Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya: kursun məqsəd və vəzifələri

Dialoji nitq.  Dialoq yunan sözüdür, mənası söhbət, müsahibə deməkdir. Dialoji nitqdə əsas yeri iki və daha çox şəxsin qarşılıqlı söhbəti, fikir mübadiləsi tutur.  İnsanın xasiyyəti, niyyəti və fəaliyyəti, başqalarına münasibəti, həyat haqqında düşüncələri və s. dialoji nitq vasitəsilə açılır. Dialoji nitqdə sual-cavab forması əsas rol oynayır. Dialoqda iştirak edən şəxslərin hər birinin danışığı replika adlanır. Replikanın hər biri dialoqun tərkibində obrazın xarakterinin açılmasınakömək edir. Yazılı dialoji nitqdə bütün replikalar təzə sətirdən yazılır və əvvəlində tire (–) işarəsi qoyulur. Replikalar tərkibcə yarımçıq, bitməmiş ifadələrdən ibarət olur. Dialoji nitqdə mimika və jestlərdən olduqca fəal istifadə olunur. Nitqin canlı və təsirli olmasında bunların rolu olduqca böyükdür. İnsan bəzən sözlə deyə bilmədiyini jest və mimikanın köməyi ilə ifadə edə bilir.

Dialoq ifadələrin qısa və yığcamlığı, cümlələrin sintaktik quruluşunun sadəliyi, elliptik cümlələrin çoxluğu ilə səciyyələnir.

Dialoji nitqin əsas struktur vahidi olan replikanın qrammatik quruluşunun qısalığı və yarımçıqlığını,cümlələrin sintaktik quruluşunun sadəliyini,elliptik cümlələrin çoxluğunu nəzərə alaraq deyə bilərik ki, dialoji nitq dinamikliyi baxımdan sürətlidir.    

Şifahi nitqdə intonasiya olduğu kimi, yazılı nitqdə də dialoqu canlandıran əsas vasitə durğu işarələridir. Durğu işarələrindən məqsədəuyğun şəkildə istifadə olunmaması replikaların anlaşılmamasına gətirib çıxara bilər. Buna görə də yazılı dialoji nitqdə ən çox sual (?), nida (!), sual-nida (?!), nida nöqtələr (!...) və s. durğu işarələrindən istifadə edilir. 

Dialoqun həcmi, meyarı onun quruluşudur. Dialoq həcminə görə makro və mikrodialoji nitq şəklində olur.

Mikrodialoq bir neçə şəxsin qısa mükalimələrindənibarət olur. Mikrodialoqlara bədii əsərlərdə, epik növə daxil olan şifahi ədəbiyyat nümunələrində - təmsil, nağıl, əfsanə, lətifə və dastanlarda, eləcə də yazılı ədəbiyyat nümunələrində - xatirə, oçerk, hekayə, novella, povest və romanlarda rast gəlirik.

Makrodialoq bədii əsərlərin bütün quruluşunu əhatə edir. Dram əsərləri makrodialoq əsasında yaradılır.  

16) Nitqin formalari: şifahi və yazili nitq. Milli dilin ən yüksək və nümunəvi forması olan, seçmə və əvəzetmə üsulu ilə yaranan ədəbi dil ilk formasını şifahi şəkildə təzahür etdirmişdir. Bu baxımdan da nitq mədəniyyətinin təzahür formalarından danışarkən, birinci növbədə, onun şifahi şəkli tədqiqat obyekti olaraq seçilir. Bu, təbii bir prosesdir. Çünki ədəbi dilin şifahi qolu (şifahi nitq) yazılı qoluna (yazılı nitqə) nisbətən yaranma tarixi baxımından daha qədimdir. Şifahi (akustik) nitqin yaranması insan cəmiyyətinin təşəkkülü ilə bağlıdır. İlk dövrlərdə şifahi nitq şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin ifadəçisi və təbliğatçısı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Məlum olduğu kimi, dünya xalqlarının ədəbiyyatı əvvəlcə şifahi şəkildə yaranmışdır.

Şifahi (akustik) nitq − cəmiyyətin tərəqqisi ilə əlaqədar tarixən inkişaf edərək ilk mövcud olduğu vəziyyətdən fərqlənmişdir. Nitqin bu forması zaman-zaman təkmilləşərək cilalanmışdır. Çağdaş şifahi nitqimiz kifayət qədər zəngin, səlis və aydındır. Bu nitq vasitəsilə mürəkkəb fikirləri ən incə çalarlarınadəkasanlıqla ifadə etmək mümkündür. Lakin fikrin ifadə vasitəsi olan dil yalnız şifahi formada fəaliyyət göstərsə, o halda ünsiyyət birtərəfli inkişaf edər. Nəticədə isə dil özünün kommunikativ funksiyasını məhdudlaşdırmış olar. Əslində isə ünsiyyətin bu iki forması biri digəri vasitəsilə inkişaf edən, biri o birini tamamlayan vahid kommunikasiyaya xidmət edən vasitələrdir. Odur ki, insanlar bir-birini başa düşmək, bir-biri ilə fikir mübadiləsi etmək məqsədi ilə səsli dildən istifadə etdikləri kimi, səsli dilin norma ilə qavrayışını təmin edən işarələr sistemi olan yazıya da müraciət etmişlər. Bu səbəbdən də nitqin iki forması yaranmışdır: a)şifahi (akustik) nitq; b)yazılı (optik) nitq. Bu nitq formalarının hər birinin özünə məxsus əlamət və xüsusiyyətləri vardır.

Şifahi və yazılı nitqin oxşar və fərqli xüsusiyyətləri

Oxşar cəhətləri:

1. Nitqin hər iki forması-həm şifahi, həm yazılı nitq ünsiyyətə xidmət edir, kommunikativ vəzifəyə malik olur;

2. Ədəbi dilin fonetik, leksik və qrammatik normaları nitqin hər iki formasına eyni dərəcədə aiddir;

3. Nitq mədəniyyətinə verilən tələblər hər ikisi üçün səciyyəvidir;

4. Yüksək səviyyəli nitq üçün müəyyən edilmiş şərtlər (prinsiplər) həm şifahi, həm də yazılı nitqə tətbiq edilir;

5. Natiqlik sənətinə məxsus olan əlamətlər: auditoriya üçün anlaşıqlı olmaq, mətləbdən uzaqlaşmamaq, əvvəlcədən nitqə hazırlaşmaq və s. hər iki nitq forması üçün də xarakterikdir.

Lakin bu ümumi cəhətlərin və oxşar əlamətlərin olmasına baxmayaraq, şifahi və yazılı nitqi bir-birindən kəskin şəkildə fərqləndirən xüsusiyyətlər də vardır. Həmin xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:

Fərqli xüsusiyyətləri:

1. Şifahi nitq yazılı nitqdən çox əvvəl meydana gəlmiş və işləkliyinə görə yazılı nitqdən aktivdir;

2. Şifahi nitqi səciyyələndirən vacib əlamətlərdən biri onun birbaşa, canlı şəkildə ünsiyyətin vasitəsi olması və müsahibə ünvanlanmasıdır. Deməli, bu nitq prosesində iki tərəf-danışan və dinləyən iştirak edir;

3. Şifahi nitqin leksikasında hamı üçün anlaşıqlı olan ümumişlək söz və ifadələrdən daha çox istifadə edilir;

4. Şifahi nitqdə nitqin növündən (dialoji və monoloji) asılı olmayaraq, danışıq dilinin xüsusiyyətləri qorunaraq qısa replikalardan və yarımçıq cümlələrdən geniş şəkildə işlədilir. Bu baxımdan da cümlələr müxtəsər və quruluşca əsasən sadə olur;

5. Şifahi nitqdə nitqin ifadəliliyini artıran, onu canlı və təsirli danışığa çevirən vasitələrdən: intonasiya, fasilə, vurğu, tembr və s. istifadə edilir;

6. Şifahi nitqdə fikrin daha düzgün və aydın ifadəsi üçün, həm də asan anlaşılması məqsədilə jest və mimikadan da intonasiyanın tələbinə uyğun şəkildə istifadə olunur;

7. Şifahi nitqin tempi çox sürətli olur. Adi halda (normalda) insan bir dəqiqədə 80-100 söz tələffüz edə bilər. Peşəkar natiqlər isə 120-dən çox söz tələffüz edirlər.

Yazılı (optik) nitq − Şifahi nitqdən sonra meydana çıxan dil hadisəsidir. Yazı vasitəsilə səsli dil müəyyən işarələrlə qeyd olunur. Deməli, müəyyən işarələr sistemindən ibarət olub, görmə vasitəsilə dərk olunan və insanlar arasında müəyyən əlaqələrin yaranmasına xidmət edən ünsiyyət formasına yazılı nitq deyilir. Bu gün gördüyümüz hər hansı bir yazı birdən-birə meydana gəlməmiş, çox uzun tarixi inkişaf prosesi keçmiş, formadan-formaya düşmüş, təkmilləşmiş və bugünkü inkişaf mərhələsinə (səviyyəsinə) gəlib çatmışdır. İnsanların ehtiyacı nəticəsində əmələ gələn yazı növlərini və bunların inkişafını öyrənməyin insan cəmiyyətini və mədəniyyət tarixini bilmək üçün olduqca böyük əhəmiyyəti vardır.

Şifahi nitqdən fərqli olaraq, yazılı nitq ədəbi dil çərçivə-sində onun normaları əsasında yaranır. Şifahi ədəbi dildə işlənməsinə təsadüf olunan loru, qeyri-ədəbi söz və ifadələrin istifadəsinə yazılı nitqdə yol verilmir. Azərbaycan yazılı nitqinin tarixini qədim yazılı abidələr, tarixi sənədlər, klassik bədii əsərlərin əlyazmaları və s. yazılı mənbələr vasitəsilə öyrənmək mümkündür.

    Yazılı nitqə məxsus (səciyyəvi) əlamətlər. Şifahi nitqlə müqayisədə yazılı nitqin bir sıra spesifik cəhətləri müşahidə edilərək müəyyənləşdirilmişdir. Həmin səciyyəvilik aşağıdakılardır:

1. Yazılı nitqdə elmi, texniki, siyasi və digər terminlərdən çox istifadə edilir. Çünki yazılı nitqin inkişafını təmin edən üslublardan biri də elmi üslubdur. Elmi üslubu isə terminlərsiz təsəvvür etmək mümkün deyil.

2. Yazılı nitqdə sadə, geniş və mürəkkəb cümlələrdən, geniş tərkibli sintaktik konstruksiyalardan daha çox istifadə edilir.

3. Şifahi nitqdəki intonasiya, fasilə, vurğu, tembr və s. yazılı nitq ünsiyyətində durğu işarələri vasitəsilə ifadə edilir.

4. Şifahi nitqdə fikrin emosional çalarını, həyəcanını artıran, onun anlaşılmasını asanlaşdıran vasitələrin-jest və mimikanın yerinə yetirdiyi qrammatik vəzifə yazılı nitqdə sözün məcazlığından, sinonimliyindən və məna çalarlığından geniş istifadə edilmə fəaliyyəti üsulu ilə həyata keçirilir.

5. Cəmiyyətdə baş verən tarixi prosesləri, mədəniyyət tari¬ximizin vacib məqamlarını şifahi nitq vasitəsilə uzun müddətə yaşatmaq və onu gələcək nəsillərə olduğu kimi çatdırmaq qeyri-mümkün olduğu halda, yazılı nitq bu tarixi missiyanı asanlıqla icra edir. Nizami, Füzuli və digər klassiklərimizin ölməz əsərləri, eləcə də xalqımızın qəhrəmanlıq mübarizəsi, tarixi taleyi ilə bağlı vacib məqamlar və s. bizə yalnız yazılı nitq vasitəsilə gəlib çatmışdır.

6. Yazılı nitqin sürəti şifahi nitqə nisbətən çox aşağıdır.

Formasından asılı olmayaraq, bütövlükdə nitq dildən törəmişdir. Bu səbəbdən də nitq vahid kommunikativ funksiyanın yeganə başlıca vasitəsidir. Dil öz inkişafını nitqdə tapdığından nitq üçün həmişə baza olmuşdur.

Nitqin  əsas keyfiyyətləri. Təkcə dilin qrammatik qaydaları və tələffüz normalarını bilməklə nümunəvi nitqə yiyələnmək olmaz. Çünki bunlar şifahi və yazılı nitqə verilən birinci tələb və nitq mədəniyyətinin ilk pilləsi hesab olunur. Yüksək səviyyəli nitq dedikdə, ilk növbədə, təsirli, aydın, ifadəli və kütləvi nitq nəzərdə tutulur. Sözlərin formaca düzgün qurulmasınabaxmayaraq, oradakı fikirlər aydın, dəqiq və ifadəli olmaya da bilər.

Belə bir fikirlə razılaşmalıyıq ki, nitq mədəniyyətinin əsas şərti düzgünlükdür. Biz burada hər şeydən əvvəl, nitqin hazırkı dövrümüzdə qəbul olunmuş əbədi dil normalarına uyğun gəlməsini, orfoepiya, orfoqrafiya, qrammatik və leksik norma-lardan həm sərbəst, həm də bacarıqla istifadə edə bilməyi nəzərdə tuturuq. Bununla belə qrammatika yaxşı danışmağı öyrətmir, çünki düzgün danışmaq və yaxşı danışmaq tamamilə ayrı-ayrı anlayışlardır. Yəni düzgün hesab edilən hər bir nitq tam mədəni sayıla bilməz, bunun üçün başqa şərtlərə də əməl etmək lazımdır.  Mədəni nitqi şərtləndirən bir sıra tələblər (əslində onlar mədəni nitqin keyfiyyətləridir) vardır ki, bunlar nitqin normativliyidir. Həmin tələblər bunlardır: aydınlıq, düzgünlük, sadəlik, dəqiqlik, yığcamlıq, zənginlik, təmizlik, ifadəlilik, orijinallıq, rabitəlilik və s. Yazılı nitq mədəniyyəti probleminə həmçinin orfoqrafiya və durğu işarələrinə əməl edilməsi də daxildir. Bunlar hər biri ayrılıqda və hamısı birlikdə etalon səviyyəli nitqi yaradır ki, bu nitqə yiyələnənlər natiqlik sənətində, müəllimlik fəaliyyətində və digər sahələrdə böyük uğurlar qazanırlar.

17) İstər keçmişdə, istərsə də indi ictimai-siyasi natiqlik xalqın həyatında, inkişafında mühüm rol oynayır. İctimai-siyasi natiqlik mövcud quruluşun həm mənfi, həm də müsbət keyfiyyətlərini əks etdirir. Cəmiyyət inkişaf etdikcə siyasi baxışlar ictimai-siyasi natiqlikdə özünə yer tapır. Keçirilən mitinqlər, nümayişlər, yığıncaqlar isə yeni natiqlərin yetişməsinə səbəb olur.

Siyasi natiqlikdə özünə yer tapan natiqlər isə xalq ideyalarının yayılmasında əsl təbliğatçıya çevrilir. Belə nitqlərin təsiri nəticəsiz qalmır. İctimai-siyasi nitqin əsas qollarından birini təşkil edən hesabat məruzələri isə icra olunmuş işlər haqqında yekun sözü deyir, görülən işlər təhlil olunur və qiymətləndirilir. Bu mərhələdən sonra qarşıda duran yeni məqsəd və vəzifələr müəyyən olunur.

İctimai-siyasi natiqlik əsasən mövcud iqtidarı müdafiə edir. Onun siyasi fikirlərini, məqsəd və vəzifələrini təbliğ edir. Müxalifət qüvvələrinin belə fikirlərlə razılaşmaması ziddiyyətli fikirlərin meydana gəlməsinə səbəb olur. Bu isə cəmiyyətin siyasi inkişafına təkan verir. Yeni natiqlərin, liderlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Siyasi natiqlik kütləvi xarakter daşıyır, xalqa xidmət edir.

İctimai-siyasi natiqliyin əsas xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki, o, xalqa xidmət edir. Onun mənafeyini hər şeydən üstün tutur. İctimai-siyasi natiqliyin qədim və zəngin ənənəsi vardır. Bu növ natiqlik təbliğat və təşviqat işlərində xalqa əvəzsiz xidmət edir. Dövlətin yeritdiyi məqsəd və vəzifələri xalqa aşılayır, qarşıya çıxan problemləri aydınlaşdırır, ictimai-siyasi məsələlərin düzgün təhlil olunmasında kəsərli silah kimi nəzəri-diqqəti cəlb edir. Məhz bu xüsusiyyətlər onu digər növlərdən fərqləndirir.