Azərbaycan döVLƏT İQTİsad univers

III F Ə S İ L
 
TƏDİYYƏ BALANSI 
 
Tədiyyə balansının mahiyyəti və quruluşu 
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində xarici iqtisadi əlaqələrin 
təhlili əsaslandırılmış proqnozların hazırlanması üçün rasional 
zəmin yaradır. Ölkənin beynəlxalq iqtisadi, siyasi və mədəni 
münasibətləri ümumiləşdirilmiş ifadəsini beynəlxalq hesablaş-
maların balanslarında tapır. Balanslar arasında mərkəzi yeri tə-
diyyə balansı tutur. Tədiyyə balansı xarici ölkələrə ödəmələrin 
və xaricdən daxilolmaların nisbətini əks etdirir. 
Tədiyyə balansı müəyyən dövr üçün (il, rüb, ay) və müəy-
yən tarixə tərtib oluna bilər. Müəyyən tarixə tərtib olunmuş 
tədiyyə balansı statistik gösdəricilər şəklində çap olunmasa da 
müəyyən tarixə ödəmə və daxilolmaların nisbətlərinin dəyiş-
məsini əks etdirir. 
Valyuta daxilolmaları ödəmələrdən çoxdursa, tədiyyə ba-
lansı aktiv, azdırsa passiv sayılır. 
Tədiyyə balansı iki bölmədən ibarətdir: 
- cari əməliyyatlar üzrə tədiyyə balansı (ticarət balansı, 
xaricə investisiyalar üzrə ödəmələr də daxil olmaqla xidmət və 
qeyri-kommersiya əməliyyatları balansı); 
- kapital və kreditin hərəkəti balansı. 
Ticarət balansı. İdxal və ixrac üzrə ödəmələr və daxilol-
maların nisbəti ticarət balansını əmələ gətirir. Tədiyyə balansı-
na faktiki olaraq ticarət balansının o hissəsi daxil edilir ki, ödə-
mələr artıq yerinə yetirilmişdir və ya təcili yerinə yetirilməlidir. 
Xarici ticarət əməliyyatları üzrə kredit hesabına həyata keçiril-
miş ödənməmiş hissə də hesablaşma balansında və ya müstəqil 
ticarət balansında əks olunur. 
Xarici ticarət dövriyyəsinin strukturu və dinamikası tə-
diyyə balansının cari vəziyyətinə təsir göstərən mühüm amildir. 
Bu balansın müsbət və ya mənfi saldoya malik olmasını qiy-

---

44
mətləndirmək çox vacibdir. Belə ki, ölkənin xarici ticarət ba-
lansında mənfi saldo yarananda, sonra xarici valyuta gəlirləri 
azalır, ödənişləri isə artır. Nəticədə ölkənin valyuta ehtiyatla-
rının həcmi aşağı düşür. Bu halda milli valyuta xarici valyuta-
lara nisbətən ucuzlaşır, çünki xarici valyuta hüyallarının xarici 
valyutaya olan tələbatı ödəmək imkanları məhdudlaşır. 
Ölkənin xarici ticarət balansının müsbət saldosu xarici 
valyutada gəlirlərin artmasına və nəticə etibarilə milli valyu-
tanın xarici valyutalara nisbətən məzənnələrinin yüksəldilmə-
sinə şərait yaradır. Müsbət saldoya nail olmaq üçün, hər bir öl-
kədə ilk növbədə geniş ixracat imkanları inkişaf etdirilməlidir. 
Xidmətlər balansı
cari əməliyyatlar balansının mühüm 
komponentlərindən biridir. 
Xidmət və qeyri-kommersiya ödəmələri balansına aşağı-
dakı ödəmə və daxilolmalar aiddir: 
- nəqliyyat, teleqraf, telefon, poçt rabitəsi, müxtəlif ko-
misyon və maliyyə əməliyyatları, turizm, diplomatik və ticarət 
nümayəndəliklərinin saxlanması; 
- istehlak köçürmələri (xarici fəhlələrə əməkhaqqı, miras, 
xaricdə oxuyan tələbələrə təqaüd və s.) və hərbi xərclər, təzminat; 
- xaricə investisiyalar üzrə gəlirlər və beynəlxalq kredit-
lərə görə faizlər də balansın bu bölməsində öz əksini tapır, bax-
mayaraq ki, iqtisadi məzmununa görə onlar xidmətlərə deyil, 
kapital və kreditlərin hərəkətinə aiddirlər. 
Məlumdur ki, bir sıra ölkələrin iqtisadi inkişafında xid-
mətər sferası əvəzsiz rol oynayır. Misir, Türkiyə, İspaniya, İs-
veçrə kimi dövlətlərdə turizm ən gəlirli sahə sayılır və ümumi 
valyuta gəlirlərinin 40-60% -ni, bəzən isə 90 %-ni təmin edir. 
Tədiyyə balansında cari transfertlərin uçotu sektorlar 
prinsipi əsasında aparılır. Başqa sözlə, transfertlər dövlət və 
özəl sektor üzrə təsnifləşdirilir. 
Cari transfertlərin dövlət sektoruna humanitar yardımlar, 
xarici dövlətlərin rəsmi orqanlarından əvəzsiz olaraq alınmış 

---

45
maliyyə vəsaitləri, əvəzsiz olaraq alınmış hərbi texnika, beynəl-
xalq təşkilatlarla üzvlük haqqı və texnikı yardımlar daxildir. 
Cari transfertlərin özəl sektoru üzrə əməliyyatlara xaricdə 
bir ildən artıq əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmuş vətəndaşların 
pul köçürmələri, qeyri-dövlət təşkilatlarının xətti ilə gəlirlər, 
humanitar yardımlar, elmi, dini və s. təşkilatların üzvlük haqla-
rı və s. aid edilir.