə  ki,  1933-cü  ilin  birinci  yarısında  2  milyon 

manatdan  çox  borc  yaranmıĢdı.  Azərbaycan  XKS  1934-cü  il  o ktyabrın  29-da 

respublikada "Oktyabr təntənələrinədək ə mək haqqı üzrə borcun ləğv edilməsi" 

haqqında qərar qəbul etmiĢdi

83



Ümu miyyətlə,  ikinci  beĢilliy in  əvvəllərində  bütün  ölkədə  əmək 

haqqının  tənzimlən məsinə  böyük  ehtiyac  var  idi.  Xalq  təsərrüfatın ın  bir  ço x 

sahələrində  -  dövlət,  kooperativ  və  ictimai  təĢkilatlarda  çalıĢan  fəhlə  və 

qulluqçuların  xeyli hissəsinin əmək haqqı olduqca aĢağı idi  və dolanıĢıq tələbatı 

minimu mu ödəmirdi. Odur ki, SSRĠ XKS və ÜĠK(b)P MK 1934-cü il  mayın 27-

də  azmaaĢlı  iĢçilərin  əmək  haqqının  yüksəldilməsi  haqqında  qərar  qəbul  etdi. 

Burada  125  manata  qədər  olan  maaĢların  artırılmasın ın  vacibliy i  qeyd 

olunmuĢdu

84



Bu  qərara  müvafiq  olaraq,  A zərbaycan  Dövlət  Plan  Ko mitəsi 



respublikada 217,6  min nəfərin əmək haqqının artırılması üçün hər ay iki  milyon 

manatdan artıq vəsait ayırmıĢdı. Orta hesabla hər bir iĢçinin əmə k haqqı 9  manat 

43  qəpik,  o  cümlədən  maarif  və  səhiyyədə  9-12  manat  artmıĢ,  orta  və  aĢağı 

səhiyyə  iĢçilərinə  verilən  əlavə  isə  8-14  manat  olmuĢdu.  Əlbəttə,  bu  əlavələr 

fəhlə və qulluqçulardan aĢağı əmə k haqqı alanlara verilirdi. Məsələn, respublika 

ağır sənaye iĢçilərinin 9,3 faizinə, yüngül sənaye iĢçilərinin 13,1 faizinə və s.     



273 

 

Respublikada  yeni  sənaye  ocaqlarının  yaradılması,  yeni  texn ikanın 



istehsalata  tətbiqi,  əmək  məhsuldarlığın ın  yüksəlməsi  fəh lə  və  qulluqçuların  

əmək  haqqının  artmasına  səbəb  oldu.  Bu,  əmək  məhsuldarlığın ın  yüksəlməsini 

stimullaĢdırmıĢ,  habelə  iĢçi  qüvvəsı  axıcılığın ı  ortadan  qaldırmağa  kö mək 

etmiĢdi. 

Ġkinci  beĢillik  illərində  respublika  fəhlə  və  qulluqçularının  orta  illik 

əmək  haqqı  1937-ci  ildə  1933-cü  ildəki  1777  manatdan  3453  manatadək  və  ya 

94,3  faiz,  o  cü mlədən  sənayedə  -  94,8  faiz,  tikintidə  -  88,4  faiz,  nəqliyyatda  - 

121,5  faiz,  kənd  təsərrüfatında  (sovxozlar,  MTS,  meĢə  təsərrüfatı,  kənd 

təsərrüfatına xid mət edən müəssisələr) - 90,7 faiz artmıĢdı

86



Kəndli  təsərrüfatının  ko llektivləĢdirilməsinin  baĢa  çatdırılması  ilə 

onların  pul  gəlirləri  də  artmıĢdı.  Ko lxo zların  pul  gəlirləri  1937-ci  ildə  1932-ci 

ildəki  67,7  mln  manatdan,  456,6  mln  manata,  o  cü mlədən  orta  hesabla  hər  bir 

kolxo zun gəliri 21,3  min  manatdan 124,1  manata, hər ko lxo z heyətinə düĢən pul 

gəlirləri isə 436,3 manatdan 1469 manatadək artmıĢdı

87



Lakin  kolxo zçuların  gəlirin in  səviyyəsi  sənaye  fəhlələrin in  əmək 

haqqından xeyli aĢağı idi. Məsələn, 1933-cü ildə hər bir əmək gününə pulla 0,82 

qəpik, taxılla  4,7  kq  məhsul çatırdı.  1937-ci  ildə  isə Azərbaycan kəndində bütün 

təsərrüfatın  87,3  faizi  və  əkin  sahələrin in  91,8  faizi  ko llektiv ləĢdirild iyi  zaman  

bir əmək gününə 3 manat 03 qəpik və ya taxılla 3,1 kq məhsul düĢürdü

88



Buna  baxmayaraq,  kolxozçu  kəndlilər  ö z  zəh mətləri  əvəzinə  ço x  az 

fayda alırdılar.  Fəhlə və  kəndlilərin   maddi-mədəni vəziyyətləri arasında hələ də 

xeyli fə rq var idi. 

Ġkinci  beĢillik  ərzində  respublikada  dövlət,  kooperativ  müəssisə  və 

təĢkilatlar tərəfindən 656  min  kv.  metr və yaxud birinci beĢillikdən 266  min  kv. 

metr  ço x  mənzil  sahəsi  tikilib  istifadəyə  verilmiĢ,  fəhlə  və  qulluqçular, 

kolxo zçu lar ö z vəsaiti və dövlət krediti hesabına 1,2  min kv.  metr  mən zil sahəsi 

tikmiĢdi


89

.  Mənzil  proble mi  Ba kıda  daha  kəskin  hiss  olunurdu  və  burada 

vəziyyəti  çətin ləĢdirən  amillərdən  ən  əsası  da  o  idi  ki,  ikinci  beĢillikdə  Bakıda 

72,7  min  nəfər  gəlmə  məskunlaĢdırılmıĢdı

90

.  Bu,  birinci  beĢillikdəkindən 



dəfələrlə az o lsa da, mənzil probleminin həllinə ço x ciddi maneə törədird i. 

Bakıda  mən zil  tikintisi  əsasən  Azərneft,  Bakı  Sovetinin  "Bakı  tikinti 

tresti"  tərəfindən  aparılırdı.  Ġkinci  beĢillikdə  Bakıda  340,9  min  kv.  metr  sahəsi 

olan  919  yaĢayıĢ  binası  tikilib  istifadəyə  verilmiĢdi.  Bundan  əlavə  66  məktəb, 

uĢaq  bağçası,  42  körpələr  ev i  binası  da  tikilmiĢdi.  Lakin  bütün  bunlar  nəzərdə 

tutulduğundan  az  id i.  Belə  ki,  Bakı  tikinti  tresti  1937-ci  ilə  planlaĢdırılmıĢ 

ümu mi  iĢi  ancaq  89,2  faiz,  o  cü mlədən  mən zil  tikintisini  92,9,  xəstəxana 

tikintisini  75,8,  uĢaq  bağçası  tikintisini  57,6  faiz  yerinə  yetirmiĢdi

91

.  Bununla 



belə  ikinci  beĢillikdə  Bakı  Ģəhərinin  ö zündə  aparılan  tikintilər,  xüsusilə  onun 

274 

 

ətrafında  yaradılan  yeni  fəhlə  qəsəbələri  öz  əzəmətilə  müasirlərin i  heyran 



qoyurdu.  Bu  qəbildən  köhnə  Suraxan ı  kəndin in  yanında  salınan  Yeni  Suraxanı 

qəsəbəsi  xüsusən fərqlənirdi.  1934-cü il noyabrın əvvəllərində Bakıda olan SSRĠ 

xalq  ko missarı  Q.  K.  Orconikidze  Suraxanı  neft-mədən  rayonunun  çox  böyük 

inkiĢafı  haqqında  demiĢdi:  "1907-ci  ildə  mən  burada  Əsədullayevin  yanında 

iĢləyərkən bu yerdə  Benkendorfa  məxsus cəmi b ir neçə buruq və bir o qədər də 

yararsız  daxma  var  idi.  Arnrna  indi  Suraxanı  abad  bir  qəsəbəyə  çevrilib.  Əgər  

mən buraya təklikdə düĢsəydim, onda bu yerləri tanımayacaqdım"

92



Ġkinci  beĢillikdə  əhalinin  sosial  məiĢət  vəziyyətini  yaxĢılaĢdırmaqda 

hələ birinci beĢillikdə çörək və bəzi məhsulların təchizatı iĢində qoyulmuĢ norma 

və kartoçka sistemin in ləğvi  mühü m əhəmiyyət kəsb  etmiĢdi.  Buna 1934-cü  ildə 

SSRĠ-də taxıl tədarükündə əldə olun muĢ müvəffəq iyyətlər imkan yaratdı. 

ÜĠK(b)P MK noyabr (1934-cü il) plenu mu çörək və bir sıra digər ərzaq  

məhsulları ü zərində kartoçka sisteminin 1935-ci  il yanvarın 1-dən ləğv edilməsi, 

onların  dövlət  və  kooperativ  mağazalarında  geniĢ  satıĢına  keçilməsi  haqqında 

qətnamə qəbul etdi

93



Çörək,  un  və  yarma  ü zərində  mövcud  olan  mü xtəlif  satıĢ  qiymətləri 



əvəzinə  vahid  dövlət  qiyməti  müəyyən  edildi.  Yeni  qiy mətlərin  əvvəlkinə 

nisbətən baha olduğunu nəzərə alan SSRĠ  XKS 1934-cü il 7 dekabr tarixli qərarı 

ilə  1935-ci  ildə  fəhlə  və  qulluqçuların  əmək  haqqının,  tələbələrin  təqaüdlərinin, 

pensiyaların artırılmasını və bu məqsədlə 4 milyard 200 milyon manat ayrıldığ ını 

elan etdi

94



Ərzaq  məhsulları üzərində və eləcə də 1936-cı  ilin yanvarından sənaye 

mallarına  tətbiq  olunmuĢ  kartoçka  sistemin in  də  ləğvi  dövlət ticarəti  ilə  yanaĢı, 

kooperativ  və  kəndli-kolxo z  tica rətinin  inkiĢafına,  ict ima i  iaĢə  müəssisələrinin  

geniĢlənməsinə  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsir  göstərdi.  1937-ci  ildə  Azərbaycanda 

ictimai iaĢə müəssisələrinin sayı 1390-a çatmıĢ, onun ticarət dövriyyəsi isə 168,7 

milyon manat olmuĢdu

95



Be ləliklə,  istehlak  ma lla rın ın  art ması,  ticarət in  geniĢlən məsi  sayəsində 



Azərbaycanda  əmtəə  dövriyyəsi  1937-ci  ildə  1932-ci  ildəki  741,8  milyon 

manatdan 2,2 milyard manata çatdı və əhalinin  bir nəfərinə düĢən əmtəə satıĢı üç 

dəfəyə  qədər  artmıĢ  oldu

96

.  Ġkinci  beĢillikdə  Ba kı  Ģəhərinin  abadlaĢdırılması 



onun sakinlərinin  sosial-məiĢət  vəziyyətinin  yaxĢılaĢdırılmasında  mühüm  amilə 

çevrild i.  Bu dövrdə ko mmunal təsərrüfatına və onun yenidən qurulmasına  196,5 

milyon manat sərf edilmiĢdi  ki, bu da birinci beĢillikdəkindən 3,3 dəfə artıq id i. 

1932-c i  ildə  əhalinin  hər  bir  nəfərinə  77,3  manat  məsrəf  olunurdu  və bu  rəqəm 

1937-c i ildə 156,4 manata çatdı

97



YaĢayıĢ  evlərinin  qazlaĢdırılmasına  (1937-c i  ildə  qaz  kə mə rinin  

uzunluğu  53,7  km-ə  bərabər  idi),  həm  mən zillərin,  həm  küçələrin  



275 

 

elektrikləĢdirilməsinə, su kəmərləri və kanalizasiya tikintisinə, tramvay xətləri və 



elektrik 

dəmir 


yolları 

Ģəbəkələrinin 

geniĢləndirilməsinə, 

küçələrin  

asfaltlaĢdırılmasına  və  yaĢıllaĢdırılmasına,  mədəniyyət  və  istirahət  parkları 

salın masına daim d iqqət yetirilirdi. 

Azərbaycan  əhalisinə  hər  cür  pulsuz  tibbi  yardım  xid məti  xeyli 

yaxĢılaĢdı,  sanatoriya  və  istirahət  evləri  üçün  verilən  putyovkaların  sayı  artdı. 

Sanatoriya,  istirahət  evləri,  birgünlük  istirahət,  evləri  və  mədəniyyət  mərkəzləri 

Ģəbəkəsi  də  geniĢləndi.  1934-1937-ci  illərdə  Mərdəkanda  və  Bakın ın  Stalin  

rayonunda (indiki Səbail) belə evlə r açılmıĢdı. 1937-ci  ildə respublikada 2,6  min  

çarpayılıq 23 sanatoriya, 3,2 min çarpayılıq 22 istirahət evi fəaliyyət göstərirdi

98



ZəhmətkeĢlər  sosial  sığorta  hesabına  pulsuz  və  ya  güzəĢtli  qiymətlərlə 



yollanıĢlar  alırdılar.  Bakın ın  mədən  rayonlarında  əhaliyə  ictimai  iaĢə  xid mətləri 

göstərmək  üçün  fabrik-mətbəxlər  tikilmiĢdi.  Əhalinin  həyatında  ictimai  iaĢənin 

inkiĢafının  mühü m  əhəmiyyəti  var  idi.  Bilavasitə  neft  mədənlərində  əsasən 

mədə-bağırsaq  xəstəliklərindən  korluq  çəkən  fəh lələ rin  istifadə  etdiyi  pəhriz 

aĢxanaları iĢləyirdi. On lara əsasən dövlət tərəfindən vəsait ayrılırdı. 

Həkimlərin  sayı  artmıĢ,  xəstəxana  və  səhiyyə  məntəqələrinin  xüsusən 

təzə  avadanlıqla  təchiz  o lunması  ya xĢılaĢmıĢ,  əhali  arasında  profilakt ika  iĢləri 

geniĢlənmiĢdi. Əgər 1932-ci  ildə A zərbaycan SSR-də orta hesabla on  min nəfər 

əhaliyə  6,2  həkim  və  22,1  xəs təxana  çarpayısı  düĢürdüsə,  1937-ci  ildə  on  min  

nəfər  əhaliyə  on  həkim  və  57,8  xəstəxana  çarpayısı  düĢürdü.  Əhaliyə 

xəstəxanadan  kənar  sahə  sistemi  üzrə  də  yardım  göstərilirdi.  1935-ci  ildə  neft 

mədənlərində  48  səhiyyə  məntəqəsi,  311  həkim  kabineti  var  idi.  Gəncə  yağ 

zavodu,  ipək,  mahud  və  toxu ma-əyirmə  fabriklərində  Nu xa  və  Xan kəndində 

baramaaçan zavodlarında da belə səhiyyə ocaqları var id i 

99



Beləliklə,  zəh mətkeĢlərin  əmək  haqqının  tənzimlən məsi,  respublikanın  



sənayesində çalıĢan fəhlə və qulluqçuların iĢ Ģəraitin in yaxĢılaĢdırılması, əhalinin  

məĢğuliyyət  səviyyəsinin  yüksəlməsi  mən zil  tikintisi,  pulsuz  tibbi  xid mətə 

ayırmaların  artırılması  A zərbaycanda  əhalinin  maddi  rifahın ın  müəyyən  qədər 

yüksəldilməsinə  səbəb  olmuĢdu.  Maddi  və  sos ial-məiĢət  sahəsində  "sovet 

zəh mətkeĢlərinin" əldə etdikləri  müvəffəq iyyətlər kapitalizm aləmində baĢlanmıĢ 

ümu mdünya  böhranı  kataklizmləri  fonunda  onlarda  inam  və  qürur  h issləri 

oyadır,  "parlaq  gələcəyə"  inamı  gücləndirərək  çətin liklərə,  müĢküllərə  dözməyə 

kö mək edird i. 

 

 

 



 

 


276 

 

VIII FƏSĠL 

 

MƏDƏNĠ QURUC ULUQ  

 


Yüklə 5,21 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   37




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin