Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

III FƏSİL. VERGİ YÜKÜNÜN DÖVLƏTİN VERGİ SİYASƏTİNİN MÜƏYYƏN EDİLMƏSİNDƏ ROLU
3.1. Vergi yükü və dövlətin vergi siyasətinin muəyyən edilməsi istiqamətləri.
Hazırda dunyanın inkişaf etmiş olkələrində texnologiyalarda, elektron avadanlıqlarda, əmtəələrdə reallaşdırılan biliklərin UDM-dəki sayı 70-80% həddindədir. Bu, olkələrdə milli sərvətin 60-80%-ni insan kapitalının təşkil etməsi də elmin inkişafının, başqa sozlə bilik iqtisadiyyatının təzahurudur. Elmi innovasiyaların inkişafına uyğun vergi siyasətinin aparılması şox zəruridir və bu uğurlu nəticələrin reallaşmasına gətirib cıxaracaqdır.Dunyanın inkişaf etmiş olkələrinin təcrubəsi subut edir ki, məhz səmərəli vergimexanizmlərinin tətbiqi nəticəsində innovasiya yonumlu muasir iqtisadiyyat yaratmaq mumkun olmuşdur.

İnnovasiya yonumlu vergi siyasəti aşağıdakı istiqamətləri əhatə edir:

 innovasiya sahəsində cəkilən xərclərə vergi guzəştlərinin tətbiqi;

 xaricdən əldə olunan texnologiyaların alınmasının iqtisadi cəhətdən stimullaşdırılması;

 elmi tədqiqat məqsədləri ucun alınan avadanlıqlara surətləndirilmiş amortizasiya

ayırmalarının tətbiqi;

 elmi-texniki tədqiqatlar ucun vergi guzəştlərinin tətbiqi.

Bir cox olkələrdə vergi guzəştləri ilə yanaşı, vergi tətillərinin elan edilməsi də

tətbiq edilir. İxtiyari, o cumlədən innovasiya xarakterli sahələrin inkişafında vergi

guzəştlərinin tətbiqinin stimullaşdırıcı funksiyaları ilə yanaşı, vergi inzibatcılığı

baxımından catışmayan cəhətləri də movcuddur. İqtisadiyyatın qloballaşması,

beynəlxalq şirkətlərin muxtəlif vergi dərəcələrinə malik olkələrdə fəaliyyət gostərməsi vergi guzəştlərindən istifadə etməklə manipulyasiya imkanları yaradır və vergidən yayınma halları baş verir. Digər tərəfdən, texnologiyaların surətli inkişafı hansı xərclərin innovasiya, hansının qeyri-innovasiya yonumlu olmasının muəyyən edilməsində cətinliklər yaradır. Bu, isə vergi orqanları ucun əlavə inzibati xərclər əmələ gətirir. Ən səmərəli innovasiya sahələrinin inkişafının yolu elmi və innovasiya tutumlu məhsulların qiymətindəki vergi payına təsir edən cevik mexanizmlərin yaradılmasından ibarətdir. İnnovasiya və elmtutumlu sahələri iqtisadiyyatın digər sahələrindən fərqləndirən ən əsas xususiyyət onun ixtisaslı elmi kadrlara və mutəxəssislərə olan tələbinin yuksək olmasıdır. Ona gorə də bu muəssisələrdə əməkhaqqı fondu kifayət qədər yuksək olmalıdır. İnnovasiya xarakterli muəssisələrdə əmək haqqı fondunun yuksək olması isə fərqli stimullaş- dırma siyasətinin aparılması zərurətini meydana cıxarır. Bu halda, aşağıdakı stimullaşdırıcı tədbirlərin həyata kecirilməsi səmərəli hesab edilə bilər:

 innovasiya xarakterli sahələrdə əməkhaqqı fondunun yuksək olması nəzərə

alınaraq, sosial vergilərə fərdi yanaşma; [13]¹

 olkəyə idxal olunan yuksək texnoloji parametrlərə malik innovasiya xarakterli

avadanlıqların əlavə dəyər vergisindən azad edilməsi;

 vergilərin stimullaşdırıcı rolunu gucləndirmək məqsədilə elmi və innovasiya

xarakterli təşkilatlara xususi vergi rejimlərinin tətbiq edilməsi.

İnnovasiya və elm yonumlu sahələrdə xususi vergi rejiminin tətbiqi, bu sahələrin

problemləri nəzərə alınmaqla, inkişafa stimullaşdırıcı təsir gostərə bilər. Bu tədbirlər innovasiya yonumlu sahələrin vergiyə cəlb edilməsi məsələlərinə kompleks şəkildə yanaşmaqla vergi inzibatcılığı problemlərinin aradan goturulməsinə şərait yaratmış olar. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, innovasiya sahələrinin inkişafının təmin edilməsində vergi, gomruk siyasəti sahəsində aparılan stimullaşdırıcı tədbirlərlə yanaşı, rəqabətqabiliyyətli muhitin qorunması ilə də bağlı tədbirlər həyata kecirilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, dovlətin vergi siyasəti vergitutma sahəsində konkret məqsədə catmaq ucun vergilər vasitəsilə manipulyasiyanı (istehsal həcminin artırılmasıvə məşğulluğun təmin olunması və ya inflyasiya səviyyəsinin azaldılması və s.) nəzərdə tutur. Dovlətin iqtisadi siyasətinin əsas istiqamətlərindən olan fiskal siyasətin tərkib hissəsi olmaqla vergi siyasəti vergi sisteminin formalaşması və dəyişməsini nəzərdə tutan vergilərin novlərini, həmcinin, hər bir verginin dovlət budcəsinin formalaşmasındakırolunu, vergilərin dərəcələrini və diferensiasiyasını, vergi guzəşt, imtiyaz və kreditlərini, vergilərin hesablanması və dovlət budcəsinə odənilməsi mexanizmini muəyyən edir. Beynəlxalq təcrubədə yuxarıda qeyd olunan sahələr uzrə onəmli məsələlərdən biri kimi vergi qanunvericiliyinin və inzibatcılığının sadəliyinə cox boyuk əhəmiyyət verilir. Lakin maksimal sadə vergi sisteminə yonəlmiş vergi siyasətinin formalaşdırdığı gəlirlərin yenidən boluşdurulməsi mexanizmi ictimai təminatın optimal səviyyəsi və s. ilə bağlı məqsədlərə catmağa imkan vermir. Xususi halda nisbətən sadə vergi sistemində vergilərdən gəlirlərin yenidən boluşdurulməsi aləti kimi istifadə etmək mumkun olmur. Diskriminasiya xarakterli vergi siyasəti dovlətin bilərəkdən iqtisadi proseslərə mudaxilə etməsi, vergi amilləri ilə manipulyasiyasının nəticəsi olaraq meydana cıxır. Bu halda, iqtisadi sistemin subyektləri arasında diskriminasiya elementlərinin meydana gəlməsi qacılmazdır. Belə ki, vergi dərəcələri, vergitutma bazası, vergi guzəşt və imtiyazlarında istənilən dəyişiklik sahibkarlıq subyektlərinin muəyyən qrupunun digərləri qarşısında ustunluk qazanmasına, sahibkarlıq subyektlərinin hərəkətlərinə məhdudiyyət qoyulmasına gətirib cıxarır.

Dovlətin iqtisadi proseslərə mudaxilə səviyyəsi artdıqca, vergi siyasətinin

diskriminasiya xarakteri də artır. Ona gorə də vergi siyasətinin sabitliyi, sahibkarlıq muhitinin əsas gostəricisidir. Yenidən boluşdurucu xarakterli olduğundan vergi munasibətləri ictimai tərəqqi bu munasibətlərin inkişaf səviyyəsindən asılıdır. İqisadiyyatda bazar munasibətlərinin formalaşdırılması istiqamətində islahatların həyata kecirilməsi səmərəli vergitutma sistemi yaratmadan mumkun deyildir.Vergi munasibətlərinin təkmilləşdirilməsi butun dovlətlərin fəaliyyətlərinin ən vacib, eyni zamanda, murəkkəb sahələrindən hesab olunur. Sosial yonumlu bazar iqtisadiyyatlı butun olkələrdə vergi sistemi iqtisadiyyatın tənzimlənməsində, budcə gəlirlərinin formalaşmasında, qiymət artımının məhdudlaşdırılmasında, inflyasiyanın qarşısının alınmasında, dovlət maraqlarının əsas daşıyıcısı kimi cıxış edir.Vergi sistemi təkrar istehsal prosesinin iştirakcıları- nın iqtisadi maraqlarını ifadə etməklə, onların tarazlığını və bununla da ictimai tərəqqini təmin edir.

AVergi islahatları aparmağa sovq edən əsas amillər bunlardır:

.. vergi sisteminin səmərəliliyinin artırılması;

.. iqtisadi inkişafın artım surətini zəiflədən vergi maneələrinin aradan qaldırılması.

İnkişaf etmiş olkələrdə hər 5-7 ildən bir əsaslı vergi islahatları aparılır.Vergitutma

nəzəriyyəsi vergi islahatları prinsiplərinin 2 qrupunu nəzərdə tutur. 1-ci qrupa vergitutmanın klassik prinsipləri daxildir. 2-ci qrupa isə ayrıca goturulmuş bir olkədə vergi islahatları aparılan zaman həmin olkənin spesefik xususiyyətlərini nəzərə alan prinsiplər daxildir. Sahibkarların və dovlət maraqlarının maksimal tarazlığının təmin olunması vergi islahatlarının aparılmasının əsas məqsədlərindən biri. Sosial yonumlu bazar iqtisadiyyatı şəraitində vergi sistemində meydana cıxan vergi huququ munasibətlərinin tənzimlənməsində mukəmməl normativ huquqi bazanın olması muhum rol oynayır. Aşağıdakı prinsiplər əsasında vergi siyasəti həyata kecirilməlidir:

 vergilər haqqında qanunvericilik vergitutmanın umumi, ədalətli və bərabər olmasına əsaslanmalı;

iqtisadi cəhətdənvergilər əsaslandırılmalı;

 hər kəsin azadlıqlarının və konstitusiya huquqlarının həyata kecirilməsinə manecilik törədən vergilərin muəyyən edilməsinə yol verilməməli;

 vergilər siyasi, ideoloji, etnik və vergi odəyiciləri arasında movcud olan digər

xususiyyətlər əsas goturulməklə muəyyən olunmalı və diskriminasiya xarakteri

daşımamalı;

 vergi yuku optimal səviyyədə saxlanılmalı;

 vergi odəyiciləri tərəfindən vergi qanunvericiliyinə konullu əməletmə

səviyyəsi yuksəldilməli, vergi mədəniyyəti formalaşdırılmalı və s.

Vergi siyasətinin həyata kecirilən əsas istiqamətləri aşağıdakılar olmalıdır :

 vergilərin sayının azalması;

 vergi dərəcələrinin azaldılması;

 vergitutma bazasının genişləndirilməsi;

 vergi odəyicilərinin huquqlarının genişlənməsi;

 səmərəli vergi nəzarətinin təşkili;

 olkənin iqtisadi təhlukəsizliyinin təmin edilməsinə yonəldilən tədbirlərin həyata

kecirilməsi;

 daxili və xarici investisiyaların prioritet sahələrə cəlb edilməsinə imkan verən

əlverişli vergi muhitinin yaradılması.

Son illər yuksək iqtisadi artım gostəricisinə gorə dunya olkələri arasında on

sıralarda qərarlaşan Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafına paralel olaraq, aparılan

kompleks vergi islahatları, həyata kecirilən vergi siyasəti respublikanın vergi sisteminin inkişafının keyfiyyətcə yeni mərhələyə cıxmasına imkan vermişdir.

Vergi sistemini xarakterizə edən gostəricilərə ilk novbədə vergi yuku aid edilir.Vergi yьkьnьn optimallaşdırılmasının nəzəri əsaslarına bir baxış

Səmərəli vergi sistemi elmi cəhətdən subut edilmişdir ki, vergi odəyicilərinin gəlirlərinin 30% dən coxunun tutulmasına imkan verilməməlidir. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan olkələrin əksəriyyəti yuksək vergi rejimli yurisdiksiyalara aiddirlər. Bu olkələrdə korporasiyaların mənfəət vergisinin və fərdi gəlir vergisinin dərəcələri 30-60%, dividendlər, faizlər və royalti şəklində boluşdurulən mənfəətdən tutulan verginin dərəcəsi isə 15-35% intervalındadır.

İnkişaf etmiş bəzi olkələr xarici investisiyaların cəlb edilməsi, xarici iqtisadi

fəaliyyətin stimullaşdırılması ucun bu istiqamətdə fəaliyyət gostərən şirkətlərə xususi vergitutma rejimi tətbiq edirlər. Onlar mənfəət vergisinin guzəştli dərəcəsindən başqa, gəlirlərin boluşdurulməsi və repatriasiyası vergilərinin dərəcələrini də aşağı salırlar.

Muasir iqtisadiyyatda qloballaşma prosesinin dərinləşməsi, təsərrufat sistemlərinin inteqrasiyası muxtəlif olkələrin vergi sistemlərinin uyğunlaşdırılması zərurətini yaradır. Muxtəlif olkələrin vergi sistemlərinin uyğunlaşdırılması prosesi Avropa İttifaqı cərcivəsində iqtisadi inteqrasiyanın inkişafı gedişində təşəkkul tapmışdır. Qeyd etməliyik ki, respublikamızın vergi sistemi inkişaf etmiş olkələrin vergi təcrubəsində işlənib hazırlanmış prinsiplər nəzərə alınmaqla, vergitutmanın klassik prinsipləri əsasında formalaşmış və bu gun yuksək tələblərə cavab verir. Vergi yukunun optimallaşdırılması, optimal vergi sisteminin formalaşdırılması baxımından qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi istiqamətində məqsədyonlu tədbirlər uğurla davam etdirilməlidir.Vergi yьkьnьn optimallaşdırılmasınınlarına bir Fikrimizcə, yaxın vaxtlarda olkəmizdə muasir texnologiyanı təmin edən

Avadanlıqların idxalının əlavə dəyər vergisindən azad edilməsi məqsədəuyğudur. Bir cox olkələrdə innovasiya məhsullarının maya dəyərinin aşağı salınması ucun bu məhsulları istehsal edən şirkətlərin əmlak vergisindən azad edilməsi də tətbiq edilir. Azərbaycanda torpaq və əmlak vergiləri, eləcə də faydalı qazıntılara mədən vergisinin dərəcələrinə yenidən baxılması, beynəlxalq təcrubəyə uyğunlaşdırılması da muzakirə obyekti ola bilər. Torpaq və əmlak vergisi sahəsində qarşıya qoyulan əsas məsələlərdən biri əmlakın qiymətinin real bazar qiymətlərinə uyğunlaşdırıl- ması vasitəsilə vergi bazasının genişləndirilməsidir. İlk novbədə, bu sahədə qiymətləndirmə işləri aparmalı, bazar qiymətləri əldə rəhbər tutulmalı və əmlakın həcminə gorə vergi yuku muəyyənləşməlidir. Bu, budcəyə daxilolmaları artırmaq imkanı yaradacaqdır.

Vergi sistemində səmərəli islahatların aparılmasına, bu sahədə inkişafı təmin edə

biləcək, cevik vergi siyasətinin həyata kecirilməsinə ölkə iqtisadiyyatında baş verən tərəqqi və dircəliş digər sahələrdə olduğu kimi, də şərait yaratmışdır. Otən illər ərzində vergi qanunvericiliyi və inzibatcılığının təkmilləşdirilməsi, vergi odəyicilərinə xidmətin daha da inkişaf etdirilməsi, vergi inzibatcılığının butun sahələrində muasir informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi, inzibati idarəetmənin keyfiyyətcə yaxşılaşdırılması və avtomatlaşdırılması qısa muddətdə oz musbət təsirini gostərmişdir. Vergi həddi vergitutmanın elə şərti gostəricisidir ki, bu noqtədə həm vergi odəyiciləri, həm də dovlət xəzinəsi ucun umumi daxili məhsulun budcə sistemi vasitəsi ilə yenidən boluşdurulən optimal xususi cəkisinə nail olunur. Şərti noqtənin bu və ya digər istiqamətdə hərəkəti vergi odəyicilərinin vergi qanunlarına tabe olmamasına, olkədən kapital axınına, vergidən yayınma hallarının kutləvi hal almasına səbəb olur. Formalaşan vergiqoy- ma sistemi, oxşar prinsiplər əsasında qurulmalı, xarici kapitalın cəlb edilməsi və MDB olkələrinin beynəlxalq əməkdaşlıqda inteqrasiya proseslərinin dərinləşməsi ucun əlverişli şərait yaratmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq, dovlətin vergi siyasəti vergi yukunun optimal səviyyəsinə nail olmağa yonəldilməlidir. Qeyd etməliyik ki, bu gun təşkilatlar ucun vergitutmanın effektiv optimallaşdırılması istehsal və ya marketinq strategiyası kimi olduqca zəruridir. Qeyd olunanlar vergi sisteminin nəzəri və praktiki məsələlərinin hərtərəfli araşdırılmasının zəruriliyini ortaya cıxarır.