Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

İkiqat mənsubiyyət şəkilçisinin işlənməsi. Geniş yayılan 
və diqqəti cəlb edən morfoloji-sintaktik xüsusiyyətlərdən biri də 
üçüncü şəxsdə mənsubiyyət şəkilçisinin qoşa işlənməsidir. Bu 
əlamət şivələrin əksəriyyətində müşahidə olunsa da, eyni kəmiy-
yətdə yayılmamışdır. Bu hadisənin işləkliyinə görə, şivələrin cə-
nub qrupu və bəzi keçid şivələri xeyli fərqlənir.
Daha çox sədr, haqq, gün, il, iy, alın, say, çox, bir sözləri şi-
vələrdə ikiqat mənsubiyət şəkilçisi qəbul edərək işlənir; məs.: - 
Sifdə ilisi üş manat yarım alıllar; - Gələn günüsi gördüm pirqa-
diri; - Çörex’ yapıllar u:n iyisi ma: gəlir (Ş.); - İydənin iyisi çox 
yaxşı olar; - Həmzə müəllimin annısı ennidi (Qaz.); - Munun 
əmək haqqısı nə qədərdi?; - Keçən ilisi çox yaxşı mənsul oldu; 
- Qalxozumuzun sədrisi təzədi (Şəm.); - Kim ombeş kilo duri 
pammığ yığsa, om mat pıl, iki kilo bığda, əmək günüsin alacağ; - 
Qalxozın sədrisi iççi verir, yerimizi şumlillar (S.); - Qalxoz bunun 
əməx’ haqqısın(ı) verəcəx’; - Hər birqada öz üzvüsün(ü) çağırsın. 
(Nax.); - Qızların sayısı oğlannardan artıxdı; - Uşaqların çoxusu 
bı oynı oynalla (Təb.); - Görsəm, onın abrısını verəcegəm (B.); 
- Bir günüsü xəvər çıxdı ki, Mirzə Fətəli Gənciyə gəlməx’ isti-
yir. (G.) Hər kəsənin özünün xərmən yerisi var (Mar.); - Uşağın 
Bu formanın Orxon-Yenisey abidələrində mövcudluğu (me-
nin er) onun qədimliyini, şivələrdə işlənməsi isə tarixən Azərbay-
can ərazisində məskun- laşmış türk tayfa dillərinə mənsubluğunu 
göstərir.
Mənsubiyyət bildirən birləşmələrdə birinci tərəfin şəkilçisiz 
işlənən formaları da şivələrdə müşahidə olunur; məs.: - Qonşi 
evinə getmərəm, hele evdə olərəm (L.); - Ha burda utuma men 
atasının yurdıdı, kesəcağam (Zaq.); - Bu kətdər hamısı iki ö:dən, 
üş ö:dən ibarət olıp (Göy.). Bu xüsusiyyətə Şəhriyarın dilində də 
rast gəlinir:-Mən daha ərşi - əla kölgəsi tək başda tacım var,
Əldə Musa kimi Firona qənim bir ağacım var. Adıbatmış əcəl 
gələndə bizə, Mən ayım çıxdı, gün də batmışdı (Şəhriyar, s.59,93).
- dıq, - dik şəkilçisi ilə düzələn feili sifətlər mənsubiyyət 
şəkilçisi qəbul etdikdə, əvəzlikdə yiyəlik hal şəkilçisi işlənmir. 
Bakı şivəsində geniş yayılan bu xüsusiyyət Şəki şivəsində birinci 
şəxs cəmdə işlənir. M.Şirəliyevə görə, bu hal mənsubiyyət bil-
dirən əvəzliyin üzərinə məntiqi vurğu düşdükdə özünü göstərir 
(90, s.62). Məs.:mən isdedigim, sən isdedügün, o isdedigi, biz 
isdedigimiz, süz isdedigüz, olar isdedigi (B.), biz eşitdığımız, biz 
bildığımız (Ş.).
- dıq şəkilçisi Orxon-Yenisey abidələrində əsasən mənsubiy-
yət şəkilçisiz, bəzən də mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlədilmişdir; 
özim kazğantukım üçün, “özüm qazandığım üçün” kazantukın 
üçün “qazandığı üçün” (Tonyukuk abidəsi, 55-ci sətir), bartuk 
yirdə “getdiyin yerdə” (KT abidəsi, 24-cü sətir). Bu şəkilçi “Ki-
tabi-Dədə Qorqud”da mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənmişidr; məs.: 
Sevişdigim Bamsı Beyrək, sən degilsən; Sevişdigin Bamsı Beyrək 
mən degilmiyəm? - dedi (KDQ, s.65).
Göründüyü kimi, türk dillərinin qədim mərhələlərində bu şə-
kilçi tək işlənərək feili sifət əmələ gətirmişdir. Sonra mənsubiyyət 
şəkilçisi ilə işlənərək mənsub əşyanı konkretləşdirmişidr. Mən-
subiyyət şəkilçili feili sifətdən əvvəl şəxs əvəzliyinin adlıq halda 
işlənməsi mənanın qüvvətlənməsinə xidmət edir ki, bu da danışıq 
dilinə xas xüsusiyyət kimi şivələrdə yayılmışdır.

---

152
153
tipli sözlər ikinci mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edir. Bundan başqa, 
ədəbi dildə işlənən “dal” sözü Təbriz şivələrində “dalı” formasın-
dadır. Yəni - ı şəkilçisi sözün tərkib hissəsinə çevrildiyindən, hə-
min söz üçüncü şəxsdə saitlə bitən sözlər kimi - sı şəkilçisi qəbul 
edərək “dalısı” şəklində işlənir. Bu söz “Kitabi-Dədə Qorqud” 
eposunda da üçüncü şəxsdə “dalısı” şəklində işlənmişdir; məs.: 
İki dalısının üstünə buğanın (köpük) durdu; …iki dalısının ara-
sında urub yıxdı (KDQ, s.36). Bu sözə M.Şəhriyarın dilində də 
rast gəlinir:-Heydərbaba, dağın, daşın sərəsi; Kəhlik oxur, dalı-
sında fərəsi…
Burada -i
4
səkilçisinin fonetik təbiətinin də rolu vardır. Qapalı 
sait kimi sözün tərkibində zəif mövqeyə malikdir. Sözün vurğusuz 
hecasında qısa tələffüz olunur və ya düşür. Nümunə üçün üçüncü 
şəxs mənsubiyyət şəkilçisindən sonra yiyəlik, yönlük və təsirlik 
hal şəkilçilərini göstərmək olar. Mənsubiyyətli birləşmələrdə sö-
zün vurğusuz hecasında -i
4
şəkilçinin fonetik xarakterindəki zəif-
lik özünü büruzə verir. Beləliklə, birinci şəkilçi tədricən sözün 
tərkib hissəsinə çevrildikdə, mənsubiyyət funksiyasını zəif ifadə 
etmiş, xüsusilə birləşmə daxilində öz vəzifəsini itirmiş, buna görə 
də həmin sözlər saitlə bitən sözlər kimi ikinci mənsubiyyət şəkil-
çisi qəbul etmişdir.
Azərbaycan dili şivələrində yiyəlik hal şəkilçili sözlərə 
- kı, 
- ki şəkilçisini əlavə etməklə mənsubiyyət ifadə edilir. Danışıq 
dili üçün səciyyəvi olan bu forma şivələrdə daha çox işləkdir. - ki 
- nin əlavə olunması ilə ikinci tərəf, yəni mənsub əşya işlənmir, 
sözün semantikasından, kontekstindən mənsub əşya aydın olur.
Şivələrdə - ki əsasən şəxs əvəzliklərinə artırılaraq mücərrəd 
mənsubiyyət ifadə edir; məs.: - De görüm, bı ağıl səninki dəyil, 
bı sözi sana kim örgədipdi (Nax.); - Mənimki ulub bağbançuluğ, 
kutançuluğ, alver də ki bilmidəm (Qb.); Sənin yolun, odu, mə-
nimki budu (Qaz.);- Gecənin yarısında bizinkilər bizin əsgər bizi 
yığışdırdılar (Bl.) və s.
- ki digər əvəzlik növlərinə də əlavə olunur və hallara görə 
dəyişir; məs.: - Birinin adı Yusif, o birininki Camalıydı; - Çovan 
dərdisi bizi çul-çuxana çıxartdı (Zər.); - Bayram axşamısı tamam 
kət əhli ocağın başındiydi (Göy.); - cib dəsmalısı, çöl ördəyisi, 
sabun qabusi (Lən.); - Üş dənə oğlan uşağısı var (Ağd.) və s.
Qədim xüsusiyyətləri mühafizə edən Qax şivəsində bu əlamət 
geniş yayılmış və fərqli sözlərdə özünü göstərir; məs.: beşin dördi-
si, sənlin birisi, yetimin baxtısı, çarığın bağısı, xərmən yerisi və s.
Mənsubiyyət şəkilçisinin yanaşı işlənməsi təsadüfi xarakter 
daşımayıb qədim tarixə malikdir. Orxon-Yenisey abidələrinin 
dilində də bu xüsusiyyətə rast gəlmək mümkündür: Bu bitiq bi-
tiqme atısı Yollığ tiqin “Bu yazını yazan qohumu Yolığ tiqin” 
(KT abidəsi, cənub tərəf, 13-cü sətir). Dilimizin ən qədim abidəsi 
olan “Kitabi-Dədə Qorqud”da bu xüsusiyyətə tez-tez rast gəlmək
mümkündür; məs.: - Biŋ söylərsən, birisini quymaz, - əriŋ sözini 
qulağına qoymaz, - Nagah qaçma-qoma olarsa, birisini binəm, 
birisini yedəm, - dedi (KDQ, s.33, 55). - Həman ol birisinə kim 
buyurdu (Dastani-Əhməd Hərami, s.24);- Yüz var isə eşqimin 
bəlası, Qılman birisində mübtəlası (Xətai, s.70). Bu xüsusiyyət 
Şərqi Türküstan mətnlərində və qədim özbək dilində say və əvəz-
liklərdə qeydə alınmışdır (195, s.99). Üçüncü şəxsdə mənsubiy-
yət şəkilçisinin qoşa işlənməsi türk, türkmən, karaim, tatar, özbək 
və yakut dillərinin dialektlərində və qaqauz dilində isim və say-
larda geniş yayılmışdır.
İkiqat mənsubiyyət şəkilçisinin işlənmə səbəbini alimlər 
müxtəlif baxımdan izah etmişlər. Özbək alimi M.Mirzayevə görə, 
ikinci şəkilçinin qəbul edilməsi mənanın qüvvətləndirilməsi ilə 
əlaqədardır (218, s.46). Şübhəsiz, burada qrammatik mənanın 
qüvvətləndirilməsi nəzərdə tutulmalıdır. V.Banqın fikrincə, ikin-
ci mənsubiyyət şəkilçisinin qoşulması, hər şeydən əvvəl, birinci
şəkilçinin daşlaşması ilə izah olunur (202, s.75).
Azərbaycan dili şivələrinin əksəriyyətində üçüncü şəxs şə-
kilçili atası, anası, babası, nənəsi, əmisi və s. qohumluq əlaqə-
si bildirən sözlər heç bir şəkilçisi olmayan sözlər kimi anlaşılır. 
Dərbənd və Qax şivələrində hər üç şəxsin tək və cəmində üçüncü 
şəxs mənsubiyyət şəkilçisi işlənir ki, birləşmə daxilində həmin 

---

154
155
olunan - ın yiyəlik hal şəkilçisidir. - ki isə subyektə mənsub olan 
əşyanın adını əvəz edərək mənsubiyyət anlayışı yaradır.
Bu şəkilçi “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsində birinci şəxs cəm 
əvəzliyini ilə işlənmişdir; məs.: “Kürəşdilər, olamı? Bolay ki, bi-
zimki yeŋə” dedilər (KDQ, s.115).
- ki, - kı şəkilçisi qaqauz dilində yiyəlik və yerlik hallı şəxs 
əvəzliklərinə, türkmən dilinin dialektlərində şəxs əvəzliklərinin 
tək formalarına əlavə olunur; məs.: benimki, seninki, onunkı, bi-
zimki, sizinki, onnarınkı, bendeki, sendeki, ondakı, bizdeki, sizde-
ki, onnardakı (175, s.128-129), menki, senki, unkı (200, s.317).