Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

k>қ keçidi də Zaqatala, Qax, Dərbənd və ayrım şivələri üçün 
xarakterikdir: қor, қol, қoca, қüçə (Q.,Zaq.), қur “kor”, қosa 
“kosa”, қüçig “kiçik”, ⱪişi, ⱪutan (Dər.). 
x>h keçidi Ordubad şivəsinin xarakterik xüsusiyyəti olsa da, 
Cəbrayıl ( Horovlu kənd şivəsi),Yardımlı (Ostayı və Telavar kənd 
şivələri) və Zəngilan (Sobu və Xumarlı kənd şivələri) şivələrində 
də söz əvvəlində müşahidə olunmuşdur: herman, horuz, hurcun, 
həbər, hış, hırda, həncəl, hal, həmir, hörəx`(Ord.), hırman, horuz, 
həndəx` (Cəb.), ham, hiyar, hasda, harmançı (Yar.), heş “xış”, 
hortum, horultu, hırda, huliqan (Zən.) və s. 
ma, cingiltiləşmə, kipləşmə, novlaşma, affrikatlaşma, qeyri-pala-
tallıq hadisələri meydana çıxır. Samit dəyişmələri söz əvvəlində, 
ortasında və sonunda özünü göstərir. 
Karlaşma: b>p, b>f, d>t
Cingiltiləşmə: k>g, f>v (tüvək), t>d, k>h (kəhli
'x
), p>b (ba-
mador)
Novlaşma: b>f, b>v, ç>ş, q>x
Affiratlaşma: dzorab, d>ç (çüş), k>ç, g>c
Qeyri-palatal: g>q, y>d (dumru), y>v (gövərti), y>q (iqnə), 
y>ğ (iğdə) 
Samit səslər şivələrdə eyni kəmiyyətdə yayılmamışdır. Kar 
samitlər qərb, cənub şivələrində, cingiltili samitlər isə şimal-şərq 
şivələrində inkişaf etmişdir. 
Samitlərin dəyişməsi
Söz əvvəlində samit keçidləri
b>p keçidi cənub şivələrininin səciyyəvi xüsusiyyətidir. Bu 
hadisə qərb və şimal- şərq şivələrində də yayılmışdır; məs.: pu-
tax//pıtax, pıçax/ puçax, piçin, pişirməx`, pükməx`, pütün, pürkü, 
pirqədir (Nax., Şr.), palta, pes (B.), puxarı, pütün, pütöy, piçməx`, 
pitməx`, puxça, pişirer ( Qaz., Bor.) və s. 
p>b keçidi Qazax şivəsinin səciyyəvi xüsusiyyətidir: bama-
dor, bilan, badron, baldun “palto”(Qaz.), bişig (Qb.) və s.
f>p keçidi şivələr üçün qeyri-xarakterik olub, Zaqatala və Qax 
şivələrində alınma sözlərdə rast gəlinir: paytun, pundux, pənər, 
pərə, (Zaq.), pikir (Dər.), pısdıx (Təb.), Püruzə (L.), pavvarə, pı-
lan “filan”, pələk “fələk”(Muğ.) və s. 
d>t keçidi bütün şivələrdə qeyri- müəyyən kəmiyyətdə yayıl-
mışdır; məs.: tiş, tükan, tuşman, tüş, tişi, tustax (Qaz.,Tov.), tayçə, 
tarağ, taramağ, tayağ, tuman “duman” ( Dər.) və s. 
Bu səs keçidi qıpçaq qrupu türk dilləri üçün səciyyəvidir; məs.: 
təs “döş”, tis “diş”, tamşı “damcı”(qazax), tovşan, tamşıtarı, til 

---

74
75
y>v keçidi cənub şivələrinin səciyyəvi xüsusiyyəti olsa 
da, Cəbrayıl şivəsində də özünü büruzə verir: Bu hadisənin 
baş verməsi açıq dodaq saitlərinin təsiri ilə izah olunur; məs.:-
gövərti, gövərçin, sövüd, sovux, tovux, gövərməx`, sövüd, sevid 
(Nax.,Ord.), sovux, yuvurdu, sovmax, şivit (Təb.), suva, tovuğ, 
yuvadam “yuyuram” (Dər.), sovux, tovux, gövərçin, ağcaqavın, 
çəvirtkə (Cəb.) və s. 
v>y keçidinə qərb şivələrində açıq dodaq saitlərindən sonra 
rast gəlinmişdir: məs.:toyla, doyğa, döyşan, noyruz, əylət, nüyə 
“nəvə”, höysələ, qoyla, kösöy, öy (Qaz., Tov., Bor.), bülöy, buzoy, 
pıloy, yaloy (Çən., K.) və s.
ğ>q keçidi Naxçıvan və Qazax şivələrində aşağıdakı sözlər-
də müşahidə edilmişdir: yorqan, yorqa, qarqa, damqa, yorqun 
(Nax.), qayqanax (Qaz.), qərqa, qar- qış, yorqa, qırqi “quş adı” 
(Təb.), sılqa, şıdırqı, əyqir, qırqın, qeyqənəx (Meğ.) və s.