AZƏrbaycan d L və n tq məDƏn yy
Yüklə 470,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
K LÇ LƏR NÜMUNƏLƏR -ım, -im, -um, -üm, -m qardaşım, dərsim, anam -ımız,-imiz,-umuz,- ümüz, -mız4 qardaşımız,dərsimiz,ana- mız
-ın,-in,-un,-ün,-n qardaşın, dərsin, anan -ınız,-iniz,-unuz,-ünüz,- nız, -niz,-nuz,-nüz qardaşınız, dərsiniz, ananız
III şəxs tək III şəxs cəm -ı,-i,-u,-ü; -sı,-si, -su, -sü (-yı,- yi,-yu,-yü) qardaşı, dərsi, anası, mövqeyi Sual 16.Sifət barədə məlumat yazın . Sifət əşyanın əlamət və keyfiyyətini bildirən əsas nitq hissəsidir. Sifət cümlədə ismə aid olub onu müxtəlif cəhətdən təyin edir: qara kəmər, şirin söhbət, dəhşətli insan, ağacdakı quş. Necə? nə cür? hansı? suallarından birinə cavab verir. Sifətlərin leksik mənaca aşağıdakı növləri var: 1. Rəng bildirən sifətlər: göy, qırmızı, yaşıl və s. 2. Dad bildirən sifətlər: şirin, turş, acı, dadlı və s. 3. Keyfiyyət bildirən sifətlər: yaxşı, pis, çalışqan və s. 4. Əlamət (görkəm) bildirən sifətlər: gözəl, kök, nurani və s. 5. Forma bildirən sifətlər: uzun, əyri, incə, badamı və s. 6. Həcm bildirən sifətlər: böyük, kiçik, enli və s. 14
Sifətlər quruluşca sadə, düzəltmə, mürəkkəb olur:
Sadə sifətlər quruluşca bir kökdən ibarətdir: qara, sarı, uzaq, yaxın,gözəl. Düzəltmə sifətlər Düzəltmə sifətlər, əsasən, isim və fellərdən düzəlir. Elə buna görə də sifətlər düzəlmə yoluna görə iki yerə bölünür: isimdən düzələn sifətlər, feldən düzələn sifətlər. simdən sifət düzəldən şəkilçilər: -lı
4 dadlı, duzlu, həvəsli, güllü və s. -sız 4
-ı 4
badamı, qəhvəyi, gümüşü, armudu və s. -i(vi) tarixi, tibbi, hərbi, inqilabi, tərbiyəvi və s. -cıl 4
-dakı 2 ağacdakı, həyətdəki, irəlidəki və s. Feldən sifət düzəldən şəkilçilər: -ağan
2 ; qaçağan, güləyən və s. -ar 2
-qan 2 çalışqan, döyüşkən və s. -ğın 4 azğın, əzgin, vurğun, düzgün (sonu cingiltili samitlərlə bitən fellərə qoşulur) və s. -qın
4 satqın, kəskin, tutqun, küskün (sonu kar samitlə bitən fellərə qoşulur) və s. -ıq
4 , açıq, sökük, uçuq və s. Mürəkkəb sifətlər Mürəkkəb sifətlər iki və ya daha artıq sözün birləşməsindən yaranan sifətlərdir. Mürəkkəb sifətlər bitişik və ya defıslə yazılır: enlikürək, gözəl-göyçək, bığıburma, şirin-şirin və s. Bu cür sifətlərin yaranma yolları müxtəlifdir: 1. Sadə sifətlə sadə ismin birləşməsi ilə: şirindil, qarayaxa; 2. Bir sadə və bir düzəltmə sözün birləşməsi ilə: enlikürək, məqsədyönlü; 15
3. ki düzəltmə sifətin birləşməsi ilə: soyuqqanlı, açıqürəkli; 4. Mənsubiyyət şəkilçili sözün iştirakı ilə: ürəyiaçıq, sözübütöv; 5. Sadə və ya düzəltmə sözlərin təkrarı ilə: qırıq-qırıq, qara-qara; 6. "ba" və "a" bitişdiricilərinin köməyi ilə: cürbəcür, növbənöv, rəngarəng; 7. Biri və ya heç biri ayrılıqda işlənə bilməyən sifətlərin birləşməsi ilə: əzik-üzük, dəlmə- deşik; 8.
9. "Qeyri" sözü və sifətin birləşməsi ilə: qeyri-müəyyən, qeyri-insani. Sifətin özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri də onun dərəcə bildirməsidir. Əşyalar ə lamət və keyfiyyət azlığı və çoxluğu ilə bir-birindən fərqlənir. Buna görə də əşyaların əlamət və keyfiyyəti nisbi olaraq üç dərəcə üzrə müəyyənləşdirilir: Azaltma dərəcəsi Adi dərəcə Çoxaltma dərəcəsi göytəhər göy
gömgöy 1. Sifətin adi dərəcəsi Sifətin adi dərəcəsi əşyanın keyfiyyət və ya əlamətinin normada olduğunu bildirir. Azaltma və çoxaltma dərəcələri adi dərəcə əsasında formalaşır: sarı, yaşıl, qırmızı, kiçik. Adi dərəcənin xüsusi şəkilçisi yoxdur. Heç də bütün sifətlər dərəcənin morfoloji əlamətini qəbul edə bilmir, həmişə adi dərəcədə olurlar: • Düzətmə və mürəkkəb sifətlərin əksəriyyəti: duzlu, sınıq, süzgün, daxili, güləyən, qaraqaş, qaragöz, qaraqabaq və s. • Bəzi sadə sifətlər: kal, qalın, mehriban, kar, ağır, kobud • Alınma sifətlərin bir çoxu: etnik, fizioloji, tibbi. 2. Sifətin azaltma dərəcəsi Sifətin azaltma dərəcəsi əlamət və keyfiyyətin adi dərəcədən, yəni normadan az olduğunu bildirir. Bu üsulla yaranan sifətlər formaca dəyişir, yəni adi dərəcədə olan sifətlərə şəkilçilər artırılır: qaraşın, sarışın, uzunsov, dəlisov, sarımtıl, ağımtıl Sintaktik üsulla azaltma dərəcəsi təhər, kəm, ala, açıq sözlərinin köməyi ilə düzəlir. Təhər və kəm sözləri ilə düzələn sifətlər bitişik, ala və açıq sözü ilə düzələnlər defislə yazılır. 3. Sifətin çoxaltma dərəcəsi Ə lamətin adi dərəcədən çox olduğunu bildirən dərəcəyə sifətin çoxaltma dərəcəsi deyilir: Çoxaltma dərəcəsi də iki üsulla yaranır: l.Morfoloji üsulla: a)Adi dərəcədə olan sifətin sonuna -ca 2 şəkilçisi artırmaqla: zorbaca, yaxşıca. stisna: 16
adi dərəcədədir. b)Adi dərəcədə olan sifətin əvvəlinə onun ilk hecası artırılır, lakin bu zaman hecanın son samiti m, p, r, s samitlərindən biri ilə əvəz olunur: Əgər həmin heca saitlə bitirsə, bu samitlərdən biri sadəcə olaraq hecaya qoşulur: gö-m-göy, do-s-doğma, qı-p-qırmızı, tə-r- təmiz. Ağappağ sözü bu üsulla yaransa da, göründüyü kimi, bir az fərqlidir.
Adi dərəcədə olan sifətlərin əvvəlinə lap, daha, ən, olduqca ədatları, tünd sözü və ya düm hissəciyi artırılır: ən gözəl, lap qırmızı, tünd-göy, dümağ.
Sifətin cümlədəki birinci sintaktik vəzifəsi izah etdiyi sözdən əvvəl gəlməsi-təyin olmasıdır, lakin bəzən elə olur ki, sifət isimləşərək həm ismin, həm də sifətin vəzifələrini daşıyır: Sifət təyin kimi: Bayağı (necə?) mahnı Sifət xəbər kimi: Mənim dostum üzgündür. (necədir?) Sifət mübtəda
kimi: Qoca (kim?)
birdən dilləndi. Sifət tamamlıq kimi: Arxadakını (hansını?, nəyi?)mən aparacağam. Sifət zərf kimi: Sənsiz (necə) yaşaya bilmirəm. Bəzən sifətlər cümlədə ismin rolunda çıxış edə bilir. Bu zaman sifət sifətə məxsus xüsusiyyətlərini itirərək isimləşir, amma morfoloji baxımdan sifət olaraq qalır: Gözəl qızlar, gözəllər. Sifət isimləşərkən aşağıdakı xüsusiyyətlərini itirir: 1. Əlamət və ya keyfiyyət bildirməsini; 2 . Sifətin suallarına cavab verməsini; 3 . Təyin olma xüsusiyyətini; 4 . simdən əvvəl gəlmə xüsusiyyətini. Sifət isimləşərkən aşağıdakı xüsusiyyətləri qazanır: l. Ad bildirmək: gid gəldi. 2 . Cümlənin mübtəda və tamamlığı olmaq: Dahilər yanılmırlar. Dəlidən ağıllı söz. 3 . Hallanır: şirin, şirinin, şirinə, şirini, şirində, şirindən 4 . Cəmlənir: cavanlar, yaxşılar Mənsubiyyətə görə dəyişmək: qaragözüm, qaragözün. simsiz işlənmə xüsusiyyətini: oğrular, dəlilər. QEYD: Ümumiyyətlə, sifət aid olduğu isimsiz işlənərsə, isimləşmiş hesab edilir. stisna olaraq, birbaşa xəbərlik şəkilçisi qəbul edərək cümlənin xəbəri olduqda isimləşməyə də bilər: Bizi xilas edən bu igiddir (kimdir?)- simləşmişdir. Mənim dostum igiddir (necədir)- 17
cümləsində isə dostun keyfıyyəti vurğulandığı üçün isimləşmiş hesab edilmir. Lakin sifət ismə aid şəkilçidən sonra xəbər vəzifəsində çıxış edərsə, isimləşmiş sifət hesab olunur. Məs.: Bunlar bizim qəhrəmanlardır.Sifət isimləşsə belə, morfoloji təhlil zamanı sifət kimi götürülür. Azaltma və çoxaltma dərəcəsinin şəkilçilərini qəbul etmiş sifətlər sadə sifətlərdir.
olur: igid oğul, beş uşaq. Hər ikisi isimdən əvvəl gəlir: igid oğul, beş uşaq. • Hər ikisi isimləşə bilir: igidlər, beşincilər. • Hər ikisi ədatla işlənə bilir: lap gözəl, lap çox. • Hər ikisi, əsasən, cümlədə təyin vəzifəsində çıxış edir: yaxşı adam, üç rəng • Hər ikisi quruluşca sadə, düzəltmə, mürəkkəb olur. • Hər ikisi "hansı?" sualına cavab verə bilir: Birinci (hansı?)adam, bugünkü (hansı?) hadisə Qeyd: Əgər isim eyni zamanda həm say, həm də sifətlə işlənərsə, o zaman say sifətdən əvvəl işlənir: üç böyük bina. Sayla sifətin fərqli cəhətləri: • Say əşyanın miqdarını, sifət əşyanın əlamətini bildirir. • Düzəltmə say, əsasən, saylardan, düzəltmə sifət isə müxtəlif nitq hissələrindən yaranır. • Saylardan sonra gələn isimlər, adətən, cəmlənə bilmir (10 adam), sifətdən sonra gələn isimlər isə cəmlənə bilir (özəl insanlar). Sual 20. Sayın quruluşca və mənaca növləri barədə məlumat yazın . Saylar quruluşca üç yerə bölünür: sadə, düzəltmə, mürəkkəb. Sadə saylar yalnız bir kökdən ibarət olur: beş, az, xeyli, çox, üç. Düzəltmə saylar isə -ıncı 4 , -lu, -acıq, -larca 2 , -larla
2 şəkilçiləri vasitəsi ilə düzəlir: Məsələn: birinci, yüzlərlə, minlərcə, çoxlu, azacıq.
1. defislə yazılanlar: üç-dörd, əlli-altmış 2. ayrı yazılanlar: ikidə bir, on beş, bir qədər Sayların mənaca aşağıdakı növləri var: I Miqdar sayları Miqdar sayları mənaca üç yerə bölünür: müəyyən miqdar sayları, qeyri-müəyyən miqdar sayları, kəsr sayları. 1. Müəyyən miqdar sayları: 18
• Əşyanın konkret sayını bildirir. beş bina. • Müəyyən miqdar sayı, adətən, neçə? nə qədər?suallarına cavab verir. • Quruluşca sadə və mürəkkəb (tərkibi) olur: beş, üç, on beş, əlli iki. • Dilimizdə quruluşca sadə olan 23 miqdar sayı var. • Müəyyən miqdar sayından sonra gələn isim həmişə təkdə olur: iki kompyuter, bir vərəq. • Müəyyən miqdar sayı yazıda həm rəqəmlə (5), həm də hərflə (beş) yazıla bilir. • Müəyyən miqdar sayı ilə isim arasında çox vaxt numerativ sözlər işlənir: beş nəfər kişi, üç baş qoyun, iki dənə kitab, üç sap mirvari. Bu nümunələrdə nəfər, baş, dənə, sap sözləri numerativ sözlərdir. Aşağıdakı sözlər də numerativ söz kimi işlənə bilir: tikə, ədəd, çimdik, stəkan, otaq, cüt, dəst, qab vedrə, kilo, qram, metr, litr, top, vaqon, göz, kasa, sap və s.
2. Qeyri-müəyyən miqdar sayları • Qeyri-müəyyən miqdar sayları əşyanın təxmini miqdarını bildirir və yalnız nə qədər? sualına cavab verir. Məs: az, çox, bir az, bir qədər, bir sıra, az-çox, çoxlu, azacıq, minlərlə,
• Qeyri-müəyyən miqdar sayları quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb olur: az, azacıq, üç-dörd.
• Az, çox sayları ədatla işlənə bilir: ən az maşın, lap çox insan. Bir sıra, bir çox saylarından sonra gələn isimlər cəmdə olur: bir çox məktəblər. • Çox, onlarla, yüzlərcə saylarından sonra gələn isimlər həm təkdə, həm də cəmdə işlənə bilər: onlarla müəllim, onlarla müəllimlər. Yerdə qalan qeyri-müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isim həmişə təkdə olur.
Kəsr sayları tamın hissəsini və ya tam və hissəni bildirir: üçdə bir, üç tam onda dörd. • Kəsr sayları nə qədər?, neçə hissə? suallarına cavab verir. • Bu saylar müəyyən miqdar sayları və -da 2 hal şəkilçisinin köməyi ilə yaranır. • Kəsr sayları, adətən, mənsubiyyət şəkilçisi ilə birlikdə işlənir. • Qeyd: Kəsr sayları rəqəmlərlə yazılanda vergüldən də istifadə olunur: 3,5 II Sıra sayları Sıra sayları əşyanın sırasını bildirir: birinci sinif, axırıncı mərtəbə. • Sıra sayları, əsasən, neçənci?, mətndə isə bəzən də hansı? sualına cavab verir. • Sıra saylarından sonra gələn isim cəmdə də ola bilər, təkdə də: 10-cu sinif, 10-cu siniflər. • Sıra sayları, əsasən, müəyyən miqdar saylarına, əvvəl, axır, son zərflərinə və filan ə vəzliyinə -ıncı 4 şəkilçisi artırmaqla yaranır: ikinci, axırınci, sonuncu. Sonu saitlə bitən sözlərdə -ncı 4 kimi yazılır: yeddinci, altıncı. Sıra saylarının müxtəlif yazı formaları var: birinci; 1-ci; I; 1.; 1)
19
Sual 21. Felin təsriflənən formaları, əmr və xəbər şəkilləri barədə məlumat yazın. Fellər iki böyük qrupa ayrılır: 1. Təsriflənən formalar. 2. Təsriflənməyən formalar. Felin şəxsə, kəmiyyətə və zamana görə dəyişən formalarına təsriflənən formalar deyilir. Felin təsriflənən formalarına felin şəkilləri daxildir. Felin şəkilləri danışan şəxsin görülən işə münasibətini bildirir. Danışanın münasibətinə görə işin icrası: a) tələb oluna bilər, b) arzu edilə bilər; c) vacib sayılar; d) müəyyən şərtlə bağlı olar; e) müəyyən bir vaxtda müəyyən şəxs tərəfindən yerinə yetirilə bilər və s. Bütün bunlar fel şəkillərinin məzmununu təşkil edir. Dilimizdə felin 6 şə kli vardır: 1) əmr şəkli, 2) xəbər şəkli, 3) arzu şəkli, 4) lazım şəkli, 5) vacib şəkli, 6) şərt şə kli.
Əmr, xahiş, məsləhət, təklif, nəsihət və s. bildirən fel şəklinə felin əmr şəkli deyilir. Ə mr şəklinin xüsusi şəkilçisi yoxdur. O, felin kökünə və ya başlanğıc formasına şə xs şə kilçilərini (II şəxsin təkindən başqa) artırmaqla düzəlir. Məs: qal -ım, qal, qal -sın, qal- aq, qal-ın, qal-sın(lar) və s.
Əmr şəkli zamanlara görə dəyişmir. Amma felin bu şəklinin məzmununda indiki yaxud gələcək zaman anlayışı olur. Felin xəbər şəkli işin nə zaman və neçənci şəxs tərəfindən həyata keçirildiyini (və ya keçirilmədiyini) bildirir. Felin xəbər şəklinin xüsusi qrammatik əlaməti olmur, zaman və şəxs şəkilçiləri ilə düzəlir.Yəni xəbər şəklində fellər zamana və şəxsə görə dəyişir. Dilimizdə felin üç zamanı var: keçmiş, indiki və gələcək zamanlar. Keçmiş zaman iki cür olur: şühudi keçmiş və nəqli keçmiş.
-dı
4 şə kilçisi ilə düzəlir. şin neçənci şəxs tərəfindən yerinə yetirildiyini göstərmək məqsədilə fellərə müvafiq şəxs şəkilçiləri artırılır. Məs: tut-du-m, tut-du-n, tut-du,tut- du-q, tut-du-nuz, tut-du-lar və s.
Nəqli keçmiş zaman keçmişdə icra edilmiş iş, hərəkət haqqında nəql etmək yolu ilə məlumat verir. Nəqli keçmiş zaman -mış 4 şəkilçisi ilə düzəlir. Məs: yaz-mış-am, yaz- mış-san, yaz-mış-dır; yaz-mış-ıq, yaz-mış-sınız, yaz -mış-lar və s. Şifahi nitqdə II şəxsin təkində və cəmində -mış 4 şəkilçisinin son samiti düşür. Məs: sat-mış-san əvəzinə sat- mı-san, sat-mış-sınız yerinə sat-mı-sınız. Nəqli keçmiş II və III şəxsdə -ıb 4 şəkilçisi vasitəsilə də əmələ gəlir. Məs: al-ıb-san, al-ıb-(dır),al-ıb-sınız, al-ıb-lar. ndiki zaman hərəkətin söhbət gedən vaxt icra edildiyini bildirir. ndiki zaman fellərə -ır 4 şəkilçisini artırmaqla düzəlir. Məs.: yaz-ır, qorx-ur, və s. Fellər indiki zamanın inkarına görə dəyişəndə inkar şəkilçisinin (-ma, -mə) saiti düşür. Məs: bil-m- ir-əm , gör-m-ür. Gələcək zaman işin gələcəkdə icra ediləcəyini bildirir. ki cür olur: qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək. Qəti gələcək zaman felə -acaq 2 şəkilçisini artırmaqla düzəlir. Məs: qalacağam, qalacaqsan,qalacaq, qalacağıq, qalacaqsınız, qalacaqlar. -Acaq 2 şə kilçili felə saitlə başlanan şəxs şəkilçiləri artırdıqda q samiti ğ, k samiti isə y samitinə keçir; məs.: ya-
və s. Qeyri-qəti gələcək zaman felə -ar 2 şə kilçisini artırmaqla düzəlir, məs.: tap-ar,bil- ə
və s. Fellər qeyri-qəti gələcək zamanın inkarı üzrə dəyişdikdə inkar şəkilçisinin saiti 20
düşür. II və III şəxsdə isə r səsi z səsinə keçir. Məs.: dur-m-ar-am (I şəxs),dur-m-az-san (II şəxs), dur-m-az (III şəxs).
Felin arzu şəkli işin gələcəkdə icrasının arzu edildiyini bildirir. Arzu şəkli felə --a 2
kilçisinin artırılması ilə düzəlir. Məs: yaz-a-m, yaz-a-san, yaz-a, yaz-a-q, yaz-a-sınız, yaz-a-lar . Fel saitlə qurtararsa, şəkilçinin əvvəlinə y samiti əlavə edilir, məsələn: saxla- ya, gözlə-yə. Arzu şəklində feldən əvvəl çox vaxt gərək, kaş sözlərindən biri işlədilir, məsələn: gərək (kaş) bil-ə-m, gərək (kaş) gəl-ə-siniz və. Arzu şəklinin şəkilçisi ilə felin əmr şəklinin I şəxs cəminin şəxs şəkilçisi –aq; - ək bəzən cümlədə qarışdırılır. Bunları yalnız cümlənin üslubundan müəyyən etmək olar. Kaş oxu-y-a-q: burada -a arzu şəklinin şəkilçisi, -q isə xəbərlik şəkilçisidir, gəl Yüklə 470,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|