Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti unec X. H. Kazımlı, Q. S. Bayramov, B. C. Sadıqov

AVC
Q
FC
BAY
M
R
r
k
i
×
+
×
=
M
к
 – 
qoyulmuş kapitala görə mənfəət; 
BAY
– balans aktivinin yekunu; 
FC
– sabit x
ərcləri cəmi; 
Q
r
- realiz
ə olunmuş məhsulun miqdarı; 
AVC – m
əhsul vahidinə düşən dəyişən xərclər. 
Bu metodun üstünlüyü odur ki, bu zaman m
əhsul istehsalı və realizasiyası 
üçün z
əruri olan maliyyə resurslarının ödənilmə qabiliyyəti nəzərə alınır. Amma 
inflyasiya dövründ
ə kredit faizləri qeyri – taraz dəyişdiyinə görə bu metodun 
istifad
əsini çətinləşdirir. Bu metod bir hissəsi bazarda yeni olan geniş assortimentli 
m
əhsul buraxan firmalar üçün nəzərdə tutulub. 
R
əqabətli mühitdə isə tender qiymətlərinin formalaşması getdikcə rəqib 
qiym
ətlərlə, tələb təklif asılılığında baş verir və admistradiv (inzibati) qiymət 
356 

---

formalaşır. Admistradiv metod eyni zamanda analoq qiymətlərinin müqayisəsi 
kimi d
ə adlandırılır.
Mü
əssisədə tələbin və rəqiblərin qiymətlərinin nəzərə almaqla məhsula 
qiym
ətin müəyyən olunması metodlarına aşağıdakıları aid etmək olar. 
M
əhsulun “hiss edilən faydalılığı” əsasında qiymətin müəyyən olunması 
qiym
ət qoymanın ən optimal metodlarından biridir. Bu zaman xərclər nisbətən arxa 
plana keçir, 
əsas diqqət məhsulun alıcılar tərəfindən necə qəbul olunmasına 
yön
əldilir. İstehlakçının şüurunda satışa çıxarılan məhsulun faydalılığı haqqında 
t
əssəvvür yaratmaq üçün qiymətə əsaslanmayan təsir üsullarından istiadə edilir. 
Bunlara servis xidm
ətinin göstərilməsi, alıcılara xüsusi təminatların verilməsi, alıcı 
bu m
əhsulu satarsa ona əmtəə nişanından istifadə imkanının verilməsi və s. aid 
etm
ək olar. 
Cari qiym
ətlər səviyyəsində qiymətin müəyyən olunması metodu əsasən 
h
əmcins məhsullar (məsələn, polad, neft, alüminium və s.) reallaşdırılan bazarda 
m
əhsullara qiyməti bazar özü müəyyən edir və müəssisə eyni məhsulu vahid 
qiym
ətə satmalı olur. Çünki yüksək rəqabət dərəcəsinə malik bazarda həmcins 
m
əhsullar satan müəssisələrin qiymətə təsir etmək imkanları məhduddur. Belə olan 
halda mü
əssisə mənfəətini və satış həcmini artırmaq üçün istehsal xərclərinə qənaət 
işində daha çox fəallıq göstərməli olur.
Qeyd edil
ən metodların hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, 
üstünlükl
əri və məhdudiyyətləri vardır ki, bunları da qiymətin müəyyən edilməsi 
zamanı mütləq nəzərə almaq lazımdır. Müəssisə bu metodlardan ən uyğununu 
seç
ərək yekun qiymətin hesablanmasına başlaya bilər. 
Bel
əliklə, müəssisə istehsal etdiyi məhsula tələbi müəyyənləşdirərək, təklif 
qiym
ətini hesablayaraq, habelə rəqib müəssisələrin qiymətlərini nəzərə alaraq öz 
m
əhsuluna son qiyməti müəyyən edir. Bu qiymətin aşağı həddini məhsulun maya 
d
əyəri, yuxarı həddini məhsulun nadir xassələri, orta səviyyəsini isə müəssisənin 
r
əqiblərinin və onun (müəssisənin) məhsulunun əvəzedicilərinin qiyməti müəyyən 
edir. 
Mü
əssisə adətən məhsula yeganə bir qiymət deyil, müxtəlif bazar 
şəraitindən asılı olaraq qiymətin modifikasiyaları sistemini müəyyən edir. Belə 
qiym
ətlər sistemi məhsulun keyfiyyətinin xarakterik göstəricilərini, məhsulun 
modifikasiyasını və çeşid fərqlərini, habelə çəkilən xərclərin səviyyəsini və coğrafi 
baxımdan tələbin səviyyəsindəki fərqləri, ayrı-ayrı bazar seqmentlərində tələbin 
intensivliyi v
ə s. məhsul satışı ilə əlaqədar xarici amilləri nəzərə alır. 
Qeyd olunan amill
əri nəzərə alaraq qiymətlərin müəyyən olunması zamanı 
güz
əştlər və əlavələr sistemindən, qiymət diskriminasiyasından, təklif olunan 
m
əhsul çeşidi üzrə qiymətin pilləli aşağı salınmasından və s.-dən istifadə edirlər. 
Bazar münasib
ətləri şəraitində qiymətəmələgəlmədə marketinq prinsipinin 
t
ətbiqi də geniş yayılmışdır. Bu prinsip üzrə qiymətlərin hesablanması 
metodikasının mərhələləri göstərilməklə, hər bir mərhələnin mahiyyəti və 
m
əqsədləri aydınlaşdırılmalıdır. Eyni zamanda güstərilən prinsipin tətbiqi üzrə 
357 

---

qiym
ətçilər və marketoloqlar arasında olan fərqli yanaşmalar şərh olunmalıdır. 
T
əklif edilən rəqabətqabiliyyətli malların qiymətinin hesablanması üçün 
keyfiyy
ətli informasiya mənbələrini əsas üç qrupa bölmək olar: 
•
əvvəllər bağlanmış müqavilə qiymətləri; 
•
r
əqib firmaların müqavilə qiymətləri haqqında informasiya; 
•
birja v
ə auksiyon məlumatları; 
Birinci m
ərhələdə qiymət baza qiymətləri əsasında formalaşır. Hansı ki, 
onlar 
əvvəllər bağlanmış müqavilələrə əsaslanır. İkinci qrup qiymətlər rəqiblərin 
qiym
ələri, üçüncü isə digər mənbələrdən, yəni birja, hərraclar və digərlərindən 
alınan informasiya əsasında əldə edilir.
Tender qiym
ətlərinin dərəcələrinin dəyişməsində bir başa olaraq lokal 
r
əqabət mühitinin və onun istənilən dəyişməsinin, iştirakçıların tərkibinin 
d
əyişməsi və s. əhəmiyyətli təsir göstərir. 
Tender qiym
ətlərinin formalaşması metodlarını nəzərə almaq lazımdır: 
•
mümkün olan 
ən qısa zamanda təklif edilən malın qiymətinin forma-
l
aşdırırılması zərurəti; 
•
r
əqabət mühitinin saxlanılması mexanizmi və onun dəyişməsində qiymət 
s
əviyyəsinin optimal səviyyədə saxlanılması. 
T
əbii ki, heç bir yanaşma podratçının torqda yüz faiz qazanacağına zəmanət 
vermir, lakin söyl
ənilən yanaşmadan istifadə uğuru xeyli artırır. Tender 
strategiyasının formalaşdırılması üçün iştirakçı ilk növbədə rəqiblərin təkliflərinin 
qiym
ətinin təhlili, birbaşa və dolayı xərclərin səviyyəsi, həmçinin digər xərclər və 
el
əcə də mənfəət nəzərə alır. Şərti misal üçün təklifin qiymət strategiyasının 
hazırlanması mərhələlərinin araşdıracağıq. Təklifin rəqabət qabiliyyətini müəyyən 
etm
ək üçün rəqiblərin avadanlıqlarının bütüm elementləri haqqında informasiyaya 
ehtiyyac yoxdur. Əsas komponentlər qiymətlər haqqında kifayət qədər infor-
masiyaya malikdir. Bu zaman n
əzərdə tutulur ki, təkliflərin ayrı-ayrı elementləri 
daha r
əqabətqabiliyyətlidir, digərləri üzrə isə az. Əks halda tenderin nəticəsi göz 
qabağındadır: 
•
əgər bizim qiymətlər rəqib qiymətindən aşağıdırsa, onda tenderdə bizim 
q
alib olmamız yüz faiz təşkil edir; 
•
əgər bizim avadanlıqların qiyməti rəqibdəkindən yüksəkdirsə, onda bizim 
q
ələbəmiz sıfır faizə enəcək; 
Müsabiq
ə iştirakçılarının təkliflərinin qiymətləndirilməsinin bal metoduna 
n
əzər salaq. Praktikada bal metodu ilə qiymətləndirmənin ən çox iki variantından 
istifad
ə edilir. Birinci variant məhdud sayda qiymətləndirmə göstəriciləri olduğu 
halda tikinti quraşdırma işlərininin qiymətləndirilməsi üçün əvvəllər hazırlanmış 
layih
ə sənədləri əsasında tətbiq edilir. Bu metod aşağıdaki alqoritm hərəkətlərini 
n
əzərdə tutur: 
1.
Müsabiq
ə komissiyası müsabiqənin keçirilməsinə hazırlıq zamanı 
iştirakçıların təkliflərinin qiymətləndirilməsi üçün meyarların sayını və tərkibini 
mü
əyyən edir; 
358 

---

2.
Mü
əyyən edilmiş maksimal balı qalib qazana bilər. Adətən maksimal bal 
100 v
ə ya 1000 ola bilər; 
3.
Balların maksimal sayı qiymətləndirilən göstəricilərin hər biri üzrə 
hesablanır; 
4.
Bütün meyarlar ardıcıllıqla nəzərdən keçirilir, ən yaxşısı seçilir və 
maksimal bal verilir; 
5.
H
ər meyara görə bütün kommersiya təklifləri ən yaxşı ilə müqayisə edilir; 
6.
Sonda qalib v
ə 2-ci yeri tutmuş iştirakçı müəyyən edilir. 
İkinci bal metodu ilə qiymətləndirmə variantında isə qiymətləndirmə çəki 
əmsallarından istifadə ilə aşağıdakı alqoritmlə həyata keçirilir: 
1.
Meyarların sayı və tərkibi müsabiqə təkliflərinin qiymətləndirilməsi üçün 
mü
əyyən edilir; 
2.
H
ər meyar üzrə maksimal bal müəyyən edilir. Daha çox 10 balla; 
3.
Meyar üzr
ə çəki əmsalı müəyyən edilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, çəki 
əmsalları müsabiqənin konkret məqsəd və vəzifələrini nəzərə almaqla seçilir; 
4.
H
ər bir göstərici müsabiqə sənədlərinin tələblərinə uyğunluğuna görə on 
ballıq şkala qiymətləndirilir; 
5.
Ümumi sayın hesablanılması hər bir göstəricinin çəkisinin nəzərə 
alınması ilə baş tutur; 
6.
Müsabiq
ədə maksimal balı alanın, yəni qalibin müəyyən edilməsi. 
Sifari
ş edilən malların göndərilməsi (verilməsi) və müəyyən podrat işlərin 
yerinə yetirilməsi üçün aparılan satınalma prosedurlarından (üsullardan) biri 
müsabiqələrin və ya tenderlərin (Beynəlxalq təşkilat) keçirilməsidir. 
M
üsabiqə (tender) - malların göndərilməsi üçün sifarişlərin və ya podrat 
(öhdəliyə götürülmüş) işlərin yerinə yetirilməsi üçün qənaətli kommersiya 
əməliyyatları yerinə yetirmək məqsədilə təşkilatların həyata keçirdikləri xüsusi 
ticarət sövdələşmələridir. 
M
üsabiqə yolu ilə satışı aşağıdakı formada xarakterizə etmək olar: alıcı 
(sifarişçi) satıcılar (malgöndərənlər) üçün müsabiqə elan edir. Bu zaman 
podratçılar və sifarişçilər üçün ən əlverişli şərait təklif edilir. 
Haz
ırda müsabiqə yolu ilə satışın aparılması geniş yayılmış formalardan biri 
sayılır. Bu yolla bir sıra xammalların ən səmərəli və əlverişli üsullarla göndəril-
məsi, xüsusi sektorlardan malların göndərilməsi üçün sifarişlərin qəbulu, maşın və 
avadanlıqların, texnikanın göndərilməsi, elmi işlərin yerinə yetirilməsi, sənaye 
müəssisələri və obyektlər üçün qurğuların göndərilməsi həyata keçirilir. 
Bu zaman bu v
ə ya digər alqı-satqı müqaviləsi ilə yanaşı, həm də müsabiqədə 
kirayə götürmək və lizinq xidmətləri, eləcə də sərmayələrin qoyulması və layihə 
işlərinin yerinə yetirilməsi üzrə əməliyyatlara dair razılaşmalar da əldə edilə bilər. 
İnvestisiya və kommersiya üzrə aparılan konkursların özünəməxsus qaydaları 
və şərtləri vardır. Müsabiqə təşkilatları (tenderçilər) beynəlxalq və daxili növlərə 
ayrılır. 
Tender keçirilm
əsi haqqında qərar qəbul olunduqdan sonra aşağıdakı işlər 
359 

---

görülür: 
•
Tender komissiyasının formalaşdırılması; 
•
Əsas şərtlər toplusunun hazırlanması; 
•
Tender formasının seçilməsi; 
•
Tender elanı və ya qapalı tenderə dəvət. 
Əsas şərtlər toplusu tenderin keçirilməsi qərarı verildiyi gündən 
hazırlanmağa başlanır. Əsas şərtlər toplusu - tender predmetinin texniki – iqtisadi 
xüsusiyy
ətlərinin və onu icrası üzrə tender keçirənin zəruri saydığı şərtləri əks 
etdir
ən sənəd və ya sənədlər toplusudur. Əsas şərtlər toplusu aşağıdakılardan 
ibar
ətdir: 
•
Tender elanında nəzərdə tutulan məlumatlar; 
•
Tender predmeti olan işin hər növ texniki xüsusiyyətləri (çertyojlar və s. 
konkret materiallar, daşınmaz əmlakla bağlı tenderlərdə isə həmçinin 
x
əritə, sxemlər və əmlakın vəziyyətini əks etdirən materiallar əlavə 
lunmaqla); 
•
Ehtimal olunan d
əyərin strukturunu əks etdirən ilkin qiymət vərəqi və 
qiym
ətin dəyişdirilməsi şərtləri; 
•
Tender keçir
ənin iddiaçıdan tələb etdiyi və ya iddiaçıya təklif etdiyi 
müv
əqqəti və tam təminatların növü, miqdarı və hansı şərtlərlə verilə 
bil
əcəyi haqqında məumat; 
•
Tender predmeti olan işin ( xidmətin ) icrasının təhvil – təslim qaydası və 
şərtləri; 
•
Tender predmeti olan işin ( xidmətin ) haqqının ödənilməsi və şərtləri; 
•
İddiaçıların maddi – texniki və iqtisadi - maliyyə imkanlarını 
mü
əyyənləşdirmək üçün onlardan tələb olunan məlumatın siyahısı və 
formaları; 
•
Tender predmeti olan işin ( xidmətin ) icrası ilə bağlı vergi və rüsumların 
öd
ənilməsi qaydası; 
•
Tender predmeti olan işə başlama və bitirmə müddətlərinin uzadılmasına 
əsas verən şərait və onun şərtləri; 
•
Tender predmeti ola işin sığortalanmasının qayda və şərtləri; 
•
Tender keçir
ənlə tender qalibi arasında yaranan mübahisələrin həlli 
qaydaları; 
•
Tender keçir
ən öz mülahizəsinə əsasən bu parametrlərdən bəzilərinə əlavə 
üstünlük ver
ə bilər, lakin bü haqda tender predmetinin açıqlanması və ya 
d
əvətnamə göndərilməsi zamanı qabaqcadan məlumat verilməlidir; 
Tenderdə iddiaçı kimi iştirak etmək istəyənlər aşağıdakı sənədləri təqdim 
etməlidirlər: 
•
Tenderd
ə iştirak haqqında müraciət; 
•
İştirak haqqının ödənilməsi barədə bank sənədi; 
•
Tender
t
əklifi; 
360 

---

•
İddiaçə 
haqqında digər sənədlər. 
•
İddiaçı haqqında tələb olunan sənədlər dedikdə aşağıdakılar nəzərdə 
tutulur: 
•
İddiaçının tam adı, hüquqi statusu, qeydiyyatdan keçdiyi ölkə; 
•
İddiaçı haqqına texniki məlumat; 
•
İddiaçının son bir ildəki maliyyə vəziyyəti. 
İddiaçı öz təklifini tender proseduru başlamazdan bir gün əvvələ qədər 
təqdim etməlidir. Əgər təklif bu müddətdən gec təklif olunubsa, zərf açılmadan 
geri qaytarılır və onun tenderdə iştirakına yol verilmir. 
Digər sənədlər isə tender prosesi başlamazdan yeddi bank günü əvvələ qədər 
təqdim olunmalıdır. Əgər tender komissiyası iddiaçı tərəfindən təqdim olunan 
sənədlərdə çatışmazlıq və ya hər hansı düzəlişə ehtiyacı olan sənədin olduğunu 
aşkarladıqda, bu problemləri aradan qaldırmaq üçün sənədləri azı iki iş günü 
ərzində iştirakçıya təqdim etməlidir.. Bu halda sənədlərdə olan çatışmazlıq və ya 
düzəlişlər edildikdən sonar tender keçirilməzdən 3 bank günü əvvəl yenidən 
tenderə təqdim edilir. 
İştirak haqqının ümumi məbləği tender keçirən tərəfindən müəyyənləşdirilir, 
ancaq bu məbləğ tender predmetinin ehtimal olunan dəyərinin 0,5 faizindən və 
tender xərclərinin 1,5 mislindən çox ola bilməz. Əgər tender başa çatdıqda tender 
predmetinin dəyərində dəyişiklik edilibsə, onda iştirak haqqının məbləği 
dəyişdirilmir və yenidən hesablaşma aparılmır. 
Hər bir iddiaçı bir tenderə yalnız bir təklif verə bilər. İddiaçı öz təklifində 
tender predmetini səciyyələndirən bütün zəruri parametrləri, o cümlədən işin 
icrasının texniki cəhətləri, dəyər, vaxt, yer, işi idarəetmə qaydası, haqqı ödənilmə 
forması və s. göstəricilə üzrə təklifləri irəli sürməlidir. İddiaçı tender predmeti olan 
işi necə icra edəcəyi barədə istənilən məlumatı öz təklifinə daxil edə bilər. 
Təklifin təminatı tender predmetinin dəyərinin 1 faizindən 2 faizinədək təşkil 
edir.Tender keçirən ozü hər bir iddiaçı üçün təminatı müəyyən edə bilər. Təklif 
təminatının qüvvədə olduğu müddət, təkliflər olan zərflərin açıldığı tarixdən ən azı 
60 gün ərzində müəyyən edilməlidir. Müqavilə bağlandıqdan sonra təklifin 
təminatı tenderdə qalib gəlmiş firmaya qaytarılır. Tenderdə ikinci və üçüncü yerləri 
tutan iştirakçıların təklif təminatı isə 30 gün ərzində qaytarılmalıdır. Lakin, 
göstərilən iştirakçılar özlərinin maraqlarının olmadığını bildirsələr, onlara həmin 
təminat digər iştirakçılara olduğu kimi qalib firma ilə müqavilə bağlandıqadan 
sonra 5 iş günü ərzində qaytarılır.
Bəzən tenderin bir yox bir necə qalibi olur bu zaman predmet iki və ya daha 
çox iddiaçı arasında bölünür və iddiaçıların hamısı tenderin eyni hüquqlu qalibi 
sayılır. Tender predmeti iki və ya daha çox iddiaçı arasında bölünərsə, tender 
keçirən tender qaliblərinin hər biri ilə ayrıca müqavilə bağlayır. Bu zaman yekun 
müqaviləsi iki və daha çox hissədən ibarət olur. Tender predmeti olan işin ( 
xidmətin ) yerinə yetirilməsində ahəngdarlığın təmin olunması haqqında tender 
qaliblərinin əlavə öhdəlikləri yekun müqaviləsində xüsusi qeyd olunur. 
361 

---

Ke
çirilməsi üsulundan asılı olaraq təşkilatlar açıq (kütləvi) və bağlı 
(məhdudlaşdırılmış və