Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

c>j təkhecalı sözlərin sonunda c>j dəyişməsi qərb və cənub 
şivələrində qeydə alınmışdır: aj, gij, gej, güj (G.,Qaz.,Tov.), uj, 
süzgəj, güj, gəj (Təb.), saj, taj (Ş).
q>x dəyişməsinin işlənməsinə görə şivələr iki qrupa bölünür: 
1) şimal-şərq şivələrində çoxhecalı sözlərin sonunda ğ səsinə; 2) 
qərb, cənub və şimal-qərb şivələrində isə x səsi üstünlük təşkil 
edir: şimal- şərq şivələri: yarpağ, torpağ, qabığ, ayağ, daşdığ 
(B.), sanduğ, qaşuğ, tovuğ, turpağ, uymağ, çumağ, baluğ, qa-
buğ, biçağ, yayluğ, budağ, qunağ (Qb., Dər.), halağ, baliğ, dərəğ 
(Lən.) ; qərb və cənub şivələri: çubux, balıx, torpax (Qaz., Tov., 
G.), qulax, qaranlıx, qavax, qavıx, çuvux, otax, papax, yeylax 
(Ş.), çanax, qolçax, başmax, sumax, yamax, çardax, alaçıx, qa-
çax, əyax, darax (Təb.) və s.
k>g keçidi şimal-şərq şivələrinin xarakterik xüsusiyyətidir. 
Bu şivələrdə çoxhecalı sözlərin sonunda g səsinin tələffüzü geniş 
yayılmışdır; məs.: kö:neg, işdəmeg, dögmeg, yeməg (B.), çüreg, 
çiçeg, küleg, üreg, üzüg, əteg, ürüg ”hörük”, kiçig, əlceg, ipeg, 
ineg, göçeg, pişig, çiyəleg (Qb.,Dər.), nəzüg, xörəg, səppəg (Yar.) 
və s. 

---

78
79
həm də dodaq ahənginə riayət olunur (Vejnəli, Bartaz, Çöndərə, 
Sobu, Dərə, Kilətağ, Qollıqışlaq, Dəlləkli, Zərnəli və Havalı kənd 
şivələri istisnadır): sırfa, cıyar, qıymat, tavla, xamır, qəpi, qeyiş, 
qəçi, qəyin (damaq ahəngi), qoçuyu, usduyu, çömçüyü, küçüyü, 
qursuydu, düzdüyüf, düşmüyüf (dodaq ahəngi) və s.
Şivələrdə damaq və dodaq ahəngi eyni səviyyədə yayılma-
mışdır. Damaq ahəngində dodaqlanan və dodaqlanmayan sait-
lətlər əhatə olunmaqla qalın və incə saitlərin bir- birini izləməsi 
nəzərdə tutulur. Şivələrdə damaq ahəngi qüvvətlidir. Aşağıdakı 
hallarda damaq ahənginə riayət olunur:
1) Söz köklərində: armıt, qarpız, kağaz, baravar, savın ( Qaz., 
Tov.), qara, taya, dafşan, yavşan, qaşıx, avıc, yaylıx, qəhim, 
qəyiş, nəzix` (Qub.), palçuğ, qaşoğ “qaşıq” (Dər.), paxul, 
ağul (Qb.), qarpuz, pambuğ (B.), yaxun, çəküş, şəkül (Nax.) 
və s.
2) İsmin yiyəlik halında: baxçanun, şammanun, Badamun, şiki-
lün, çəkişün, ignənün (Muğ.), bossanun, arabanun (Nax.), sa-
cun, ağacun, papağun, çanağun, inegün, ləmpön (Qb.) və s.
3) Mənsubiyyət şəkilçilərində: bağun, aton (B.), babov, babo-
vuz, qardaşuv, atavuz, ağacum (Dər.), barmağun, qunağun, 
qunağuz (Qb.), başun, başy:z, çək- mön, dədün, dişün (S.) 
və s.
4) Şühudi keçmiş zamanda: alduğ, almaduğ, çıxarduğ, atduğ, 
başdaduğ, suladuğ, yazdun, yazduz, tapdun, tapmaduz, ver-
düg, demədüg, getdüg (Muğ.). 
5) Nəqli keçmiş zamanda: başdamışuğ, qalamısuz, sarmanmı-
şuğ, tikmişüg, gedmişüg, gəlmişüg (Muğ.) və s.
6) İndiki zamanda: qaçırux, qaçırsuz, yığırux, qazıyrux, çəki-
rüg, di:rüg, əkirüg, səpirüg, gedirsüz (S.,Şir.,Bs.) və s.
7) Qəti gələcək zamanda: saxlıyacux, saxlamıyacaxsuz, gedə-
ceysüz (S.) və s.
8) Qeyri- qəti gələcək zamanda: başdarux, yığarux, başdarsuz, 
gedərüg, gedərsüz, eşidərsüz (S.) və s.
2)