Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti unec biznes Məktəbi Biznesin Təşkili və İdarəedilməsi

Daxilolma
Çıxma
1.Alınmış borclar və kreditlər	1.Əvvəllər alınmış kreditlərn qaytarılması
2. Səhm, istiqrazların emissiyası	2. Səhmlər üzrə dividendlərin və istiqrazlar üzrə faizlərin ödənilməsi
3.Səhmlər üzrə dividendlərin və istiqrazlar üzrə faizlərin əldə edilməsi	3. İstiqraz vərəqələrinin qarşılanması

Hər bir müəssisəyə özünün fəaliyyətinin əsas növlərindən asılı olmayaraq, pul vəsaitləri tələb olunur. Pul vəsaitləri müəssisənin sərəncamında olan pullardan və tələb olunanadək qoyuluşlardan ibarətdir. Uçot dövrünün axırına pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatda əks etdirilən pul vəsaitləri balansda əks etdirilən pul vəsaitləri haqqında məlumatlara uyğun gəlməlidir. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatda pul daxilolmaları və ödənişləri üç əsas kateqoriyaya bölünür:

 əməliyyat fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitləri;

 investisiya fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitləri;

 maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətdən yaranan pul vəsaitləri.

Müəssisə xalis mənfəət və ya zərərə düzəliş edərək, aşağıdakıları nəzərə almaqla, əməliyyat fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında məlumatı hesabatda əks etdirməlidir:

 hesabat dövrünün əvvəlinə və sonuna olan ehtiyatlar, əməliyyat debitor və kreditorları üzrə qalıqların dəyişdirilməsini;

 qeyri-pul maddələri (amortizasiya, qiymətləndirilmiş öhdəliklər, təxirə salınmış vergi, xarici valyuta mübadiləsindən yaranmış sair gəlirlər və xərclər, asılı müəssisələrin bölüşdürülməmiş mənfəəti və ya zərəri və azlıq təşkil edən mülkiyyətçilərin payları) üzrə açıqlanan informasiyanı;

 investisiya fəaliyyəti və maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətdən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkəti ilə bağlı bütün digər maddələrdə gösrərilmiş informasiyanı.

Uzunmüddətli aktivlərin və qısamüddətli investisiyaların əldə olunması və satışı, borcların alınması və verilməsi müəssisənin əsas gəlir gətirən fəaliyyətinə aid olduqda, müəssisə bu əməliyyatlardan yaranan pul vəsaitlərinin hərəkətini əməliyyat fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkəti kimi təsnifləşdirməlidir. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabata investisiya fəaliyyətinin nəticəsində yaranan aşağıdakı məbləğlər daxil edilməlidir:

 komissiyon yığımları və ödənilmiş digər oxşar məbləğlər də daxil olmaqla, uzunmüddətli qeyri-maliyyə aktivlərinin əldə edilməsi üçün, eləcə də uzunmüddətli qeyri-maliyyə aktivlərinə aid edilən kapitallaşdırılmayan məsrəflər ilə əlaqədar pul vəsaitlərinin xaricolmaları;

 uzunmüddətli qeyri-maliyyə aktivlərinin satışından pul vəsaitlərinin daxilolmaları;

 törəmə, asılı və birgə müəssisələrdə investisiyaların əldə olunması ilə bağlı pul vəsaitlərinin xaricolmaları;

 törəmə, asılı və birgə müəssisələrdə investisiyaların satışından yaranan pul vəsaitlərinin daxilolmaları;

 digər tərəflərə verilmiş qısamüddətli və uzunmüddətli borclar üzrə pul vəsaitlərinin xaricolmaları;

 digər tərəflərə verilmiş qısamüddətli və uzunmüddətli borcların geri qaytarılmasından yaranan pul vəsaitlərinin daxilolmaları;

 törəmə müəssisələrdə və təsərrüfat vahidlərində mövcud olan pul vəsaitləri çıxılmaqla həmin qurumların əldə edilməsi üçün pul vəsaitlərinin xarıcolmaları;

 törəmə müəssisələrdə və təsərrüfat vahidlərində mövcud olan pul vəsaitləri çıxılmaqla həmin qurumların satışından əldə olunan pul vəsaitlərinin daxilolması;

 fyuçers, forvard, opsion və svop müqavilələri üzrə pul vəsaitlərinin xaricolmaları;

 fyuçers, forvard, opsion və svop müqavilələrindən yaranan pul vəsaitlərinin daxilolmaları;

 alınmış faizlər şəklində pul vəsaitlərinin daxilolmaları.

Əməliyyat fəaliyyəti, investisiya fəaliyyəti və maliyyələşmə üzrə fəaliyyətdən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkəti aşağıdakı hallarda netto əsasında təqdim edilə bilər:

 sifarişçinin fəaliyyətini əks etdirdiyi və onun adından həyata keçirildiyi hallarda;

 çevik dövriyyə müddətli və qısa ödəniş müddətli əməliyyatların mövcud olduğu halda.

Xarici valyuta ilə aparılan əməliyyatlar nəticəsində yaranan pul vəsaitlərinin hərəkəti müəssisənin maliyyə hesabatlarında manatla əks etdirilir. Valyuta məzənnəsinin dəyişməsi nəticəsində yaranan digər xərclər və ya digər gəlirlər pul vəsaitlərinin hərəkətinə aid edilmir. Faizlər, dividendlər və kapitalda iştirak ilə bağlı digər daxil olmalardan yaranan pul vəsaitlərinin hərəkəti investisiya fəaliyyətindən əmələ gələn pul vəsaitlərinin hərəkəti kimi təsnifləşdirilməlidir. Ödənilmiş və ya geri qaytarılmış mənfəət vergisi ayrıca açıqlanmalı və əməliyyat fəaliyyətindən əmələ gələn pul vəsaitlərinin hərəkəti kimi təsnifləşdirilməlidir. Pul vəsaitlərinin hərəkəti, onunla bağlı hər hansı alınmış aktivlər üzrə əvəzləşdirilən ƏDV, habelə satış ilə bağlı ƏDV və digər vergilər çıxılmaqla göstərilməlidir.

Müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin növlərindən asılı olaraq pul axınları aşağıdakı qaydada təsnifləşdirilir:

 əməliyyat fəaliyyətinin pul axınları;

 investisiya fəaliyyətinin pul axınları;

maliyyə fəaliyyətinin pul axınları.

İnvestisiya fəaliyyətinin pul axınları dövriyyə aktivlərinə qoyuluşla və onların satılması ilə əlaqədar müəssisə fəaliyyətinin həyata keçirilməsi zamanı formalaşır. Pul axınlarını hesablamaq üçün cari aktivlərin dəyər artımı gəlirlərdən çıxılmalıdır. Pul axınları hesablandıqda cari öhdəliklərin kəmiyyətinin artımı gəlirləri artırır. Məsələn, əməkhaqqının hesablanılması mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda xərc kimi əks etdirilir, lakin o, pul vəsaitlərinin azalmasına gətirib çıxarmır. İnvestisiya və maliyyə fəaliyyətinin həyata keçirilməsi pul vəsaitlərinin cari hərəkətinə bilavasitə təsir göstərməsə də, müəssisənin kapitalının və aktivlərinin strukturuna təsir göstərə bilər. Belə əməliyyatlar fəaliyyətinin müvafiq növləri haqqında əhəmiyyətli informasiyaların təmin olunması məqsədilə maliyyə hesabatlarında açıqlanmalıdır. Qeyri-pul əməliyyatlarına misal olaraq şirkətlətin bilavasitə səhmlərin buraxılması yolu ilə əldə olunması və səhmlərə qoyulan uzunmüddətli öhdəliklərin konvertasiyası göstərilə bilər. Müəssisənin hesabatında rəhbərlərin şərhi ilə birlikdə, aşağıdakı məlumatlar da açıqlanmalıdır:

 əməliyyat və investisiya fəaliyyəti ilə bağlı razılaşdırılmış gələcək öhdəliklərin ödənilməsinə yönəldilə biləcək kredit xəttinin istifadə olunmamış məbləğləri;

 mütənasib konsolidasiya metodu ilə təqdim olunan və birgə fəaliyyətdə iştirak payına aid olan əməliyyat, investisiya və maliyyələşmə üzrə fəaliyyətlərdən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkətinin ümumiləşdirilmiş məbləğləri;

 əməliyyat məhsuldarlığının saxlanılması üçün zəruri sayılan pul vəsaitlərinin hərəkətindən ayrıca olaraq, əməliyyat məhsuldarlığının artmasını göstərən pul vəsaitlərinin hərəkətinin ümumi məbləği;

 hesabatda təqdim olunan hər bir təsərrüfat və coğrafi seqmentlər üzrə əməliyyat, investisiya və maliyyələşdirmə fəaliyyətlərindən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkətinin məbləğləri.

İlkin dəyər metodu – investisiya qoyuluşunun ilkin dəyəri ilə tanındığı uçot metodudur. İnvestor kapital qoyuluşu üzrə gəliri alış tarixindən sonra investisiya obyektinin yığılmış mənfəətindən əldə olunan ayırmalar həcmində tanıyır. Bu mənfəətdən artıq ayrılmış ayırmalar kapital qoyuluşlarının bərpa edilməsi hesab olunur və investisiyanın ilkin dəyərinin azalması kimi tanınır. İnvestisiya obyekti olan müəssisə hüquqi baxımdan yenidən təşkil olunduqda və ya müflis vəziyyətinə düşdükdə, yaxud sahibkara vəsait ötürmə qabiliyyəti üzrə ciddi uzunmüddətli məhdudiyyətlər altında fəaliyyət göstərdikdə, birgə nəzarət aradan qaldırıla bilər. Müqavilə razılaşmasının mövcud olması birgə nəzarəti təmin edən iştirak paylarını, investorun əhəmiyyətli təsirə malik olduğu asılı təsərrüfat cəmiyyətlərinə qoyulan sərmayələrdən fərqləndirilir. Müqavilə razılığı birgə fəaliyyət üzərində birgə nəzarətin yaradılmasını təmin edir. Müqavilə razılığı sahibkarlardan birini birgə fəaliyyətin operatoru və ya meneceri kimi müəyyən edə bilər. Operator müqavilə razılığına uyğun olaraq, sahibkarlar tərəfindən razılaşdırılmış və ona həvalə edilmiş maliyyə və əməliyyat siyasəti çərçivəsində fəaliyyət göstərir. Birgə nəzarət edilən müəssisələr digər müəssisələr kimi, mühasibat uçotunun aparılmasını və maliyyə hesabatlarının hazırlanmasını və təqdim edilməsini Milli və ya Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq həyata keçirir. Hər bir sahibkar birgə nəzarət edilən müəssisəyə, adətən, nağd pul və ya digər resurslar qoyur. Bu qoyuluşlar sahibkarın mühasibat uçotuna daxil edilir və onun maliyyə hesabatlarında birgə nəzarət edilən müəssisəyə qoyulan investisiya kimi tanınır.

Nəticə

Hazırda şirkətlərin 90 %-ə qədərində mühasibat uçotu hesablama metodu ilə aparılır. Maliyyə hesabatları əməliyyatların və digər hadisələrin nəticələrini onların iqtisadi xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq müəyyən kateqoriyalarda birləşdirərək əks etdirməlidir. Bu kateqoriyalar maliyyə hesabatlarının elementləri adlanır. Mühasibat balansında maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi ilə bilavasitə əlaqəli olan elementlər - aktivlər, öhdəliklər və kapital hesab edilir. Mənfəət və zərər haqqında hesabatda fəaliyyətin nəticələrinin qiymətləndirilməsi ilə bilavasitə əlaqəli olan elementlər - gəlirlər və xərclər hesab edilir. Maliyyə hesabatlılığının təhlili investisiya, kredit verilməsi və digər iqtisadi qərarların qəbul edilməsi məqsədilə ilə müəssisənin hazırladığı əsas və əlavə maliyyə hesabatlarının müəssisənin keçmiş, cari və gələcək fəaliyyətinin və maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi prosesidir. İqtisadi qərarlara misal olaraq investorun hər hansı bir firmanın səhmlərini almasını, hər hansı bir firmaya borc verilməsini, müəssisələrin birləşməsi qərarlarını və başqalarını göstərmək olar. Müəssisənin müstəqilliyi, onların iqtisadi və hüquqi məsuliyyəti artdığından müəssisənin maliyyə vəziyyətinin, maliyyə resurslarının vəziyyətinin rolu daim yüksəlməkdədir. Bu cür təhlilin nəticələri ilk olaraq mülkiyyətçilər, kreditorlar, investorlar, malsatanlar, vergi orqanları üçün vacib sayılır. Maliyyə təhlilinin məqsədi yalnız müəssisə balansının likvidliyinin, mənfəətliliyinin, onun aktivlərinin və əmələgəlmə mənbələrinin qiymətləndirilməsindən ibarət deyil, o cümlədən bu göstəricilərin yaxşılaşdırılmasına dair tədbirlər planının hazırlanmasından ibarətdir. Müəssisənin maliyyə əmsallarının təhlili bu cür işlərin hansı istiqamətdə aparmaq lazım olduğunu təyin etməyə imkan verir. Uçot siyasətinin açıqlanması və onun əsas prin­sip­ləri bölməsində müəs­si­sədə aparılan mühasibat uçotunun for­ma­sı, prinsipləri və standartları, mate­ri­a l-istehsal ehtiyat­la­rı­nın uçotunun aparılmasına dair informasiyalar, uçot siya­sətinin elementləri, hesabat ili dövründə uçot  siya­sə­tin­də­­ki dəyişikliklər əks olunur.Hesabat ili ərzində müəssisənin əsas fəaliyyəti gös­tə­riciləri bölməsində cari, investisiya və maliyyə fəa­liy­yəti, məhsul satışının həcmi, göstərilən işlər və xidmətlər, müəssisənin hesabat ilində sərf etdiyi investisiya, əmlak və maliyyə vəziyyətinin dəyişilməsi və onun səbəbləri mühasibat hesabatından istifadə edən maraqlı şəxslərin istifadəsi üçün əlavə məlumatlar göstərilir. Mə­lumatlarda məhsul satışından daxil olan pul vəsaiti, balans mənfəəti, təmiz gəlir, müəssisənin əsas fəaliyyəti üzrə rentabellik, əmlakın vəziyyətini xarak­te­ri­zə edən, maliyyə vəziyyəti göstəriciləri şərh olunmalıdır.İllik mühasibat hesabatına izahatlı ara­yış­da müəssisənin gələcək dövrü üçün mü­hüm iqtisadi və maliyyə göstəricilərinin perspektivlər əks et­di­rən informa­siya­lar, investisiyanın həc­mi, maliyyə qoyu­lu­şu, iqtisadi faydalılığın artırılması və mü­hasi­bat hesabatının hazırlanıb qur­tar­dığı vaxtdan, təqdim olunduğu qədər yaran­mış yeni nəticələ­rə dair əlavə təkliflər də göstərilməlidir.