AZƏrbaycan d L və n tq məDƏn yy
Qoşmalar sözlərə qoşularaq aşağıdakı məna çalarlarını yaradır: 1. l
Yüklə 470,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Qoşmalar sözlərə qoşularaq aşağıdakı məna çalarlarını yaradır:
1. lə (-la
qoşularaq, birgəlik, vasitə mənası bildirir. Məs.: Arzu ilə imtahana hazırlaşırıq. Səninlə işim var. Telefonla danışıram. 2. Kimi, qədər, tək, ca 2 qoşmaları adlıq hallı isimlər və yiyəlik halda olan əvəzliklərlə birlikdə bənzətmə, müqayisə mənası yaradır: Təyyarə quş kimi uçurdu. Səni heç kəs
3. Üçün qoşması da adlıq və yiyəlik hallı sözlərlə işlənərək səbəb, məqsəd mənası ə mələ gətirir: Kitabı Əli üçün gətirmişəm. Sənin üçün darıxıram. 4. Kimi, qədər, -dək, can 2 qoşmaları yönlük halda işlənən sözlərə qoşulduqda məsafə, bəzən də zaman mənası bildirir. Məs.: evə kimi, kəndəcən, səhərə qədər və s. 5. Sarı, tərəf, doğru, qarşı qoşmaları yönlük halda olan sözlərə artırıldıqda istiqamət mənası ifadə edir: bağa tərəf, küləyə qarşı, evə doğru, kəndə sarı və s. 6. Dair, aid, xas, məxsus qoşmaları yönlük hallı sözlərlə işlənərək aidlik bildirir: Sənə aid ki- tabları apar. Konfransda fəlsəfəyə dair mühazirələr dinlənildi. 7. Görə, əsasən qoşmaları da yönlük hallı sözlərə qoşularaq istinad mənası əmələ gətirir: Qərara ə
Görə qoşması səbəb, məqsəd mənası da bildirir: Bura sənə görə gəlmişəm. 8. Əvvəl, qabaq, sonra, bəri qoşmaları çıxışlıq halda olan sözlərə artırılıraq zaman mənası ifadə edir. Məs.: Mən Orxandan sonra (əvvəl,qabaq) gəldim.2007-ci ildən bəri
9.Başqa, savayı, özgə, qeyri, ayrı qoşmaları çıxışlıq halda işlənən sözlərlə birlikdə fərqləndirmə mənası əmələ gətirir: Nərgizdən başqa (qeyri, savayı, özgə) heş kəsdərsi öyrənməmişdi. 10. Ötrü qoşmaları çıxışlıq hallı sözlərə qoşularaq, səbəb, məqsəd mənası yaradır: Ana uşaqlarından ötrü özünü oda-közə atar.
26
Qoşmalardan -tək,- dək,- can 2 ,- ca 2 qoşulduğu sözlərə bitişik yazılır. lə qoşması həm bitişik (-la, -lə şəklində), həm də ayrı yazılır. Qalan qoşmalar qoşulduğu sözlərdən ayrı yazılır. Qoşmalar içərisində başqa nitq hissələri ilə ortaq sözlər vardır. Tərəf sözü isim və
Doğru, qabaq sözləri sifət, zərf və qoşma kimi işlənir: Qabaq sıralar boşdur (sifət). Qabağa bax (zərf). Bizdən qabaq gələn yoxdur (qoşma). Sarı sözü sifər, fel və qoşma kimi işlənir: Sarı qələmi mənə ver (sifət). Yaramı sarı (fel). Maşın mənə sarı gəlirdi (qoşma). Sual 28. Bağlayıcıların növləri və bağlayıcılarda vergülün işlədilməsi qaydaları hansılardir? Bağlayıcı – cümlə üzvləri və ya cümlələr arasında əlaqə yaradan, onları qrammatik cəhətdən bir-birinə bağlayan köməkçi nitq hissəsidir. Sintaktik funksiyasına görə bağlayıcılar iki yerə bölünür: tabesizlik bağlayıcıları, tabelilik bağlayıcıları. Tabesizlik bağlayıcıları həm sadə cümlədə, həm də tabesiz mürəkkəb cümlələrdə işlənir, başqa sözlə, sadə cümlələrin həmcins uzvlərini, tabesiz mürəkkəb cümlələrin isə tərkib hissələrini əlaqələndirir. Tabelilik bağlayıcıları isə yalnız tabeli mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrini bir- birinə bağlayır. Tabesizlik bağlayıcıları bərabərhüquqlu tərəflər, tabelilik bağlayıcıları isə biri müstəqil, o biri asılı olan tərəflər arasında işlənir. Tabesizlik bağlayıcılarının aşağıdakı qrammatik məna növləri var: 1. Birləşdirmə bağlayıcıları: və, ilə (-la 2 ). Həsən və Akif kəndə gedəcəklər. Onun getməyi ilə qayıtmağı bir oldu.
xəbərlər və təbesiz mürəkkəb cümlələrin tərəfləri arasında işlənmir.
istər, istərsə də. Gah danışır, gah gülür. stər bəstəkar ol, istər rəssam ol. 4. ştirak bağlayıcıları: həm, həm də, həm də ki, o cümlədən, hətta, habelə, həmçinin, -da 2 . Meşələrdə ağcaqayın ağacları da əkmişdilər. Hamı, hətta Cahan xala da məclisə gəlmişdi.
5. nkarlıq bağlayıcıları: nə, nə də, nə də ki. Nə yardan doyur, nə əldən qoyur. 6. Aydınlaşdırma bağlayıcılar: yəni, məsələn. Bakının zəngin sərvəti, yəni nefti var. O,bir çox şairlərin, məsələn, Füzulinin şeirlərini əzbər bilir. Tabelilik bağlayıcılarının mənaca növləri bunlardır: 1. Aydınlaşdırma bağlayıcıları: ki, belə ki. Məs.: Evə gəlib
söndü. Hamı narazı idi, belə ki, müdirlə dil tapa bilmirdilər. 27
üçün ki, ondan ötrü ki və s. Məs.: Oxumadım, çünki vaxtım yox idi. Mən təyinatımı kəndə aldım, ona görə ki orada müəllimə ehtiyac var. 3.Güzəşt bağlayıcıları: hərçənd, hərçənd ki və s. Məs.: Hərçənd dünyanı qadınlar idarə edirlər, lakin tarixçilər ancaq kişilərin adını bilirlər (Henrix Heyne).
Məs.: Əgər sinəmizlə cəbhə yarmasaq... Madam ki gəlmir, demək, bizi saymır.
başqa) vergül işarəsi qoyulur. Məs.: O həm oxuyur, həm də işləyirdi. Amma, ancaq, lakin bağlayıcılarından əvvəl vergül qoyulur. Məs.: Göy guruldadı,
Təkrarlanan da,də bağlayıcısından sonra (axırıncıdan başqa) vergül qoyulur: Tatar da, özbək də, uyğur da türkdilli xalqlardır. Mürəkkəb cümlələrdə işlənən çünki, ona görə ki, ona görə də və s. bağlayıcılarından əvvəl vergül qoyulur: Körpə heç cür sakitləşmirdi, çünki qulağı
. Ki bağlayıcısı həmişə tabeli mürəkkəb cümlənin tərəflərini əlaqələndirir, ayrı yazılır, ondan sonra vergül qoyulur.
• Ədat sözlərin və cümlələrin təsir qüvvəsini artıran köməkçi nitq hissəsidir. • Məgər bunu sizə deməmişdik?- cümləsində məgər ədatı bütövlükdə cümlənin təsir gücünü artırır. Sən ki belə deyildin cümləsində ki ədatı sən sözünün təsir gücünü artırır. • Ədatlar söz və ya cümlələrin mənasını qüvvətləndirməyə xidmət etdiyi üçün onları cümlədən çıxarsaq, mənada ciddi dəyişiklik baş verməz, həmin məna yalnız bir qədər zəifləyə bilər. Ən gözəl qız gəlsin -Gözəl qız gəlsin. • Ədatların qrammatik mənası söz və cümlələrin təsir gücünü artırmağa xidmət etməsidir. Ə
1. Qüvvətləndirici ədatlar: ən, lap, daha, axı, hətta, artıq, -ca 2 , da, də, ha, düz bir, ki, necə, nə, belə, olduqca, hələ. Məs.: Lap başımı itirmişəm. Sən bunu desən belə, heç kəs razı olmayacaq. Deməlisən ha. 2. Dəqiqləşdirici ədatlar: elə, məhz, əsl. Məs.: Elə mən də bunu istəyirdim. Əsl mən deyəndir. Məhz Oqtay bu rolu oynaya bilər. 3. Məhdudlaşdırıcı ədatlar: ancaq, təkcə, tək, bircə, yalnız, bir. Məs.: Məsələdən yalnız mən xəbərdar idim. Ancaq sən ona kömək edə bilərsən.
Sual ədatları: bəs, məgər, bəyəm, yəni, -mı 4 , ki. Məs.: Yəni sən heç atanı düşünmürsən? Məgər belə də iş olar? Bəs mən bunu niyə bilmirəm? 5. Əmr ədatları: di, qoy, bax, gəl, gör, görün, gəlin, gəlsənə, ha, -sana 2 . Məs: Almayın hal Bax, gözləsin ha. Gəl belə edək və s.
28
6. Arzu ədatları: kaş, gərək, kaş ki, təki, barı, bircə, bir. Məs.: Təki sən səslə məni. Kaş ki səni görəydim. Bircə yaz tez gəlsəydi.
7. Təsdiq və inkar ədatları: hə, yox, bəli, xeyr, heç, əsla. Məs.: Hə, mən razıyam. Heç elə şey yoxdur və s.
Ə
onu deməliyik ki, ədatların bəziləri başqa nitq hissələri ilə omonim olur. Belə hallarda bu və ya digər sözün hansı nitq hissəsinə aid olduğunu müəyyənləşdirmək üçün onun cümlədəki roluna, məna və vəzifələrinə fıkir vermək lazımdır.
Məs.: Həsən də gəlmişdi. Bəziləri, yəni məsələni bilməyənlər susurdular - bağlayıcı; Ağacları sula da. Yəni sən bunu bilmirsən? - ədat.
2.-ca, tək sözləri qoşma və ədat kimi çıxış edir. Məs.: Dəryaca ağlın olsa... Quştək uçurdu-qoşma. Bircə manat pulumuz vardı. Tək sən mənə kömək edə bilərsən.-ədat .
Düz, əsl, tək, artıq sözləri sifət və ədat kimi işlənir. Məs.: Düz yanımda dayandı. Əsl mən deyəndir. Artıq bu məsələ bizi çox narahat etmişdir —ədat. Düz sözə nə deyə bilərik. Əsl müəllim vətənpərvər olmalıdır. Artıq kitabları aparın- sifət.
4. Bax, gəl, gör, qoy, gəlsənə və s. sözlər fel və ədat olur. Qoy sözünü desin. Gəl birlikdə oxuyaq—ədat. Çantanı yerinə qoy. Evə tez gəl-fel. 5. Təkcə, yalnız, tək, artıq sözləri zərf və ədat kimi işlənir: Kəndə yalnız gəlmişdi. Qız tək yaşayırdı -zərf. Yalnız sən mənə kömək edə bilərsən. Tək sənə inanıram-ədat Ədatların əksəriyyəti sözdən ayrı yazılır. Sual bildirən -mı 4 , ə mr bildirən -sana 2 , qüvvətləndirmə bildirən -ca ədatları şəkilçiləşdiyi üçün sözlərə bitişik yazılır. Məs.: Bunu dedinmi? Oxusana. Bircə manat pulum qalıb. –mı
4 sual ədatı -da, -də bağlayıcısından (və ya ədatından) sonra ayrı yazılır. Sən də mi belə düşünürsən?
Modal sözlər danışanın ifadə etdiyi fıkrə münasibət bildirən köməkçi nitq hissəsidir. Modal sözlərin mənaca aşağıdakı növləri var: 1. Təsdiq (yəqinlik) bildirənlər: əlbəttə, şəksiz, şübhəsiz (ki), doğrusu, doğrudur,doğrudan da, həqiqətən, düzü, sözsüz və s. Məs.: Əlbəttə ki, göz ürəyin aynasıdır.Şübhəsiz, əmək insan xarakterini müəyyən edə bilər. 2. Güman və şübhə bildirənlər: bəlkə (də), giiman (ki), ehtimal ki, yəqin (ki), deyəsən, görünür, olsun ki, olmaya və s. Məs.: Olmaya, sən bizsiz getmək fikrindəsən?Görünür, onlar işin ciddüiyini hələ yaxşı anlamırlar. 3. Nəticə (ümumiləşdirmə) bildirənlər: axır ki, deməli, ümumiyyətlə, beləliklə, xülasə, nəhayət, bir sözlə, tutaq ki, demək, yaxşı, müxtəsər və s. Məs.: Yaxşı, indi biz hara gedirik? Demək, sən məndən bunları gizlədirdin. Xülasə, hamımız getməliyik.
4. Sıra və ardıcıllıq bildirənlər: əvvəla, birincisi, ikincisi və s. Məs.: Birincisi, mən özüm istəmirdim, ikincisi, bunun sənə aidiyyəti yoxdur.
Fikrin mənbəyini bildirənlər: məncə, səncə, fikrimizcə, bizcə, zənnimcə, mənə görə və s. Məs.: Fikrimizcə, bu xəmir hələ çox su aparacaq. 6. Təəssüf bildirənlər: təəssüf ki, heyif ki, əfsus ki və s. Məs.: Heyif ki, biz onu vaxtında tanıya bilmədik. Təəssüf ki, sən Şuşanı görməmisən. 29
7.Bənzətmə və ya müqayisə bildirənlər: sanki, elə bil, elə bil ki və s. Məs.: Sanki onun üstünə bir qazan isti su tökdülər. Modal sözlər cümlə üzvlərindən vergüllə ayrılır və cümlənin əvvəlində, ortasında və sonunda işlənə bilir. Görünür, deyəsən, demək, deməli, demə, görəsən və s. sözlər həm fel, həm də modal söz kimi, xülasə sözü isim və modal söz, yaxşı-sifət, zərf və modal söz kimi işlənə bilər. Nida danışanın hiss və həyəcanını ifadə edən köməkçi nitq hissəsinə deyilir. Nidalar insanın müxtəlif hisslərinin, hadisələrə emosional münasibətinin ifadəsidir. Nidaların müxtəlif məna növləri var: 1. Sevinc, heyranlıq bildirənlər: bəh-bəh, of, ura, paho, oxqay, ay can - ay can Məs.: Paho! Ay salam, xoş gördük.
Kədər, narahatlıq, qorxu bildirənlər: ay aman, ah, ox, vay-vay, uf, ay dad və s. Məs.: Vay-vay, bu nə işdi başıma gəlir? Ah, əfsus, keçdi o gözəl günlər. 3. Çağırış bildirənlər: ey, ay, ya, hey, a, ehey. Məs.: A bala, bir bura gəl. Ehey atlılar, xan evinə gedərsiz.. . 4. Nifrət, istehza bildirənlər: tfu, xa-xa-xa, xox və s. Məs.: Xox, qorxdum səndən. Xa- xa-xa, get ay batandan sonra gəl, nə qəribə iş oldu.
5. Qəm, kədər bildirənlər: of, ah, ox, oy, eh və s. Məs.: Ah, keçdi artıq o günlər. Of, ə
Bütün nidalar sözdən ayrı yazılır. Nidalar cümlənin əvvəlində gəldikdə ondan sonra, ortada gəldikdə hər iki tərəfindən, axırda gəldikdə ondan əvvəl vergül qoyulur. Çağırış nidaları olan ay, a, ya tək işlənmir, onlardan sonra xitab gəlir və vergül xitabdan sonra qoyulur. Məs.: Ay uşaq, bura gəl. A kişi, bu nə işdi edirsən? Ey nidası həm xitabla, həm də tək işlənir. Tək işlənəndə ondan sonra vergül qoyulur. Məs.: Ey, mənə kömək edin.
Nidalar da bəzən omonimlik yaradır. Məs.: Vay, sən nə etdin? ─ nida; Kəndimizdə vay düşdü─isim. Ay ana, gəl gedək ─ nida; Bir ay otuz gündür ─isim və s.
Yüklə 470,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|