Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

 

---

46 
2.3. Müxtəlif hesabat formalarının Beynəlxalq Standartlara 
transformasiyası metodları 
Müəssisə rəhbərliyinin təşkilatın gələcəyi ilə bağlı mühim və optimal qərarlar 
verməsində maliyyə vəziyyətini real olaraq əks etdirən hesabatlara sahib olmalıdır. 
Hazırlanmış hesabatlarda təqdim edilmiş informasiyaların keyfiyyəti isə hesabatın 
hazırlandığı bir neçə dövrdəki fəaliyyət göstəriciləri və meyarlarının standartlar 
məcmusunə uyğun müqayisəsinin aparılmasına imkan verməkdədir. Belə ki, 
müəssisələr çox vaxt standart olaraq beynəlxalq maliyyə əməliyyatları üzrə 
hesabatların standartlarının göstəricilərini seçir. Ancaq, böyük təcrübəyə sahib olan 
mühasiblər həmişə təşkilatın hesabatlarını beynəlxalq maliyyə əməliyyatları üzrə 
hesabatların standartlarına uyğun qaydada hazırlaya bilmirlər. Hesabatların 
Beynəlxalq Maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatları üzrə Standartlara uyğunlaşdırıl- 
ması çətin, mürəkkəb və zəhmətli prossesdir. 
Beynəlxalq maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların standartlarının maliyyə 
hesabatı. BMHS üzrə hazırlanmış maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatlarının tərtibi 
təcrübəli mütəxəssislər tərəfindən müəssisədə tətbiq edilmiş uçot siyasəti tətbiq 
edilən zaman aşkar olunmuş fərqlərin təhlilinin aparılmasından, hesabat 
formalarının hazırlanmasından, birləşdirilmiş müəssisələr üçün vahid uyğunlaşmış 
formatda başlayır. Bundan sonra müəssisələrdə nəzarət prosedurları hazırlanır və 
tətbiq edilir. Bu prosedurlar ümumi informasiyaları birləşdirməyə fürsət verir. 
Zərurət yarandıqda isə, beynəlxalq maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların 
standartlarının tələblərinə qaydada olan hesabatların formalaşması sahələrinin 
avtomatlaşması həyata keçirilir. Avtomatlaşma hesabatların formalaşması üçün 
daha dəqiq və doğru operativ məlumatların əldə edilməsinə şərait yaradır. Bu halda 
sifarişçi üzrə uçotun aparılması metodu, yəni paralel ya da transformasiya 
metodunu isə özü seçir. Beynəlxalq maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatların 
standartlarının mühasibat balansının müəyyənləşmiş standartlara uyğun qaydada 
olması haqqında müsbət rəy yaratmaq üçün sonda auditi həyata keçirmək 
mütləqdir 
(http://www.maliyye.gov.az/sites). 

---

47 
İndi isə müxtəlif hesabatların formalarının Beynəlxalq Standartlara 
transformasiya olunması metodlarını görmək üçün aparılan uçot qaydalarına nəzər 
salaq.
Mühasibat uçotlarında qeyri-maddi aktivlərin qeydiyyatı 10 nömrəli maliyyə 
hesabat bölməsində uçota alınmışdır. Qeyri-maddi aktivlər haqqında başqa bir 
standart, 12 nömrəli Milli Mühasibat Uçotu Standartıdır. Bu standartda qeyri-
maddi aktivlərin fiziki formasının olmadığı qeyri-monetar aktivlərlə bağlı nüanslar 
verilmişdir. Mühasibat balansının tərtib ediləcək bu maddasinə amortizasiya üzrə 
hesablanmış xərclər çıxılandan sonra, tacrübə-konstruktr əməliyyatalrının xalis 
balansının dəyəri, qudvill, proqram təminati, patentlərlə bağlı, lisenziya üzrə, 
ticarət markasından əldə edilən və müassisənin nəzarətini həyata keçirdiyi digər 
qeyri-maddi aktivləri daxil edilir. “Qeyri-maddi aktivlər” öz növbəsində hesablar 
planı 101 nömrəli hesabda uçota alınmaqdadır.
Qeyri-maddi aktivləri qruplaşdırdıqda, onlar müəyyən edilmiş və qeyri- 
müəyyən faydalı ömürə sahib olan aktivlər olaraq təsnifləşdirilməkdədir. 
Mühasibat uçotunda aparılan 102 saylı hesabın (hesablar planında) faydalı ömür 
müddəti təyin olmuş aktivlərin amortizasiya qaydası təmin edilir. Amortizasiya 
prosesi, müəssisənin aparmış olduğu uçot siyasətinə uyğun olaraq aktivin 
hesablanması metodikası üzrə müəyyənləşmiş müddıtdı amortizasiya edilir.
Faydalı ömürü müəyyən edilməmiş qeyri-maddi aktivlər üçün amortizasiya 
prosesi aparılmadıqda, yenidən qiymətləndirmə hər il üzrə aparılır və onların 
faydalı ömrü hər il qiymətləndirilir. Yəni 19 №-li Milli Mühasibat Uçotu 
Standartına uyğun olaraq, qudvil faydalı ömürü dəqiqi təyin edilməyən qeyri-
maddi aktiv olduğundan, qudvil amortizasiya edilməməkdədir. Bundan baçqa, 24 
№-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq, bu aktiv üzrə 
qiymıtlndirimınin hər il nəzərdən keçirilməsi zəruri bir hal kimi göstərilir 
Yeni və əvvəlki hesablar planı zamanı qeyri-maddi aktivlər olaraq 
qiymətləndirilən maddələrin gəlirləri, hım də onların sahib olduğu dəyərinin 
formalaşmasının qaydaları hardasa eyni olmaqdadır. Hər hansı bir qeyri-maddi 
aktivin yaranması ilə əlaqəli xərclərin məcmusu ilkin dəyərlə qiymətləndirilir. 

---

48 
Bu iki hesab arasında görülən mövcud fərqlər ilk olaraq, qeyri-maddi 
aktivlərin sahib olduğu faydalı ömr kimi qeyd edilə bilər. 
Əvvəlki qaydalar sistemində qeyri-maddi aktivlər üzrə amortizasiya 
prosesinin faydalı ömrünün göstərilməsi mütləq idi. Həmin dövr zamanı qeyri-
maddi aktivin dəyərinin amortizasiya edilməsi lazım idi. Qeyri-maddi aktivin 
faydalı ömrü təyin edilmədiyi hallarda isə, bu qeyri-maddi aktiv bir qayda olaraq 
10 il ərzində amortizasiya edilirdi. Lakin yeni prinsiplərə əsasən, bu problemə 
fərqli yanaşılır. Belə ki, qeyri-maddi aktivin faydalı ömrü müddəti malum olmursa, 
bu zaman onun üçün amortizasiya dövrü tapılmır. 
Başqa bir mühüm fərq isə ondan ibarətdir ki, yeni seçilmiş hesablar planı 
daxilində qeyri-maddi aktiv olaraq “Elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri” 
adında hesab qeyd edilib. Əvvəlki balans hesabında bu cür qeyrı-maddi aktiv 
görülmürdü. Beləliklə, əvvəlki standartda elmi-tədqiqat üzrə uçot, təcrübə-
konstruktor işlərinə yönəlik əməliyyatlar birbaşa olaraq xərclərdə silinməkdə idi. 
Ancaq yeni qaydaları əsasən, bu cür xərclər əsasən standartda göstərilən tələblərə 
uyğun olduğu zaman, qeyri-maddi aktiv adı altında uçota düşməlidir.
Digər mühim fərq olaraq, “Qudvil” ifadəsinin olmamasını da vurğulamaq 
olar. Yəni əvvəlki hesablarda mühasibat uçotu sistemində bu cür anlayışlardan 
ümumiyyətjə, istifadə edilməmişdir. Başqa bir şəkildə qeyd etsək, qudvil, istənilən 
təşkilatın dəyəri baxımından yaranmış fərqdi. Bildiyimiz kimi, bəzi müəssisənlərdə 
aktivlərlə yanaşı öhdəliklər və kapital da olur. Mövcud öhdəlikləri müəssisənin 
aktivlərdən çıxdığımız zamangeridə qalmış kapital (xalis aktivlər) olur. Beləki, 
müəssisə mülkiyyətində olan aktivlər satrışa çıxarılsa, nəticədə debitorlar üzrə 
borclar ödənmiş olsa, əldə qalmış resurslardan öhdəliklər, kreditorlar üzrə borclar 
çıxsaq, onda ələd edilən dəyər, müəssisənin sahib olduğu kapıtalı (xalis aktiv) 
göstərəcəkdir. Tapılmışç bu dəyər isə, müəssisənin real olaraq uçot dəyərini təşkil 
edir.
Bununla yanaşı təcrübədə görülür ki, təşkilatlar əsasən tapılmış olan faktiki 
uçot dəyərinə yox, daha böyük məbləğə satılmaqdadır. Bu cür dəyərin 
formalaşması prosesinə bir neçə amilin təsir göstərdiyini demək olar. Müəssisənin 

---

49 
uçot dəyəri, yəni xalis aktivləriylə real olaraq satıldığı dəyər nəticəsində yaranmış 
fərqə qudvil deyilməkdədir. Qudvil, çox vaxt hər hansısa müəssisənin başqa bir 
müəssisənin tərəfindən alınması prosesində yaranır.
Məsələn, ABC müəssisəsi CDE müəssisəsinin bütün nizamnamə kaptalına 
sahiblənmək istəyirlər. Bunun üçün ABC müəssisəsi CDE müəssisəsi təsis edənlər 
ilə danışıq həyata keçirilir. Razılıq əldə olnur ki, ABC müəssisəsi 50000 manat 
ödəyib CDE müəssisəsinin sahib olduğu payların hamısını alaraq əsas bir təsisçiyə 
çevrilə bilir. Həyata keçirilən alqı-satqı prosesi CDE müəssisəsinin mühasibat 
balansında aşağıdakı kimi yazılışlar həyata keçirilib.