AZƏrbaycan d L və n tq məDƏn yy
Sual 42. Qədim Roma natiqlik m
Yüklə 470,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sual 43. Yunan natiqlik m əkt əbi bar əd ə yazın.
- Sual 44. Az ərbaycan natiqlik s ən əti haqqinda n ə bilirsiniz
- Sual 46. Nitqin nec ə hazırlanması bar əd ə yazın.
- Natiqlik m əhar əti dedik ə biz, h ər şeyd ən əvv əl, göz önün ə m əzmunlu, t əsirli, aydın v
- Natiql ər öz çıxı şlarını parlaq, qüvv ətli v ə t əsirli hala salmaq üçün bir sıra b ədii-t əsvir vasit əl ərind
- Sual 49. Düzgün nitqd ə orfoepiyanın rolu bar əd ə yazın.
- Sual 50. Jest v ə mimika haqqında m əlumat yazın. Natiq dinl əyicil ər ə yalnız öz çıxı şındakı ekspressivlikl
|
Sual 42. Qədim Roma natiqlik məktəbi haqqında yazın. Roma natiqlik məktəbi yunan natiqlik məktəbinə nisbətən daha azad və demokratik idi. Romada Katon, Antoni Mark, Qay Qrakx və başqa natiqlər bu məktəbin nümayəndələridir. Tədqiqatçılar bu natiqlərin əsərlərini araşdırarkən bəlli olub ki, bəzi natiqlərin əsərləri tam şəkildə, bəzilərinin isə yaradıcılığından kiçik, cüzi bir hissə miras qalmışdır. Roma natiqlik sənətinin ən görkəmli nümayəndəsi Mark Tülli Siseron olmuşdur. Elm aləmində 105 nitqinin olması haqqında məlumat verilən, lakin onlardan 58-nin bizə gəlib çatması faktı onun haqqında söz deməyə əsas verir. M.T.Siseron ilk nitqini 27 yaşında olarkən söyləmişdir. Onun yazdığı “Natiqlik haqqında”, “Brut, yaxud məşhur natiqlər”, “Natiq” və s. əsərləri natiqlik sənəti haqqında yazılmış şahanə ə sərlərdir. Roma imperatorluğu natiqlik sənətinin süquta uğramasına səbəb oldu. Bu durğunluq XVIII əsrə qədər davam etmişdir. Roma natiqlik məktəbinin dirçəlişi XIX ə srin əvvəllərinə təsadüf edir. Sual 43. Yunan natiqlik məktəbi barədə yazın. Yunan natiqlik məktəbinin məşhur simalarından biri Demosfendir. Demosfen bütün nitqlərində giriş, əsas hissə, nəticədən istifadə etmişdir. Elm aləminə Demosfenin 61 nitqi, 56 çıxışı və 6 məktubu məlumdur. Ümumiyyətlə, yunan natiqlik məktəbinin bir çox nümayəndələrindən sey, sokrat, Lisi, Antifont və başqalarının əsərləri həmişə böyük maraq doğurub. Bu məktəbin digər məşhur nümayəndəsi Aristoteldir. Onun ə sərləri içərisində ən məşhuru “Ritorika”dır. Aristoteldən başqa, Tisi, Koraks, Siseron, Kvintillian da natiqlik sənərinə dair əsərlər yazmışlar. Aristotelin yazdığı “Ritorika” 36
digərlərindən onunla fərqlənir ki, bu əsərdə ilk dəfə olaraq dil, üslub, nitq haqqında yeni fikirlər söylənilib. Natiqlik sənətini yüksəklərə qaldırmış, natiqlik məktəbi yaratmış Demosfen neçə- neçə natiqlərin yetişməsinə köməklik göstərmişdir. Hətta bir çox natiqlər, müəllimlər öz nitqlərini Demosfenin təsiri ilə qurmuşdular. Təsadüfi deyil ki, vaxtı ilə M.P.Siseron «Kim Demosfen kimi olmaq istəmirsə, o, natiq deyil» fikrini irəli sürmüşdür. Demosfen bu şan-şöhrətə birdən-birə gəlib çatmamışdı. Bu, uzun illərin, gərgin zəhmətin, mübarizə və mətin iradənin hesabına başa gəlmişdi. Həyata fiziki cəhətdən qüsurlu gələn Demosfen (o, çox əsəbiymiş, «r» səsini düzgün tələffüz edə bilmirmiş, danışan zaman çiynini çəkirmiş və s.), ilk növbədə, bu qüsurları aradan qaldırır. O, dəniz qırağına gedir, ağzına xırda daşlar alıb, gur səslə nitq söyləyir. Çox çəkmir ki, onun nisbətən yekə dili normal hala düşür və pəltəkliyi aradan qalxır. Sonra özündən hündür olan yerdə qılınc asır və çiyni üzərində saxlayır. Çiynini atdığı zaman qılınca toxunur. Qılıncın verdiyi ağrı hesabına bu qüsurunu da aradan qaldırır. Nəhayət, dostu Satirin məsləhəti ilə səs tembrindən, intonasiyadan düzgün istifadə Demosfenə uğur gətirir. Əvvəllər qışqıra-qışqıra danışıb özünü yoran, hətta nitqi yarımçıq qalan, istehzalara, lağlağı gülüşlərə məruz qalan Demosfen inadkarlığı sayəsində gözəl bir natiqə çevrilir. lk qələbəsini qohumları üzərində qazanan Demosfen beş dəfə nitq söyləyir. Bu zaman ona məşhur loqoqraf sey yaxından köməklik göstərir. Atasının var- dövlətinə sahib çıxmış bu adamlarla mübarizə aparan Demosfen ədaləti bərpa edir. Var- dövləti geri qaytara bilməsə də, ədalətsiz qəyyumluq edən bu adamları məğlub edir. Elə həmin vaxtdan da natiqlik sənətinə dərindən bələd olmağa çalışır. Ömrünün qırx iki ilini bu sənətə həsr edir. Böyük nailiyyətlər əldə edir. Natiqliyin tələblərindən irəli gələn prinsipləri əsas götürən Demosfen onlara ciddi əməl edirdi. Bu tələblər aşağıdakılardır: 1) Materialın toplanması; 2) Məzmun və formaya uyğun plan tərtib edilməsi; 3) Ardıcıllığın gözlənilməsi; 4) Üslubi çalarların işlənməsi; 5) Nitqdə intonasiyadan, orfoepiyadan, səs tembrlərindən düzgün istifadə olunması. Demosfen bütün nitqlərində giriş, əsas hissə, nəticədən istifadə etmiş və nitqini hissələrə bolmüşdür.
Azərbaycan natiqlik sənəti uzun bir yol keçərək günümüzə gəlib çatmışdır. Məlumdur ki, dil varsa, ünsiyyət varsa, deməli, nitq də var. Lakin nitq hələ natiqlik deyil. Ona görə fikrimizi əsaslandırmaq üçün əlimizdə tutarlı mənbə canlı, emosional yaradıcılıq olan şifahi xalq ədəbiyyatıdır. Şifahi xalq ədəbiyyatının müxtəlif janr xüsusiyyətləri var. Bu növlərdə nitq, natiqlik sənəti haqqında deyilən atalar sözləri, kəlamlar, zərbi-məsəllər diqqətimizi cəlb edir. Məsələn, «Söz yarası qılınc yarasından betər olar», «Sözün doğrusu zəhərdən acı olar», «Söz qanadlı quşdur», «Söz sözü çəkər», «Sözün düzü», «Söz insanın zinətidir», «Nə qədər ki, söz ağzından çıxmayıb, o sənin qulundur, söz ağzından çıxandan sonra sən onun qulusan», «Söz baldan şirindir», «Düz söz zəhərdən acı olar», «Söz qılıncdan pis kəsər», «Söz yarası, gor yarası», 37
«Sözünü bilməyən, qədrini bilməz», «Danışmaq gümüşdürsə, susmaq qızıldır» və s. misallardan göründüyü kimi, belə kəlamlar insanların dil qabiliyyətlərinin yüksəlməsinə, fikrin təsirliliyinə müəyyən qədər xidmət edir. Şifahi xalq ədəbiyyatının bütün növlərində söz haqqında, sözün ecazkar qüvvəsi haqqında müəyyən fikirlərə rast gəlirik. Şübhəsiz ki, bu da nitqin təsir qüvvəsini artırır. Apardığımız tədqiqatın nəticəsini əsas götürərək belə bir qənaətə gəlirik ki, nitq uzun əsrlərin məhsulu olduğu üçün natiqlik sənəti də birdən-birə yaranmamışdır. Bəzi alimlər bu sənətin yaranmasında tək-tək şəxsiyyətlərin rolunu yüksəldib, natiqliyi onların adı ilə bağlamağa çalışırlar. Əslində bu sənət var, sadəcə olaraq, onu bir çərçivəyə, qəlibə salıb, müstəqil elm kimi təbliğ etmək lazımdır. Şifahi xalq ədəbiyyatının formalaşdığı gündən bu günümüzə qədər nitq mədəniyyəti inkişaf etmiş və etməkdədir. Söz sənətinin inkişaf etdirilməsi isə şübhəsiz ki, bu sahədə çalışan aşıqların, şairlərin, yazıçıların, dilçilərin, ədəbiyyatçıların, aktyorların, müəllimlərin, özünə hörmət edən hər bir kəsin vicdani borcudur. Xalq arasında zərbi-məsələ çevrilən «Sözünü bilməyən, özünü bilməz» kəlamı «ağır otur, batman gəl» fikrini tamamlayır. Müxtəlif dövrlərdə hakim mövqe tutan şəxsiyyətlər haqqında yazılan mədhiyyələr təmtərağı ilə seçilirdi. Məsələn, Cavanşirin vəfatı münasibəti ilə Dəvdəkin yazdığı “Böyük Cavanşirin ölümünə ağı» adlı mərsiyədə onun igidliyi ilə yanaşı, natiqlik bacarığı da əks etdirilir:
Ə
Göründüyü kimi, müəllif son beytdə onun gözəl natiq olduğunu qeyd edir. Söz yaradıcılığında mühüm rol oynayan aşıqlar da dilimizin zənginləşməsinə (qədim dövrlərdə onlara ozan, yanşaq da deyiblər) əvəzsiz xidmət ediblər. Nağılların və dastanların yaranmasında, ifa olunmasında aşıqlar əsas sima kimi həmişə ön cərgədə olmuşlar. «Kitabi-Dədə-Qorqud» dastanlarından tutmuş bu günümüzə qədər yaranan dastanların hamısını məhz aşıqlar meydana gətirmişdir. Bu dastanların özündə də qeyd olunur: Məsələn, «Dədə Qorqud» dastanlarında «Bir söz dəxi söylədi, görəlim xanım nə söylədi» ifadəsi işlənir. Yaxud hər boyun sonunda «Dədəm Qorqud boy boyladı, söy söylədi» ifadəsi işlənir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, soy sözü bir neçə mənanı ifadə edir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının dilində bu söz həm «şeir», həm də «söyləmək» mənalarını ifadə edir. Bəzi dialektlərdə «söz» mənasında «sözdən, sovdan varsa, xəbər edim», bəzilərində «atalar sözü» mənasında, şifahi xalq ədəbiyyatında isə «nəğmə» mənasında işlənir. Məlumdur ki, hər bir dövrün, ictimai-iqtisadi formasiyanın öz xüsusiyyəti ilə yanaşı, onun öz mədəniyyəti, ədəbiyyatı, elm və incəsənəti də inkişaf edir. Hər dövrün öz lideri olmaqla yanaşı, onun öz ətrafına topladığı həmfikirləri də olur. Əgər belə adamlar xalqı arxasınca apara bilirsə, nitq söyləyirsə, deməli, natiqlik sənəti də xalqın ictimai-siyasi həyatı ilə bərabər inkişaf edir. O adamın ki, adı tarixə düşüb, deməli, dövrünün məşhur, sayılan şəxsiyyətlərindən biri olub. Məsələn, Alban - Aran dövlətinin hökmdarı, məşhur sərkərdə Cavanşir, şair Dəvdək, (onun adı Davdağ kimi də yazılır), Cavidan, Babək, Xətib Təbrizi, Xaqani, Fələki, Nizami, Nəsimi, Nəimi, 38
Xətai, Füzuli, M.F.Axundov, Bakıxanov, S.Ə.Şirvani, Sabir və b. XX əsrin əvvəllərində yetişən inqilabi natiqlər: N.Nərimanov, Məşədi Əzizbəyov, Məmmədyarov, cənubda S.C.Pişəvəri, Səid Səlmasi, Şeyx Məhəmməd Xiyabani, Məhəmməd Birya, Rahim Qazi, Cahanbəxş və başqaları. Sovet dövründə S.Vurğun, M. brahimov, Şıxəli Qurbanov, Mehdi Məmmədov, tədris ocaqlarında fəaliyyət göstərən Mikayıl Rəfili, Feyzulla Qasımzadə, Cəfər Xəndan, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Əli Sultanlı, smayıl Şıxlı, A.Qurbanov, Bəkir Nəbiyev və başqa natiqlərin nitqi gənc nəsillərə örnək ola bilər. Adlarını sadaladığımız bu natiqlər müxtəlif dövrləri əhatə edir. Ona görə də hər biri xüsusi tədqiq olunmağa layiq sənətkardır. Sula 45. Natiqlik sənətinin cəmiyyətdəki rolu nədən ibarətdir? Natiqlik sənəti hər bir insanın istedadını üzə çıxarır. Bu sənətin ən böyük rolu ondan ibarətdir ki, bu sənət vasitəsilə yeni natiqlər və cəmiyyətə xidmət edən təbliğatçılar yetişir. Natiqliyin əsas xüsusiyyətlərindən biri odur ki, bu sənətlə məşğul olan hər bir adam hansı mövzuda nitq söyləyirsə, həmin elmi dərindən öyrənir və müşahidələr aparır. Bu da fikrin elmi əsaslarla ifadə olunmasına xidmət edir. Millətindən asılı olmayaraq hər bir natiq xalqına yaxından bağlı olur və həqiqətlərin üzə çıxarılmasında, kütləyə çatdırılmasında öz məharətindən istifadə edir. Natiq xalqının həm təbliğatçısı, həm də təşkilatçısı olmalıdır. Hər bir natiq günün tələblərinə cavab vermək üçün dərin biliyə və müşahidə qabiliyyətinə malik olmalıdır. Natiqliyin inkişafına təsir edən amillərdən biri demokratiyadır. Söz azadlığı, obyektiv tənqid natiqliyin kəsərini artırır. Fikri sübut və faktlarla ifadə etmək üçün natiq tutarlı materiallardan istifadə etməlidir. Hər bir natiqin fərdi üslubu olmalıdır. Natiqlik sənəti cəmiyyətə xidmət edir. Cəmiyyət uzun bir tarixi yol keçir. Bu tarixi yol natiqlik sənətinin müxtəlif növlərinin yaranmasına şərait yaradır və cəmiyyətin inkişafına, tərəqqisinə xeyli kömək göstərir.
Hər bir natiq çıxışdan əvvəl mövzu ilə əlaqədar hazırlıq işləri görür. Onu, ilk növbədə, çıxışın mövzusu düşündürür. Bu, ali məktəbdə aparılan mühazirələrə şamil edilmir, çünki onların mövzusu əvvəlcədən təsdiq olunmuş proqramlarda əks olunur. Nitqə hazırlaşarkən natiq nitqin mövzusunu tam qavramalı, onun əsasını təşkil edən məzmun və formanı, quruluşu dinləyicilərin səviyyəsinə uyğun qurmalıdır. Natiq nitqini qurarkən mövzunu tam əhatə etməlidir. Çünki natiq də yazıçı kimi mövzunu ideya ilə bağlayır. Yəni mövzu fikrin ifadəsinə uyğun seçilməlidir. Söylənilən nitq, çıxış, məruzə natiqin həyatda qazandığı biliyin və dünyagörüşünün ifadəsidir. Natiq həmişə özünə bu sualı verməlidir: Mən nə haqqında danışıram? Kimə danışıram? Dinləyicilərə yeni nə söyləyəcəyəm? Mövzunu əhatə edə biləcəyəmmi? Qarşıya çıxan sualları düzgün təhlil edə biləcəyəm? və s. Nitqin yazılması və ya şifahi şərhi olduqca mürəkkəb bir prosesdir. Bu proses məqsədyönlü aparılmalıdır. Bu prosesi mərhələ-mərhələ aparmaq daha düzgün hesab olunur. Sual 47. Nitq mədəniyyətinə verilən tələblər nədən ibarətdir? Nitq mədəniyyəti söz ustalığı, yaxşı danışıb yaza bilmək sənətidir. Bu mədəniyyət nitq vasitələrindən məqsədəuyğun və səmərəli istifadə etmək 39
Yüksək nitq mədəniyyəti dedikdə, hər şeydən əvvəl, dili mükəmməl bilmək, sözləri müvəffəqiyyətlə seçib işlətmək, fikri məntiqi, ifadəli, aydın və parlaq surətdə izah edə bilmək nəzərdə tutulur. Əlbəttə, dilin qrammatik qayda və tələffüz normalarını gözləmədən nümunəvi nitqə yiyələnmək olmaz, çünki bunlar şifahi və yazılı nitqə verilən birinci tələb və nitq mədəniyyətinin ilk pilləsi hesab olunur.
danışmaq qabiliyyəti, yəni natiqlik istedadı da inkişaf etməyə başlayır. Natiq o zaman məharətli nitqə malik ola bilər ki, o, canlı danışıq dili ilə kitab dili üçün xarakterik olan ifadə vasitələrini tərkib halında alıb birləşdirə bilsin. Öz xarakterinə görə müxtəlif və rəngarəng olan bu nitq vasitələrinin danışıqda tətbiqi həm ə dəbi dili genişləndirib zənginləşdirməyə kömək edir, həm də kitab dili ilə canlı danışıq dili ünsürləri arasında qarşılıqlı əlaqə yaradır. Natiqlik məharətinin inkişafı yeni nitq ünsiyyəti imkanlarının yaranmasına da kömək edir, ədəbi dilin tətbiqi və genişləndirilməsi üçün şərait yaradır.
istedadını adi məişət danışıq dilindən fərqləndirir. Natiqlər öz çıxışlarını parlaq, qüvvətli və təsirli hala salmaq üçün bir sıra bədii-təsvir vasitələrindən istifadə edirlər. Belə natiqlik məharətinin (yəni gözəl və aydın danışıq qabiliyyətinin) inkişafı ilə bərabər, bədii-estetik ünsürlərin qüvvətlənməsi nəticəsində adi danışıq dilinin keyfiyyəti də yaxşılaşır, yəni belə natiqlərin işlətdiyi sözlər öz intonasiyası və ifadə olunmasına görə başqalarından fərqləndiyi üçün danışıq dilinin inkişafına və təkmilləşməsinə də təsir göstərir.
Ə dəbi dilin yazılı formasının öz xüsusiyyətləri, normaları, qayda-qanunları vardır. Natiq bu qayda-qanunları da dərindən bilməli və orfoepiya ilə bağlı, əlaqəli şəkildə bunlardan istifadə etməlidir. Orfoqrafiya dilimizdəki sözlərin hamısının qrammatik formaları üçün vahid yazı qaydalarını müəyyən edir. Yəni orfoqrafiya dilimizin yazılı ə sasını təşkil edir. Şifahi nitqi özündə əks etdirir, tarixi yaddaşımızı gənc nəsillərə çatdırır. Orfoqrafiya dialekt və məhəlli sözlərin, ədəbi dilə uyuşmayan hər bir ifadənin qarşısını alır, hamı üçün məcburi olan vahid qaydaları sabitləşdirir və inkişaf etdirir. Orfoqrafiyanı yaxşı bilməyən natiq nitqini hazırlayarkən (yazılı nitq nəzərdə tutulur) ciddi çətinliklərlə üzləşir. Məsələn, savadsız yazılan nitq oxu qaydalarını çətinləşdirir. Ə dəbi dilimizdə işlənən durğu işarələrinin zənginliyi nitqin gözəl səslənməsini, fikir bitkinliyini, pauzanı, fikrin ümumiləşdirilməsini təmin edir. Nitqin yazılı qolunu təşkil edən orfoqrafiya qaydaları gec dəyişir, bu da onun dərk olunmasına, hamı tərəfindən öyrənilməsinə şərait yaradır.
Orfoepiya ədəbi dilin normaları və üslublar sistemi ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Orfoepiya həm də yüksək mədəni nitq üçün insanın dil qabiliyyətinin inkişafına zəmin
40
yaradır. Natiq nitqini şərh edərkən fonetik qanunları, fonetik hadisələri və onların tələffüzündən irəli gələn xüsusiyyətləri nəzərə almalıdır. Bəzi natiqlər nitqlərində kitab üslubuna üstünlük verirlər. Yəni söz necə yazılırsa, elə də tələffüz olunur. Bu, qətiyyən düzgün deyil, çünki o zaman nitq quru çıxır və dinləyicini yorur. Bəzi natiqlər nitqlərində dialekt sözlərə yer ayırırlar. Bunlar da öz növbəsində orfoepiyanın pozulması deməkdir. Hər bir natiq fikrini necə şərh edirsə etsin, fərqi yoxdur, orfoepik normalara riayət etməlidir. Natiq nitqini qurarkən orfoepiyanın norma və ünsürlərini nəzərə almalıdır. Bunlar aşağıdakılardır: 1) Fasilə (pauza); 2) Vurğu; 3) Ahəngdarlıq; 4) Sürət (temp). Yalnız bu 4 ünsürə riayət edən natiq nümunəvi nitqə nail ola bilər.
adlanan jest və mimikalar nitq prossesində geniş istifadə edilir. Natiqin mimikası çıxışı ilə uyarlıq təşkil etməlidir, əks halda, onun nitqi müvafiq effekti verə bilməz. Natiq bilməlidir ki: 1) stər mimikanın, istərsə də jestin nitqi canlandırmasına baxmayaraq, onlardan ehtiyatla istifadə etmək lazımdır. fadəli jest (yəni əlləri yuxarı qaldırmaq, yumruğu düyünləmək, kəskin və sürətli hərəkətlərə yol vermək və s.) və yerinə düşən mimika nitqdə irəli sürülən fikirlərə, söylənilən cümlə və ya ayrı-ayrı sözlərə uyğun olmalıdır. Unudulmamalıdır ki, jest nitqin tonu ilə hərəkət etdikdə, nitqin gücünü birə- iki dəfə artıra bilər. Həddindən artıq edilən yeknəsək hərəkətlər dinləyiciləri təngə gətirər və əsəbiləşdirər; 2) Natiq danışarkən auditoriyada tez-tez get-gəl etməməli, eyni tipli hərəkətlərə yol verməməlidir. 3) Natiq dinləyiciləri nəzərə almalıdır. Onların diqqətini özünə cəlb etməyə çalışmalıdır. O, mühazirə zamanı nəzərini həmişə bir tərəfə və ya müəyyən bir qrup dinləyiciyə çevirməməlidir. stər müvafiq jestləri, istərsə də mimikaları ilə öz nitqini anlaşıqlı, başa düşülən səviyyədə qurmağı bacarmalıdır.
Yüklə 470,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|